W wyniku naszych rozważań udało się ustalić, że w XYI-XVIII w. w Polsce miały miejsce 82 przypadki oskarżeń i procesów o mordy rytualne (16 w XVI w., 34 w XVII w.
i 32 w XVIII w.). Stwierdzić można, że większość oskarżeń pochodzi z XVH-XVIII w., a więc z okresu, w którym w Europie Zachodniej procesy o mordy rytualne należały już raczej do przeszłości1.
Jedynie w nielicznych przypadkach mogliśmy nieco dokładniej przedstawić przebieg procesów, a to dzięki zachowanym wyrokom sądowym czy zeznaniom oskarżonych.
W większości przypadków skazani jesteśmy na literaturę antyżydowską, która informuje 0 wielu oskarżeniach, nie zakończonych postępowaniem sądowym. Rzecz oczywista, dalsza kwerenda ujawni zapewne nowe, nie znane nam materiały.
Znacznie rzadsze były oskarżenia o mordy rytualne w Wielkim Księstwie Litewskim.
Według Piotra Skargi w 1574 r. w miasteczku Punia arendator browaru Joachim Smerlowicz zamordował siedmioletnią Elżbietę, córkę Urszuli z Lublina, wdowy po Sebastianie Tworow-skim z powiatu piotrkowskiego. Ostatecznie jednak „rzecz bez karania uszła"2. W 1592 r.
Żydzi wileńscy oskarżeni byli o zamordowanie pięcioletniego Szymona Kirkelisa3. Dnia 24 kwietnia 1616 r. przed bóżnicą w Wilnie Żydzi mieli zabić Jana syna Bartosza, poddanego Krzysztofa Oleśnickiego. Więcej danych na ten temat podaje S. Śleszkowski: „Który [Oleś-nicki] gdy ich o to pozwał, a poczęli się, jako zawsze zwykli czynić, przeć, nakazał im urząd przysięgę na dzień 24 maja. Lecz gdy panu Oleśnickiemu dali 80 kóp litewskich za gbura, żeby nie przysięgali, uczynił ich wolnymi i kwitował ze wszystkiego"4.
W połowie XVII w. na kary śmierci skazano dwóch starozakonnych z Różany5. W1679 r. o zamordowanie chłopca oskarżono czterech Karaimów z miasteczka Szaty. Na podstawie wyroku z 9 stycznia 1680 r. wszyscy oskarżeni zostali skazani na karę śmierci.
Z późniejszego dochodzenia wynikało, że chłopiec utonął w czasie kąpieli6. Nieco do-kładniej znamy procesy o dokonywanie mordów, wytaczane Żydom z Kodnia (1698) 1 Białej Podlaskiej (1699 i 1710)7. Według „Kuriera Polskiego" w 1760 r. Żydzi oskarżeni zostali o zamordowanie kraj czego czernihowskiego Ponikwickiego i plebana cerkwi
1 Por. W. E. Peuckert, Ritualmord, kol. 727-732 czy F. Frank, Mord rytualny wobec trybunału prawdy i sprawiedliwości, Warszawa 1905.
2 P. Skarga, Żywoty świętych, Wilno 1579, k. 289. Zob. też S. Śleszkowski, Odkrycie zdrad, k. 11 lv-l 12v.
3 J. Tazbir, Okrucieństwo, s. 56.
4 S. Śleszkowski, Odkrycie zdrad, k. 95v.
5 M. Bałaban, Obvinienia, s. 868.
6 M. Bałaban, Karaici w Polsce,(w:) tenże, Studia historyczne, Warszawa 1927, s. 79-81.
7 Zob. wyżej, rozdział II.
ks. Turczynowicza. „Dekretem ziemstwa powiatu grodzieńskiego" pięciu starozakonnych skazano na śmierć, a dwóch „na smaganie"8. Wreszcie według „Zwierciadła Polskiego"
w 1766 r. za mordy w powiecie lidzkim i w Trokach na śmierć skazano ponad stu Żydów 9. Procesy o mordy rytualne zaczęły wygasać w końcu XVIII w. W dużym stopniu wiąże się to ze stanowiskiem Stolicy Apostolskiej, wyrażonym w pismach nuncjusza z lat 1760 i 1763, oraz zniesieniem tortur w postępowaniu sądowym przez sejm w 1776 r.
