O dokonywanie mordów rytualnych oskarżano także Żydów z innych miast Małopol-ski zachodniej. S. ŻuchowMałopol-ski, powołując się na P. Mojeckiego, S. Hubickiego i Szymona Syreniusza, podaje, że w 1589 r. o mord rytualny oskarżeni zostali Żydzi z Tarnowa, ale sprawę „zagłuszyli złotem". Mieli oni także ukraść dziecko w Zgłobicach nad Dunajcem, ale „do pustek go podrzucili"145. Syreniusz podaje, że stało się to „coś około roku 1598"146. Można dodać, że pierwsza wzmianka o Żydach w tym mieście pochodzi już z 1445 r.
139 Aneks źródłowy, nr 1. Przekład znacznej części tych zeznań na język niemiecki zamieścił M. Balaban, Hugo Grotius, s. 92-103.
140 S. Żuchowski, Proces, s. 96.
141 Aneks źródłowy, nr 3.
142 Aneks źródłowy, nr 2 oraz M. Balaban, Hugo Grotius, s. 103-108.
143 Aneks źródłowy, nr 3.
144 S. Kot, Hugo Grotius a Polska (W trzydziestolecie dzieła „O prawie wojny i pokoju"), Kraków 1926, s. 46;
M. Balaban, Hugo Grotius, s. 110-112.
145 S. Żuchowski, Proces, s. 93; P.Mojecki, Żydowskie okrucieństwa, mordy i zabobony, Kraków 1597, rozdział 6, nie podaje daty tych oskarżeń: „Nie bardzo i temu dawno jako też byli Żydowie w Zgłobicach nad Dunajcem dziecię ukradli i do Tarnowa zawieźli, a gdy z niejakich podobieństw łatwie się na nich domyślano i ostrze im przygrażano, że ich na męki podać miano, ochraniając skórę ono dziecię do pustek podrzucili. Tymże sposobem przed piącią lat naleziono tamże w Tarnowie u Żydów dziecię chrześcijańskie w żydowski ubiór już przybrane.
Czego gdyby było tak prędko nie postrzeżono, snadnie się domyślić, co by byli z nim poczynali. Za to jednak pieniężną winą ich pokarano".
146 Sz. Syrenius, Zielnik herbarzem z języka łacińskiego zowią to jest opisanie własne imion, kształtu, przyrodzenia, skutków i mocy ziół wszelakich, Kraków 1613, s. 1539.
W 1577 r. opłacili oni 6 złp pogłównego147. Jeszcze w 1618 r. w Tarnowie znajdował się jeden dom żydowski w mieście oraz „dom pański spólny, gdzie Żydowie mieszkają, zamek buduje i oprawuje i od wszystkich krzywd Żydy bronić zamkowemu urzędowi należy".
W inwentarzu z tego roku znajdujemy ponadto stwierdzenie, że „urząd miejski Żydów nie sądzi, tylko zamek"148. Tak więc nie było to jeszcze wówczas duże skupisko żydowskie, a ludność starozakonna wyłączona była spod jurysdykcji miejskiej.
Liczącym się skupiskiem ludności wyznania mojżeszowego był Szydłów, gdzie już w 1470 r. poświadczone jest istnienie kirkutu. Lustracja z 1564 r. wymienia 14 gospodarzy żydowskich149. Według Żuchowskiego Żydzi szydłowscy w 1590 r. w Olszowej Woli
„dziecię także zamordowali. Pan dziedziczny dla twardych pieniędzy tak był natury miękkiej, że tylko poddanego swego ukontentować Żydom kazał". W 1597 r. Żydzi „pod Szydłowem, że pierwszą zbrodnię judaszowskim workiem zagłuszyli, znowu dziecię dziwnemi mękami skłute w powiekach, w gardle, żyłach, stawach, za paznokty i wszyst-kich członkach poizezane zabili. Bóżnicę swoją nową tąż krwią pokropili, ciałko zagranicę wyrzucili, co na kwestiach starsi żydowscy wyśpiewali, jest w aktach tamecznych"150.
S. Żuchowski, powołując się na P. Pruszcza, podaje, że w Kurozwękach w 1590 r.
„znaleziono także zabite od nich dziecię, u ojców tamecznych w kruchcie pogrzebione".
