Wszelkie rozbudowy, w tym obiektów bibliotecznych, podlegają ograniczeniom związanym ze stanem wyjściowym. O trudnościach związanych z rozbudową budynków pisał Aleksander Birkenmajer [Birkenmajer 1929a, s. 486-487]. Wobec tych stwierdzeń, przyjąć należy, że prawdopodobieństwo wystąpienia wszystkich, wyodrębnionych przez McDonalda, cech jest mniejsze w budynkach rozbudowywanych niż powstających od podstaw. Postanowiono sprawdzić to założenie na podstawie konkretnych artykułów opisujących rozbudowane budynki biblioteczne. Stwierdza się w oparciu o Katalog Budynków Bibliotecznych, że po roku 1989 zrealizowano w Polsce 7 obiektów rozbudowanych, spełniających kryteria bibliotek naukowych. Rozbudowy Książnicy Pomorskiej w Szczecinie [Aneks 1, poz. 42] i Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej [Aneks 1, poz. 43] zakończono w 1999 roku. W dalszym porządku chronologicznym oddano do użytkowania: Bibliotekę Jagiellońską [Aneks 1, poz. 14] – 2001 r., Bibliotekę Gdańską PAN [Aneks 1, poz. 5] – 2005 r., Bibliotekę Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego [Aneks 1, poz. 19] – 2006 r., Bibliotekę Uniwersytetu Łódzkiego [Aneks 1, poz. 22] – 2006 r., Wojewódzką Bibliotekę Publiczną im. H.
Łopacińskiego [Aneks 1, poz. 21] w Lublinie – 2007 r. Ustalono, że przeszukiwane bazy
124 Biblioteki Narodowej odnotowują (stan w grudniu 2010 r.) 32 artykuły o tego typu obiektach, z czego do analizy zakwalifikowano 20.
functional – funkcjonalna. Przestrzeń, która funkcjonuje sprawnie, dobrze wygląda i jest trwała. Umożliwia dostarczanie najwyższej jakości usług. Funkcjonalność jest priorytetem najwyższym, ale przy poszanowaniu kryteriów estetyki. Uwzględnione są wymagania ludzi, książek, technologie informacyjne oraz wzajemne relacje pomiędzy nimi. Zachowana jest równowaga pomiędzy wymogami nauczania, uczenia się i prowadzenia pracy naukowej.
Opinia o funkcjonalności przestrzeni w rozumieniu zgodnym z McDonaldem, wyrażona jest w opisie rozbudowanej Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej [Aneks 1, poz.
43]. Autorka artykułu Elżbieta Dudzińska, w roku 2000 czyli w czasie jego publikacji była dyrektorem Biblioteki Politechniki Warszawskiej, przedstawiła efekty zakończonej w 1999 roku rozbudowy: Biblioteka w nowym kształcie jest wynikiem współpracy bibliotekarzy z architektami. W opracowanych założeniach programowych określono: rolę Biblioteki Głównej jako podstawowego warsztatu naukowego i edukacyjnego dla studentów i pracowników PW oraz jako I Centralnej Biblioteki Technicznej; rozbudowę funkcji informacyjnej; zmiany w świadczeniu usług, przede wszystkim udostępniania zbiorów […]
Przewodnią ideą było stworzenie biblioteki, która ze względu na łączenie z funkcją naukowej biblioteki uczelnianej i Centralnej Biblioteki Technicznej, byłaby warsztatem studiów oraz pracy naukowej dla studentów i pracowników naukowych nie tylko własnej uczelni, ale wszystkich zainteresowanych naukami technicznymi i podstawowymi.
Dotychczasowe warunki lokalowe Biblioteki Głównej nie pozwalały nawet na otwarcie czytelni, spełniającej potrzeby użytkowników, a zbiory przechowywane były w sposób niezgodny zarówno z przepisami bhp, jak i funkcjonalnością pracy. Użytkownicy otrzymali według autorki artykułu nowoczesną przestrzeń biblioteczną, spełniającą – co wynika z opisu – również inne cechy dobrej przestrzeni [Dudzińska 2000].
W 2006 roku zakończono rozbudowę Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego [Aneks 1, poz.
22] polegającą na dobudowaniu nowego sześciokondygnacyjnego budynku.