Nasze badania potwierdzają tezę, że przeprowadzanie procesów o mordy rytualne możli-we było głównie dzięki powszechnemu przeświadczeniu o dzieciobójstmożli-we Żydów. Dla upow-szechnienia się takiego przekonania istotne znaczenie miała polityka wyznaniowa państwa, stosunek do Żydów króla, Kościoła katolickiego, szlachty reprezentowanej na sejmach i sej-mikach, władz miejskich i właścicieli dóbr. Nie bez znaczenia była konkurencja gospodarcza ludności izraelickiej. Do zaostrzenia konfliktów między chrześcijanami a Żydami dochodziło w czasie wojen i zaraz w połowie XVII czy na początku XVIII w.
Procesami kryminalnymi kończyły się nie tylko oskarżenia o mordy rytualne. Żydów oskarżano także o bezczeszczenie czy znieważanie hostii10. Starozakonnych oskarżano również o mordowanie konwertytów żydowskich. Pierwszy znany nam proces tego typu odbył się w Trybunale Koronnym w Lublinie w 1699 r. W Piaskach (woj. lubelskie) pojawił się Jędrzej Przekrzta, „młody jakiś po żydowsku umiejący". Miał on być uduszony ręcznikiem przez Lejzera i pięciu innych Żydów11.
Natomiast z listu Karola Stanisława Radziwiłła z 20 września 1783 r., pisanego w Nieświeżu, dowiadujemy się, że „nagle zniknęła" z jego pałacu służąca tam dziewczyna, która przed ponad rokiem przeszła z judaizmu na katolicyzm. Jeden z Żydów doniósł, że neofitka nie zbiegła, ale „dla niedostąpienia wiary naszej uduszoną została" przez żydow-skiego piwowara12.
Tak więc problem oskarżeń o mordy rytualne należy rozpatrywać w kontekście cało-kształtu stosunków chrześcijańsko-żydowskich. To zaś wymaga dalszych badań.
8 J. Załuski, Morderstwa, s. 28-29; W. Smoleński, Stan i sprawa, s. 245.
9 W. Smoleński, Stan i sprawa, s. 245.
10 B. D. Weinryb, The Jews, s. 152-153. Zob. ostatnio S. Gęsiorowski, Proces o znieważenie hostii przez Żydów we Lwowie z roku 1636, NP, t. 82, 1994, s. 353-357.
11 Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. B. Łopacińskiego w Lublinie, rkps 293.
12 Dalej znajdujemy stwierdzenie, że przyczyną mordu była „przeklęta zajadłość żydowska przeciwko religii naszej, aby wpoić w dzieci swoje odrażenie od niej"; Listy ks. Karola Stanisława Radziwiłła (Panie Kochanku), wyd.
E. Łuniński, Warszawa 1906, s. 85-87.
Lp.
i procesy o mordy rytualne w Polsce w XVI-XVIII wieku Miejscowość
(województwo) Zarzut i konsekwencje oskarżenia Rawa (rawskie)
Oskarżeni o ukrzyżowanie chłopca dwaj Żydzi spaleni, pozostali wydaleni z miasta.
Żydzi oskarżeni o dokonanie mordu na sześciolet-nim chłopcu i siedmioletniej dziewczynce.
Żydzi oskarżeni o mord rytualny otrzymali list ochronny od króla.
Oskarżony o mord rytualny Żyd Biernat skazany na śmierć.
Oskarżony o mord rytualny Żyd Nachim został uniewinniony.
Żyd Jakub kupił dwuletniego Jana z Piotrkowa, którego Żydzi zamordowali — zeznania Waw-rzyńca z Bobrowia przed sądem wójtowskim w Piotrkowie.
Żydzi oskarżeni o zamordowanie syna szlachcica Studzieńskiego - Stefan Batory uznał tego typu zarzuty za bezpodstawne.
Żyd Nachim z W. oskarżony został o zamordowa-nie dziecka.
Oskarżeni o zamordowanie dziecka Żydzi sprawę
„zagłuszyli złotem".
Żydzi z Sz. oskarżeni o zamordowanie dziecka w Olszowej Woli - nie doszło do procesu.
Żydzi oskarżeni o zabicie studenta mieli dawać codziennie mięso do bursy lubelskiej.
Oskarżeni o dokonanie mordu dwaj Żydzi zmarli podczas tortur.
Proces o mord rytualny.
Żydzi z Sz. mieli zamordować dziecko spod tej miejscowości.