Z pracy Pruszcza wynika natomiast, że w Kurozwękach „u kanoników św. Augustyna w kruchcie" pochowane zostało dziecko z Olszowej Woli151.
147 A. Bartosz, Najstarsze dokumenty dotyczące cmentarza żydowskiego w Tarnowie, BŻIH, 1978, nr 2, s. 111 -112;
AGAD, ASK19, k. 282v.
148 AP Kraków, Archiwum Podhoreckie, sygn. II 302, p. 158,184.
149 Z. Guldon, K. Krzyslanek, Ludność żydowska, s. 18-19.
150 S. Żuchowski, Proces, s. 93. P. Mojecki, Żydowskie okrucieństwa, rozdział 6, szerzej przedstawia oskarżenia Żydów z Szydłowa: „W świeżej też to pamięci wielom jest jako roku 1590 we wsi jednej pod Szydłowem Żydowie okrutni dziecię jednego wieśniaczka ukradłszy i dziwnymi mękami, żył podrzynaniem w stawach i rozmaitym kłuciem krew z niego do szczętu wycedziwszy, na miejsce ustronne wyrzucili. Lecz iż ona krew niewinna 0 pomstę do Boga wołała, za staraniem też rodziców dziecięcia onego nalezione jest tak haniebnie zamęczone, że żaden bez serdecznego żalu na on trup wejrzeć nie mógł. Była nadzieja, że pan dziedziczny o tę srogą krzywdę przy poddanym swym wziąćsię miał. Który jednak, iż tak natury miękkiej był, że perswazyjom żydowskim i tych, co się za nimi przyczyniali, łatwie miejsce dał, już i słabsza strona leda czym ukontentowana milczeć musiała 1 tak ci to Żydom darmo poszło". Dalej autor pisze: „w tym przeszłym roku 1597 niedaleko tamtegoż miejsca pod Szydłowem, skąd byli przed siedmią lat dziecię ukradłszy zamordowali, upatrzyli dziecię prostaczka jednego ze wsi i długo na nie czyhali, przyczyny kupna rozmaitego u wieśniaczka onego zakładając. Który aczkolwiek ich zawsze, nie mając nic przedajnego, zbywał, żeby jednak oni przyczyny szpiegowania swego nie tracili, chleb w rzeczy u niego kupując, tam uczęszczali. Ze na koniec jednego czasu dziecię samo zastawszy ukradli i rozmaitemi mękami zamordowawszy bóżnicę swoję nowę szydłowską tą niewinną krwią pokropili, a potym ciało ono wywiedłe opodal na granicę wyrzucili. Naleziono je dziwnemi mękami strapione, skłute w powiekach, w gardle, w żyłach, w stawach, za paznokty i w skrytych członkach porzezane i od ognia pokurzone, że każdemu na on trup patrzącemu żałość serce przerażała. Z tych podobieństw i dawnych też przykładów i naprostszy domyślić się może czyich to rąk tak okrutna robota, zwłaszcza, że też są i insze dowody, za któremi wszyscy przedniejszy Żydowie szydłowscy obwinieni wsadzeni i na kwestie słusznie dani być mogą. Którzy nie bez przyczyny pod ten czas właśnie, gdy dziecię zginęło, straż w bóżnicy swojej odmienili, że co jej przedtym zawsze chrześcijanin od nich najęty strzegał, wtenczas prawie Żyda do niego przysądzili, aby się z nim zabawiając ani ucha ku bóżnicy nakładać abo z jakiej miary morderstwa ich przejmować nie mógł. Uczęszczanie też częste Żydów bez przyczyny do tego chłopa i że ich w ten dzień, gdy zginęło dziecię, tam widziano, więc że i podarkami sporo potrzęsając, tę sprawę chcąc zatrzeć, nie pomału ich podejźrzanemi czyni".
151 S. Żuchowski, Proces, s. 93; P. H. Pruszcz, Forteca monarchów i całego Królestwa Polskiego duchowna, Kraków 1662, s. 183.
W1606 r. starozakonni z Kazimierza Dolnego we wsi Podgórzu w ziemi chełmskiej mieli kupić od ojczyma dwuletniego Wojciecha Ozerkę, którego „umęczyli", a następnie
„rączkę mu a nóżkę urżnąwszy w wodę pod zameczek markuszowski podrzucili"152. Syreniusz podaje, że w rok później w Zwoleniu „dziecię chrześcijanki ubogiej z Żydzięty grało, wystrzygli mu Żydzi miąsa na trzech miejscach pod goleniami i dali dwa szelągi, aby nie płakało"153.