Funkcjonalność Biblioteki została podniesiona m.in. poprzez wdrożenie systemu RFID, a jej przestrzeń, dzięki temu stała się bezpieczna i zabezpieczona. Tym samym spełniają się w obiekcie, przynajmniej dwie cechy Mc Donalda. Zastosowano najnowocześniejszy system ochrony i zabezpieczenia zbiorów RFID. Wykorzystuje on technologię fal
125 radiowych, a dzięki integracji z systemem bibliotecznym ułatwia udostępnianie, umożliwia sprawne przeprowadzanie skontrum księgozbioru znajdującego się w wolnym dostępie oraz służy ochronie i zabezpieczeniu zbiorów. Ponadto: wdrożono elektroniczne zamawianie zbiorów z magazynu zamkniętego, zarówno objętych katalogiem komputerowym, jak również – dzięki nowym możliwościom systemu Horizon – zarejestrowanych wyłącznie w katalogach kartkowych. Pozwoliło to na ujednolicenie procesu udostępniania i całkowitą rezygnację z papierowych rewersów [Kowalewska 2007, s.1].
Na zależność funkcjonalności budynku od jego architektonicznej formy, zwrócona jest uwaga w opisie zakończonej w 1999 roku, pierwszej fazy rozbudowy Książnicy Pomorskiej w Szczecinie [Aneks 1, poz. 42]. Pozytywny wpływ ma zwarta forma budynku: Układ funkcjonalny nowego skrzydła jest bardzo prosty. Budynek to ogromna, zbliżona do sześcianu bryła, wtopiona niby klocek lego w narożną parcelę [Majewski 2000, s. 41]. W budynku została zachowana tradycyjna forma udostępniania zbiorów oparta na trójpodziale przestrzeni bibliotecznej. Nie ma informacji o programie użytkowym dla docelowej organizacji biblioteki. Opisany w artykule stan jest pierwszą, a zatem przejściową fazą rozbudowy. Planowana jest faza druga, polegająca na modernizacji dwóch starszych budynków i faza trzecia – budowa kolejnego skrzydła. Dopiero wtedy możliwa będzie pełna ocena funkcjonalności rozbudowanej Biblioteki.
Sens funkcjonalnej przestrzeni, przy poszanowaniu kryteriów estetyki, oddany został przez Jadwigę Jaźwierską, pracownika Oddziału Zbiorów Specjalnych Biblioteki KUL, w zdaniu prezentującym najważniejsze założenia projektowe w rozbudowie Biblioteki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego [Aneks 1, poz. 19]: zintegrowanie wystroju Czytelni Głównej [w dawnym budynku] z nową częścią Czytelni w nowym skrzydle [Jaźwierska 2007, s. 103].
adaptable - przystosowalna. Przestrzeń elastyczna, której
sposób użytkowania można łatwo zmienić, bez ponoszenia nadmiernych kosztów.
Nie odnotowano opinii dotyczących przystosowalności w tej grupie obiektów. Sama rozbudowa istniejącej biblioteki jest formą przystosowania jej do nowych potrzeb. Można więc stwierdzić, że rozbudowa jest sama w sobie aktem przystosowania.
126
accessible – dostępna. Zapraszająca przestrzeń społeczna, łatwo dostępna, promująca niezależność, z przejrzystym i atrakcyjnym systemem informowania. Spełnia wymagania użytkowników niepełnosprawnych, umożliwiając im korzystanie ze wszystkich usług.
Projektant rozbudowy Biblioteki Jagiellońskiej [Aneks 1, poz. 14] Romuald Loegler uwypukla zrealizowane elementy projektowe, które z założenia miały uczynić przestrzeń biblioteczną, zapraszającą przestrzenią społeczną: To widać w głównym trzonie komunikacyjnym […], gdzie celowo ściany magazynu […] zostały częściowo przeszklone, tak aby idący po schodach czy jadący windą już wtedy miał poczucie bycia wśród książek.
Biblioteka ma być jednym z elementów codziennego zdarzenia, ma być przyjazna, a nie mówić przez dziurkę od klucza: „możemy ci udzielić informacji, za trzy tygodnie dostaniesz książkę, jak ją łaskawie ściągniemy z półki‖. Biblioteka powinna zapraszać wszystkich, także młodzież, […]. W żadnym wypadku nie powinna sprawiać wrażenia, że jest świątynią dumania [Loegler 2001, s. 23].
Podobne czynniki tworzą zapraszającą przestrzeń Książnicy Pomorskiej [Aneks 1, poz.
42]: Efekt otwartości podkreślają szklane ściany elewacji, umożliwiające widok na fasady sąsiednich budynków.[…]. Najważniejszym założeniem projektowym była otwartość przestrzenna wnętrz dla czytelników poprzez szerokie przeszklenia części ogólnodostępnych [Majewski 2000, s. 42-43]. Dodatkowo podkreślony jest czynnik lokalizacji, decydujący o dostępności budynku Biblioteki: Usytuowany jest w samym centrum miasta [tamże, s. 41]. Rozbudowa Gmachu Głównego [Politechniki Warszawskiej, Aneks 1, poz. 43] na rzecz Biblioteki spowodowała sytuację bardzo korzystną:
usytuowanie jej w sercu Uczelni, co pozwoli na łatwy dostęp do Biblioteki i łączność z wieloma wydziałami i władzami Uczelni [Dudzińska; Wojciechowska 1999, s. 45].