15
(województwo) Zarzut i konsekwencje oskarżenia Świniarów
Żydzi z Woźnik i Mędzyrzeca oskarżeni o zamor-dowanie czteroletniego Wojciecha ze Ś. Trybunał Koronny w Lublinie skazał 4 oskarżonych na śmierć przez ćwiartowanie.
Stracono kilku Żydów oskarżonych o mord dziecka, a pozostałych wydalono z gruntów sta-rościńskich.
Żydzi mieli zamordować 12-letnią dziewczynkę z Cz. pod Warkę
Żydzi mieli zamordować dwuletniego Wojciecha Ozerkę, kupionego od ojczyma we wsi Podgórzu w ziemi chełmskiej.
Żydzi oskarżeni o wytoczenie krwi z dziecka chrześcijańskiego.
Oskarżeni o zamordowanie syna Jana Kowala ze S. Żydzi ze S. i Szydłowa zostali poćwiartowanni, a pozostali wydaleni ze S.
Stracony został Żyd oskarżony o zabicie dziecka.
Stracono kilku Żydów oskarżonych o zamordowa-nie Jakuba, syna krawca Szymona z S.
Trybunał Koronny w Lublinie skazał na ścięcie Żyda oskarżonego o zamordowanie dziecka ze wsi S.
Sąd dominialny w H. skazał na karę śmierci przez spalenie 3 arendarzy żydowskich, oskarżonych o zamordowanie dziecka.
Trybunał Koronny w Piotrkowie skazał na śmierć przez spalenie dwóch Żydów, oskarżonych o za-mordowanie Wojciecha w B.
Żydzi oskarżeni o zamordowanie dziecka „apte-karskiego".
Anszer Anczel (Anzelm) spalony na stosie w wy-niku procesu o mord rytualny.
Trybunał Koronny w Lublinie uniewinnił Żydów os-karżonych o zamordowanie Matyjaszka.
Lp.
(województwo) Zarzut i konsekwencje oskarżenia Lublin (lubelskie)
Trybunał Koronny w Lublinie skazał na śmierć przez ćwiartowanie cyrulika lubelskiego Marka, oskarżo-nego o wytoczenie krwi podczas operacji Marka, braciszka karmelitów bosych z L.
Trybunał Koronny w Lublinie skazał na śmierć przez ćwiartowanie 2 Żydów z Ł. i Soboty, oskarżonych o zamordowanie 2-letniego Franciszka Mchałkowi-cza z Komaszyc. Poćwiartowany został także To-masz Kokoszka, który miał porwać i sprzedać Żydom chłopca.
Żydzi z P. uniewinnieni od zarzutu zamordowania Oryny, córki Sieńka Klimowata (Klimowiata).
Trybunał Koronny w Piotrkowie skazał na śmierć przez ćwiartowanie Żyda, oskarżonego o zabicie dziewczynki w K. pod Pińczowem.
Żydzi oskarżeni o mord dziecka.
Trybunał Koronny uniewinnił Żydów oskarżo-nych o mord dziecka.
Trybunał Koronny w Piotrkowie miał sądzić
„dziewkę" o zabicie dziecka w N. pod Pacanowem i Żyda, który otaymał od niej umoczoną we krwi dziecka chustkę.
Oskarżeni o zamordowanie dziewczynki Żydzi z O. zapisali kolegiacie czynsz 1000 zł.
Żydzi mieli być ukarani za zamordowanie dziecka.
W związku z oskarżeniem starozakonnych z B.
o mord rytualny, szlachta żądała wygnania Żydów z Korony.
Żydzi z K. oskarżeni o zamordowanie syna karcz-marza z Belcza.
W wyniku procesu o mord rytualny stracony został Żyd Abram.
Sąd kapturowy w Sandomierzu sądził Icka, aren-daiza z B., o „niedobitą Zofią"
Lp.
(województwo) Zarzut i konsekwencje oskarżenia Praszka (ziemia
Trybunał Koronny w Piotrkowie skazał na śmierć Żydów oskarżonych o mord rytualny, a pozosta-łych na wygnanie z miasta.
Proces o mord rytualny.
Proces o zabicie Szczepana Syndlotowicza. Na śmierć skazany został chłop, któremu Żydzi obie-cali, że wyrok nie będzie wykonany.
Stracony został Żyd, oskarżony o zabicie dziecka.
Sąd grodzki w Łucku sądził sprawę o mord rytual-ny w D.
Sąd kapturowy w Ł. skazał na śmierć 4 Żydów.