Z tego samego źródła pochodzi informacja, że w 1610 lub 1611 r. Żydzi zamordowali dziecko w Staszowie, ale „nie miał o to sił" miejscowy pleban, „aby się to skarało"154. Natomiast Żuchowski informuje, że w 1610 r. w tej miejscowości „Szmol Żyd dziecię chłopię na piasku igrające ukradłszy szydłowskim Żydom na męki wydał, którzy gdy krew z niego wyciskali, od urzędu nastani, tak staszowscy jako i szydłowscy poćwiartowani z rozkazu JP Andrzeja Tęczyńskiego, który córki Szmola okrzcić dał, a dobra ich na wymurowanie wieży kościelnej obrócił". Pozostali Żydzi zostali wypędzeni z miasta155. Ciało chłopca zostało pochowane w kaplicy św. Jacka w miejscowym kościele. Z inskryp-cji wynika, że był on synem Jana Kowala i Zuzanny Nierychłowskiej. Inskrypcja potwier-dza także, że Iudaei, nominis christiani hostes pellantur Staszovia156. Na osiedlenie się Żydów w mieście zezwolił dopiero Łukasz S. Opaliński, zmarły w 1704 r.157
W 1617 r. starozakonni mieli zamordować dziecko we wsi Siedlcza w ziemi łukow-skiej . Trybunał Koronny skazał oskarżonego Żyda na śmierć. Jak pisze Żuchowski: „Wiele ojciec tego dziecięcia ucierpiał niżeli sprawiedliwości z zdrajcę Żyda doszedł i gdyby był nie on sam postrzegł, że żywego Żyda za ściętego wywieźć chcieli z Lublina, to by było oszukanie sprawiedliwości i tak ci go drugi raz prawdziwie ścięto"158.
W latach 1648-1649 Żydzi mieli dokonać mordów w kilku miastach województwa sandomierskiego, a mianowicie w Iwaniskach159, podpińczowskich Kijach160,
Niegosła-152 Sz. Syrenius, Zielnik, s. 1539; S. Miczyński, Zwierciadło Korony Polskiej, urazy ciężkie i utrapienia wielkie, które ponosi od Żydów, Kraków 1618, s. 17.
153 Sz. Syrenius, Zielnik, s. 1539.
154 Tamże, s. 1539. Zob. też S. Miczyński, Zwierciadło, s. 18: „W Staszowie pized lat ośmią (jeśli dobrze pomnię) Smol, Żyd staszowski, zmieniwszy ubiór, zmierzchem wypadłszy za miasteczko na piasek, gdzie więc dzieci pospolicie godzinę albo dwie w noc grawały, gwałtem piastunce jako wilk drapieżny dziecię, syna mieszczanina staszowskiego Nierychłym zwanego, wydarł, a uciekłszy z nim do domu, który miał w rynku, wydał te szydłowskim Żydom, którzy u niego w gościnie byli. Ci uciekłszy do Szydłowa w lochu głębokim w ziemię okrutnie ono dziecię zmęczywszy, krew z niego przelali. O czym gdy chrześcijańska dziewka, kucharka onych Żydów, do urzędu znać dała, w skok urząd bieżawszy zastał ich na onym morderstwie i dzieciątko już bez dusze, ktorego ciało z uczciwością w kościele staszowskim pochowane leży. A Żydów pojmanych szydłowskich poćwiartowano. Także i staszowskich Abrama i syna jego Smoła wielmożny pan Andrzej Tenczyński, pan tamteczny dziedziczny, dał potracić, dawszy dwie córce Abramowe, które były na zamek rytwiański uciekły, okrzcić, a dobra odebrawszy na murowanie tamtecznego kościoła i wieże obrócił".
155 S. Żuchowski, Proces, s. 94-95.
156 W. Siek, Opis historyczny parafii i miasta Staszów, Staszów 1990, s. 23.
157 Z. Guldon, K. Krzystanek, Ludność żydowska, s. 48.
158 S. Żuchowski, Proces, s. 95; S. Sleszkowski, Odkrycie zdrad, złośliwych ceremonii, tajemnych rad, praktyk szkodliwych Rzeczypospolitej i straszliwych zamysłów żydowskich, Brunsbergae 1621, s. 96, podaje, że ojciec dziecka spostrzegł, „że Żyda, którego wczora ścięto po staremu żywego za umarłego nazajutrz rano przed wschodem słońca z miasta Lublina wieziono, prosił, aby się takie cuda nie działy, tożci go ledwie, ale już serio ścięto".