Spełnienie dostępności dla czytelników niepełnosprawnych zapowiedziane jest w opisie rozbudowy Biblioteki KUL [Aneks 1, poz. 19]: przystosowanie biblioteki dla potrzeb osób niepełnosprawnych (winda, sanitariaty) [Jaźwierska 2007, s. 102].
varied – różnorodna. Dająca możliwość wyboru przestrzeni do nauki, zgodnie z preferencjami coraz bardziej zróżnicowanych klientów. Zapewnia dostęp do tradycyjnych i elektronicznych mediów. Pozwala na wybór stanowiska pracy o odpowiedniej wielkości.
Mająca strefy zróżnicowanego oświetlenia, temperatury, hałasu. Oferująca dodatkowe usługi, takie jak kawiarnie, księgarnie, sklepy
127 Do ilustracji przestrzeni różnorodnej w rozbudowanych bibliotekach wybrano fragmenty trzech artykułów o Bibliotece Jagiellońskiej [Aneks 1, poz. 14] fragment artykułu o Bibliotece Głównej Politechniki Warszawskiej [Aneks 1, poz. 43] i fragment artykułu o Bibliotece Gdańskiej PAN [Aneks 1, poz. 5]. We wszystkich zaznaczona jest oferta dodatkowa. Podkreśla ją w Bibliotece Jagiellońskiej, ówczesny jej dyrektor: Dwa wejścia dla publiczności wprowadzają czytelnika w budynku nr 2 w strefę kompleksu wystawowego, restauracyjnego i konferencyjnego [Zamorski 1999, s. 37], oraz projektujący ją architekt: Biblioteka to kuźnia wiedzy o książce, ale przede wszystkim placówka kulturalna, miejsce atrakcyjnych spotkań, wystaw [Loegler 2001, s. 24].
Dodatkowo, niezależnie od wypowiedzi osób zaangażowanych w kreowanie tej powierzchni, możliwość realizacji oferty dodatkowej zaznaczona została w wypowiedzi Macieja Motaka, architekta, pracownika naukowego Politechniki Krakowskiej [Maciej Motak, dok. elektr.]: Na parterze, w części niskiej wysuniętej przed zasadniczą bryłę budynku znajduje się […] sala wykładowo projekcyjna dla 115 osób, wyposażona w sprzęt audiowizualny i kabiny do tłumaczeń. […] Na parterze mieści się także hol wystawowy (wydzielony przeszkloną, całkowicie składaną ścianą) oraz bufet z zapleczem [Motak 2001, s. 33]. Ten sam autor zauważył ponadto zróżnicowanie stanowisk pracy: zaprojektowano czytelnię informacji naukowej i czytelnię multimedialną, […] czytelnię naukową („profesorską‖) wraz z ośmioma tzw. separatkami – przeszklonymi boksami do pracy indywidualnej [tamże, s. 33-34]. Takie udogodnienie – pokoje pracy indywidualnej i zespołowej, otrzymali również użytkownicy rozbudowanej Biblioteki Politechniki Warszawskiej [Dudzińska 2000, s. 52].
W opinii Wandy Pętlickiej, wicedyrektora Biblioteki Gdańskiej PAN [Wanda Pętlicka, dok.
elektr.], po rozbudowie biblioteka funkcjonuje jako jedna instytucja w dwóch, niepołączonych ze sobą budynkach. Jak wcześniej, tak i teraz przestrzeń biblioteczna wykorzystywana jest do organizowania zadań pozabibliotecznych. W tym sensie jest przestrzenią różnorodną [Pętlicka 2007, s. 30].
interactive – interaktywna. Dobrze zorganizowana przestrzeń, która ułatwia i zachęca do kontaktów pomiędzy użytkownikami i usługami. Zachowana jest równowaga przestrzeni przeznaczonej dla zbiorów, usług, czytelników.
Nie ustalono opinii, które opisywałyby tę cechę w bibliotekach rozbudowywanych.
128
conducive – sprzyjająca. Wysokiej jakości przestrzeń motywująca i inspirująca ludzi, zachęcająca do refleksji i działalności akademickiej. Taką atmosferę może stworzyć wpływająca na wyobraźnię architektura, ekscytujące wnętrze wypełnione dobrze wykończonymi detalami, meblami, odpowiednim oświetleniem i kolorystyką. Projektujący przestrzeń biblioteczną powinni zwracać uwagę na hałas i akustykę.