Żydzi, oskarżeni o zabicie dziecka, uciekli z miasta.
Trybunał Koronny w Lublinie skazał na ścięcie Berka, oskarżonego o zamordowanie dziewczyn-ki. Na śmierć skazana została także matka dziecka.
Trybunał Koronny w Piotrkowie sądził Żydów z C., oskarżonych o dokonanie mordu.
Żyd Jankiel obwiniony był o mord, ale nie doszło do procesu.
Zyd schwytany był w czasie mordu dziecka, ale nie doszło do procesu.
Stracono 40 Żydów oskarżonych o mord rytualny.
Żydzi z Ż. mieli kupić dziecko od chałupniczki spod Dukli.
Arendarz żydowski z P. miał zabić służącą.
Proboszcz oskarżył Żydów z G. o zabicie dziew-czynki.
Lp.
(województwo) Zarzut i konsekwencje oskarżenia Mostki (ruskie)
Dragon sprzedał dziecko Żydom, ale Bóg je cu-downie uratował.
Żydzi z N. obwinieni o zabicie białogłowy, ale nie doszło do procesu.
Stracona została Adel, która, chcąc uratować swych współwyznawców, przyznała się do zamor-dowania dziecka.
Trybunał Koronny w Lublinie i sąd grodzki w S.
sądzili Żydów o zamordowanie Jerzego Krasnow-skiego w S.
Żydzi, oskarżeni o dokonanie mordu, uciekli z miasta.
Żydzi z Ż. oskarżeni byli o zamordowanie dziecka, ale zostali uniewinnieni.
Żydzi z P. oskarżeni byli o zamordowanie chłopca, ale zostali uniewinnieni.
Żyd Aleksander oskarżony o mord dziecka.
4 Żydzi oskarżeni o wytoczenie krwi z Kaspra Czubka z Dąbrowy.
Sąd miejski z Krzemieńca w Z. skazał na śmierć 8 Żydów, oskarżonych o zabicie Antoniego w kar-czmie pod Michnowem.
3 Żydzi, oskarżeni o zabicie dziecka w D., skazani na rok i 6 tygodni więzienia.
Na śmierć skazano 2 Żydów, oskarżonych o doko-nanie mordu rytualnego.
Jakub Habusiewicz i inni Żydzi oskarżeni o zabi-cie 3 osób.
Sąd grodzki w Żytomierzu skazał na śmierć 12 Żydów, oskarżonych o mord dziecka w Marko-wej Wolicy.
15 Żydów z J. oskarżono o dokonanie mordu rytu-alnego.
Lp. Rok
Miejscowość
(województwo) Zarzut i konsekwencje oskarżenia
72 1757 Dzików
(sandomierskie)
W wyniku oskarżenia o mord rytualny na śmierć skazano 4 Żydów, a piąty zmarł na torturach.
73 a. 1758 Ostra (Ostróg?
-Wołyń) Proces o mord rytualny.
74 1759 Stupnica (ruskie) Sąd miejski w Przemyślu skazał na ścięcie 3 Ży-dów, oskarżonych o zabicie chłopca.
75 1761 Woj sławicie (ruskie)
Sąd grodzki w Krasnymstawie skazał na ścięcie 3 Żydów, oskarżonych o zabicie chłopca.
76 1761 Nowy Sącz (krakowskie)
Arendarz Josek Bobowski, oskarżony o mord we wsi Posadowa, skazany na śmierć.
77 1763 Kalisz (kaliskie) Żydzi z K. obwinieni o zabicie „dziewki".
78 1774 Ostróg (Wołyń) Król wydał list żelazny 3 Żydom, sądzonym przez sąd miejski w O. i grodzki w Łucku pod zarzutem dokonania mordu.
79 1774-1775 Grabie
(mazowieckie) Sąd Konfederacji Generalnej uniewinnił 13 Żydów od zarzutu zamordowania dziecka we wsi G.
80 1779 Izbica
(brzesko-kuj awskie)
Na ścięcie skazano 2 kobiety z Goraja, oskarżone o sprzedaż dziewczynki Żydom z I.
81 1779-1780 Chrzanów (krakowskie)
Sąd grodzki krakowski sądził 2 Żydów z Ch. os-karżonych o zamordowanie dziewczynki.
82 1787 Olkusz
(krakowskie) Wskutek interwencji królewskiej uniewinnieni zostali Żydzi z O., oskarżeni o zamordowanie dziewczyny.