159 P. H. Pruszcz, Forteca, s. 184-185: „Roku 1648 w miasteczku Iwaniskach Żydzi przeklęci dziecię chrześcijańskie uchwyciwszy, wielkie nad nim niemiłosierdzie mieli, bo go srodze szpilkami, igłami i żelazkami ostremi skłuli i krew z niego wytoczyli. Po tymże, aby się dziurki kłute pozatykały, w wosku rozpuszczonym
wicach pod Pacanowem161, Opatowie162 i Seceminie163. Dalej Żuchowski podaje , że w 1655 r. Żydzi w Klimontowie „karczmarza z Belcza syna zamordowali"164. Od dzier-żawcy klucza soleckiego Żuchowski uzyskał informację, że na przełomie XVII i XVIII w.
w Kamieniu koło Solca „Żyd Jakiel słusznie był obwiniony o zabicie dziecięcia, ale nemine instigante przepadło"165. Także w Pińczowie „Żyd deprehensus na katowni dziecięcia, z którego, rozciągnąwszy go na korycie, na prześcieradle żyły pruł jak z barana i to przepadło"166. Wreszcie w 1710 r. „ciało zabitej od Żydów białogłowy z Niska prezento-wane w grodzie sendomirskim, gdzie śmierci jej okazyja opisana, ale to przepadło, bo ci Żydzi umyślnie się zapowietrzyli, żeby ich do sądu nie pobrano na gorącym prawie, a potym nie miał kto tej sprawy promować"167.
Duże skupisko żydowskie powstało w Żywcu, gdzie w czasie wojny trzydziestoletniej znalazło schronienie wielu Żydów ze Śląska. Funkcjonowały tam dwie bóżnice168. W 1649 r. żywiecki Żyd Mojżesz Baruch przywiózł do Krakowa 90 wiader wina moraw-skiego, a wywoził z tego miasta ołów, glejtę, siarkę i śledzie169. W 1710 r. w browarze zamkowym znaleziono „przyrodzenie niewstydliwe męskie, będąc z dawności umokłe i nagniłe, z jelitami". Podejrzenie padło na Żydów, których bronił zamek, zadowalając się ich przysięgą170.
Dnia 6 lutego 1718 r. zaginęła czteroletnia Katarzyna, córka Wawrzyńca Studentowicza i Franciszki Kotelanki. Ciało odnaleziono 23 lutego. W czasie obdukcji przed urzędem miej-skim „razu żadnego, uderzenia i kłucia nie widziano, co tego bardzo upatrowano". Także w czasie powtórnej obdukcji na zamku, przeprowadzonej przez cyrulika Jana Korczyńskiego,
„razu żadnego i kłucia od Żydów nie uznano". Ciało złożono w kościele do czasu przyjazdu właściciela Franciszka Wielopolskiego. Przeprowadzone w czasie jego obecności dochodze-nie dochodze-nie doprowadziło do wyjaśdochodze-nienia przyczyn śmierci dziecka, którego ciało 14 marca zostało pochowane pod ołtarzem św. Antoniego w kościele parafialnym171.
gorącym wymoczywszy, za miasto wyrzucili, które chrześcijanie znalazłszy tamże w kościele pochowali. Byli ci przeklętnicy pozywani na trybunał, ale iniustitiati uszli, lecz ich Pan Bóg tego roku sam przez Kozaki justycyjował i krwie się niemowiątek, czego i tam dosyć, pomścił". S. Żuchowski, Proces, s. 96, dodaje, że
„ks. Dziuli proboszcz tameczny czyni! protestacyją o to w trybunale".
160 Tamże, s. 96: „Żyd dzieweczkę w drodze siekierą zabił, o co go na trybunale piotrkowskim ćwiertowano".
161 Tamże, „dziewka dziecię zarżnąwszy we krwi chustkę umaczała i Żydowi oddała, o co pan Ossowski dzierżawca miasta dał oboje w Piotrkowie justycyjować".
162 Tamże, s. 97: „dziewczynkę także zabili, nie miał się kto o to ująć, tylko, ecclesiae collegiatae od tysiąca złotych czynsz zapisali".
163 Tamże, s. 97: „Żydów o dziecię także pokarano".
164 Tamże.
165 Tamże, s. 99.
166;Tamże.
167 Tamże, s. 292. Zob. także tamże, s. 98, zeznanie neofity o mordzie w Ćmielowie w 1705 r.
168 A. Komoniecki, Chronografia albo dziejopis żywiecki, wyd. S. Grodziski i I. Dwornicka, Żywiec 1987, s. 170.
169 AP Kraków, Akta miasta Krakowa, sygn. 2163.
170 A. Komoniecki, Chronografia, s. 344-345.
171 Tamże, s. 502-503.
4. Ostatnie procesy z lat 1751-1787
W połowie XVTII w. dwa procesy o mordy rytualne odbyły się w Nowym Sączu.
Obecność Żydów w tym mieście poświadczona jest już w XV w172. W następnym stuleciu było ono jednak zamknięte dla osadnictwa żydowskiego. F. Kiryk i F. Leśniak podają, że w 1600 r. starosta Jerzy Lubomirski potwierdził decyzję władz miejskich, które nadały starozakonnym plac przy ulicy Szpitalnej, „aby sobie mogli bóżnicę sklepioną wymuro-wać". Sądzą jednak, że nie doszło wówczas do powstania gminy izraelickiej. Jest to przypuszczenie słuszne - przywilej Lubomirskiego wydany został w 1699 r.173 Jeszcze w 1670 r. potwierdzony został zakaz zamieszkiwania w mieście starozakonnych i dopiero w 1673 r. zezwolono im na osiedlanie się w Nowym Sączu174. Już jednak w 1663 r.
pogłówne opłaciło dziesięciu, a w 1674 r. - 16 starozakonnych, osiadłych na terenach podległych staroście175. W 1765 r. Żydzi posiadali 70 domów176.
Do pierwszego procesu o mord rytualny w Nowym Sączu doszło w 1751 r. Głównym oskarżonym był Jakub Habusiewicz, któremu zarzucono, że działał w porozumieniu z Żydami bieckimi i zasławskimi. Habusiewicz zeznał jednak, że „żaden ani ja nie zamordowaliśmy katolika, nie wiem czy prawda, żeby zamordowali katolika w Zasławiu, ale to udana rzecz była" oraz „żaden z naszych ani ja nie zabiliśmy ludzi katolickich i o tym nie słyszałem, co się w Bieczu działo". Habusiewicz oskarżony także został o zamordowanie studenta Mateusza Horwina, który nocował w jego gospodzie. W czasie tortur zeznał: „nie zamordowałem tego człeka, ani nie wiem, kto go zamordował. Kościelnych rzeczy nie kupowałem, ani nie wiem kto by kupował. Krew z ćwierci była na samosieku, com zabił jałowicę". Oświadczył ponadto:
„Student odszedł ode mnie do pana Krzeczowskiego, ale ani ja jego ani żaden z Żydów nie mordowaliśmy go". W tym czasie w gospodzie miało przebywać czterech obcych Żydów z Krakowa, Tarnowa i Węgier. Habusiewiczowi zarzucano ponadto zamordowanie chłopca, znalezionego przez wójta w Żeleźnikowie, oraz niejakiego Depty (Deptowicza). Do żadnego z tych zarzutów oskarżony nie przyznał się: „Choćbyście mnie na skwarki spalili to nie powiem, bo nie wiem". Nie znamy wyroku w tej sprawie177.
W 1761 r. w Nowym Sączu toczył się kolejny proces o mord rytualny, rzekomo dokonany we wsi Posadowa. Zatrudniona w karczmie dziewczyna, która przyjęła chrzest, zeznała, że arendarz Josek Bobowski „zarżnął dziecko nożem przez szyję i ze złością większą niż u wściekłego psa poćwiartował". Aronowicz, zięć oskarżonego, „przyjął chrzest dobrowolnie" i skazany został na karę śmierci przez ścięcie. Natomiast Bobowski skazany został na „darcie pasów i śmierć przez ćwiartowanie"17S.
W czasie potopu wielu Żydów zostało wyciętych w Sandomierzu i pobliskim Dziko-wie 179. W1715 r. Katarzyna Stokowska, żona Tarnowskiego, pożyczyła gminie 1000 złp
172 I. Schiper, Studia nad stosunkami gospodarczymi Żydów w Polsce podczas średniowiecza, Lwów 1911, s. 153.
173 F. Kiryk, F. Leśniak, Skupiska, s. 24-25; Jewish Privileges, nr 35, s. 228.
174 R. Mahler, Z dziejów Żydów w Nowym Sączu, BŻIH, 1965, nr 55, s. 5.
175 AGAD, ASKI 68, p. 680, 737.
176 Lustracja województwa krakowskiego 1765, cz. I, wyd. A. Falniowska-Gradowska, Warszawa-Kraków 1973, s. 10.
177 R. Mahler, Z dziejów, BŻIH, 1965, nr 56, s. 50-56.
178 Tamże, s. 56-58.
179 D. Kandel, Rzeź Żydów, s. 113-115.
na budowę synagogi w Dzikowie. Odsetki w wysokości 60 zł rocznie miał otrzymywać pleban miechociński180. W1737 r. starozakonni dzikowscy mieli płacić 475 zł pogłówne-go181. W 1765 r. kahał dzikowski liczył 569 osób, w tym 410 w samym Dzikowie182.
W 1757 r. Żydzi zostali oskarżeni o zamordowanie piętnastoletniego Bartłomieja Kubackiego z Miechocina. Głównym oskarżonym był Berek, arendarz browaru miecho-cińskiego, który przyjął chrzest przed egzekucją i otrzymał imię Wincenty. Nie uchroniło go to od śmierci, ale wraz z Pinchesem, który także ochrzcił się, został ścięty i pochowany w kościele dzikowskim. Szkolnik Josek i Lejbus, którzy pozostali przy swej wierze, zostali spaleni na stosie. Wreszcie jeden z oskarżonych zmarł w trakcie tortur183. Można dodać, że ofiara rzekomego mordu żyła jeszcze w 1774 r.184
W 1779 r. w Chrzanowie na podwórzu Dawida Jachimowicza znaleziono ciało czte-roletniej dziewczynki. Sporo informacji w tej sprawie zawiera protestacja starszych i sy-nagogi chrzanowskiej, wniesiona do grodu krakowskiego 28 stycznia 1780 r. Czytamy w niej: „Chciwość lub zazdrość dobra cudzego, zemsta krzywdy, swarliwe sprzeczki, zawziętość i tym podobne są najistotniejsze, lubo nienależyte, przecież doświadczane tego występku okoliczności, które choć w potajemnym, przecież po tym wyjaśnionym zabójs-twie okazać się zwykły. Dotąd w niedocieczonym przypadku śmierci niegdy Katarzyny, pracowitego Wojciecha Wadasia córki, gdy tenże wspomniony ojciec dawszy na wycho-wanie niegdy swą córkę w dom uczciwej Agnieszki Jaworkowy, dziecięcia babki, onoż dotąd niewiadomym śmierci utracił przypadkiem, którego utraty od tej, w której opiece zostawało wiadomości zasiągać straty córki poszukiwać lub na przypadku, gdy w roztrząś-nienie jego wchodzić zaniedbał zupełnie przestać był powinien, przecież zasiągnąwszy wiadomości, iż utracone dziecię w tyłach domu starozakonnego Dawida Jachymowycza na kupie nawozu znalezione i w ubiorze swoim przez uczciwego Franciszka Wartalskiego w dom babki przyniesione, potym w domu Dawida Judkowicza w gorzelni w ciepłej wodzie kąpane i trzeźwione, a stamtąd na powrót w dom babki przyniesione i pół dnia trzymane, dopiero na ratusz miasta Chrzanowa przyniesione". Wojciech Wadaś i Ignacy Szotarski, ekonom klucza lipowieckiego, postawili zarzut „dzieciobójstwa dla potrzeby krwi chrześcijańskiej" starszym żydowskim, których zapozwali do grodu krakowskiego.
Przeciwko oskarżycielom właśnie Żydzi chrzanowscy złożyli protestację.
Już wcześniej rabin olkuski Herszek Zyskielewicz wystosował memoriał do Rady Nieustającej. Z rezolucji królewskiej z 21 stycznia 1780 r. wynika, że Zyskielewicz „żalił się, iż gdy w mieście Chrzanowie dziecię przypadkiem się zabiło, mieszczanie tamtejsi podrzucili go Żydowi jednemu, kupcowi chrzanowskiemu i to zabójstwo Żydom
przypi-180 Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, Acta episcopalia, sygn. 78, k. 163-168.
181 Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, rkps 1079, p. 144.
182 R. Mahler, Jidn in amolkinPojln in lichtfun cifem, Warszawa 1958, tab. 3.
183 M. Marczak, Obecny powiat tarnobrzeski w świetle metryk parafialnych z XVII i XVIII wieku, nadbitka z: XI Sprawozdania Państwowego Gimnazjum im. hetmana Jana Tarnowskiego w Tarnobrzegu, Tarnobrzeg 1928, s. 20, zapiska w księdze metrykalnej miechocińskiej: Anno 1757 die 19 Aprilis sepultus est Vincentius in ecclesiaDzikoviensi, ante dictus Berek, arendatarius braxatorii Michociensis, ante supplicium baptisatus. Item ętecundus in eadem ecclesia sepultus, pariter baptisatus, dictus Pinches. Supra nominati et infra nominandi crudeliter (ut patuit ex inąuisitionibus) necarunt puerum annorum 15, dictum Bartholomaeum Kubacki de Michocin. Szkolnik Josek, Lejbus ad rogum damnati nimio obstinati in sua infidelitate. Tertius Mostek post corporales confessatas mortuus. Fuerunt et alii plurimi huius nefandi sceleris complices, in quos ex decreto stetit captivatio.
184 Aneks źródłowy, nr 8.
suj|. Dzierżawca zaś dóbr pomienionych zaraz dwóch Żydów bez żadnej prawnej konwik-cyi do więzienia wtrącić kazał. Doprasza sie przeto o nakazanie uwolnienia rzeczonych więźniów o występek niepizekonanych, którzy pewnie z tego zarzutu się wywiodą w są-dzie przyzwoitym". Rada Nieustająca zwróciła się do posesora dóbr chrzanowskich, Dobrzańskiego, który „wyraża, iż dwaj Żydzi chrzanowscy są u niego aresztowani i jest pozwany o ich statuicyją na sądy grodzkie krakowskie, dla tej tedy przyczyny uwolnić onych nie może". W takiej sytuacji król stwierdził, że „jeżeli Żydzi o dzieciobójstwo oskarżeni są prawnie u urodzonego Dobrzańskiego aresztowani, jako w swojej odpowiedzi twierdzi, przeto użalenia niewiernego Herszka Zyskielewicza do rozeznania sądowego należą, a sąd grodzki krakowski tak na żądanie delatora jako i obwinionych przyśpieszyć ma sprawiedliwość, choć extra cadenliam złożenia sądów".
Niestety, nie znamy dalszego losu tej sprawy. W każdym razie nieco później Franci-szek Goryczka, podejrzewając starozakonnych o zamordowanie jego dziecka, wybiegł na ulicę, wołając: „gwałtu, sąsiedzi ratujcie, kto ma cepy lub jakie oręże, wychodźcie, bo mi Żydzi dziecię zamęczyli" . Okazało się, że dziecko spało z matką. W związku z tym oszczerstwem Żydzi złożyli protestację w aktach miejskich185.
Ostatni proces o mord rytualny zdarzył się w Olkuszu w 1787 r. W Wielki Czwartek jeden z Żydów spotkał na rynku olkuskim dziesięcioletnią dziewczynkę, którą poprosił 0 zaniesienie listu do jednego z Żydów w Bolesławiu. W lesie zastąpił jej drogę młody Żyd, który „obaliwszy na ziemię, dobył nóż i gardło jej podrzynał", ale spłoszony został przez furmana. Ten ostatni zabrał z sobą i oddał w magistracie znalezione w lesie cynowe naczynie „do zbierania krwi", nóż i krymkę. Według wspomnień S. Wodzickiego „zasa-dzili się mieszczanie na drodze do Bolesławia w zamiarze przytrzymania każdego Zyda, który by bez krymki wchodził do miasta, domyślając się, że zbrodniarz powróci w nocy".
Zatrzymano krawczyka żydowskiego, który nie miał krymki. W magistracie zeznał on, że
Zatrzymano krawczyka żydowskiego, który nie miał krymki. W magistracie zeznał on, że