Mc.Donald definiując cechę przestrzeni sprzyjającej, zwrócił uwagę na rolę pobudzającej wyobraźnię architektury. O tym pisze architekt Grzegorz Stiasny w opisie Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. H. Łopacińskiego w Lublinie [Aneks 1, poz. 21]: […] stała się rozpoznawalnym budynkiem w pejzażu Lublina. […] Gra naturalnego światła- wpuszczonego przez całkowicie przeszklone ściany czy wąskie szczeliny okien, filtrowanego przez monumentalny portyk i przez delikatne drewniane lamele tworzy nastrój wnętrz [Stiasny 2008, s. 52]. Czytelnicy pracujący w czytelni mogą się zrelaksować patrząc na piękny widok sąsiedniego kościoła powizytkowskiego [tamże, s. 56].
Przestrzeń Książnicy Pomorskiej [Aneks 1, poz. 42] jest sprzyjającą, również dzięki zastosowanym elementom architektonicznym: kształt budynku wymyka się nieco ze spotykanych schematów formalnych i funkcjonalnych – zaskakuje prostym, lecz wyrazistym detalem, granitowymi gzymsami i ekranami, panoramicznymi windami, poruszającymi się za przeszkloną elewacją oraz jasnym i różnorodnym przestrzennie wnętrzem [Majewski 2000, s.44].
environmentally suitable – odpowiednia dla środowiska. Przestrzeń z odpowiednimi warunkami dla czytelników, książek, komputerów, tj. o odpowiedniej temperaturze, wilgotności powietrza i małej ilości zanieczyszczeń. W nowoczesnych budynkach preferowana jest naturalna wentylacja, a oświetlenie, naturalne i sztuczne, uwzględnia wymagania ludzi i wyposażenia (np. ekranów komputerowych)
Rozbudowę Biblioteki Jagiellońskiej [Aneks 1, poz. 14] wykorzystano również do polepszenia warunków środowiska bibliotecznego tak, by temperatura, wilgotność i najmniejsza możliwa ilość zanieczyszczeń sprzyjała ludziom i urządzeniom: Wyraźną poprawę warunków pracy bibliotekarzy i czytelnika przyniesie wprowadzenie klimatyzacji pomieszczeń w całym nowo wznoszonym budynku nr 2 oraz w Czytelni Głównej budynku nr1. Magazyny w budynku nr 1 oraz pomieszczenia o specjalnym przeznaczeniu (np.
129 komputer centralny) uzyskają dwojaką wentylację mechaniczną: skojarzoną z całym systemem wentylacji budynku nr 1 oraz niezależną od niego [Zamorski 1999, s. 35].
W Książnicy Pomorskiej w Szczecinie [Aneks 1, poz. 42] zdaniem Władysława Michnala [Michnal 2000, s. 18], pracownika Działu Instrukcyjno-Metodycznego Książnicy Pomorskiej w Szczecinie, o odpowiednie warunki środowiskowe dba zaawansowana technologia: Obiekt jest zrealizowany w technologii tzw. budynku inteligentnego, wyposażonego w kilkanaście systemów zabezpieczających. […] System automatycznej regulacji i kontroli dla klimatyzacji mechanicznej ( składa się z podsystemów centralnego ogrzewania, nawilżania, chłodzenia i odświeżania) [Michnal 2000, s. 17].
O przestrzeni tworzącej odpowiednie warunki dla środowiska książek, szczególnie zabytkowych, wzmiankuje się przy opisie Biblioteki Gdańskiej PAN [Aneks 1, poz. 5]: w skarbcach i magazynach zapewnia się im odpowiednią wilgotność i temperaturę, chroni przed światłem i szkodliwymi wpływami atmosferycznymi, wyspecjalizowaną opiekę wysokiej klasy konserwatorów papieru i skóry [Pętlicka 2007, s. 28].
Rozbudowę Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego [Aneks 1, poz. 22] także wykorzystano dla podniesienia jakości środowiska wewnątrz budynku: Wszystkie instalacje w budynku - m.in. systemy wentylacji i klimatyzacji, sygnalizacja antywłamaniowa i przeciwpożarowa – administrowane są przez system komputerowy [Kowalewska, A. 2007, s.1].
safe and secure – bezpieczna i zabezpieczona. Przestrzeń bezpieczna dla ludzi, zbiorów, wyposażenia, danych i budynku. Na etapie projektu, zgodnego z przepisami uwzględnione jest ryzyko związane z przestrzenią biblioteczną. Uwzględniona jest ergonomia stanowisk pracy, zabezpieczenie sprzętu, funkcjonowanie biblioteki poza godzinami jej otwarcia.
Poprawę bezpieczeństwa wyjątkowo cennych zbiorów, zaakcentowano w opisie Biblioteki Jagiellońskiej [Aneks 1, poz. 14]: Biblioteka Jagiellońska dzięki tej rozbudowie zyska wreszcie skarbiec odpowiadający wartości przechowywanych tu zbiorów. Konstrukcja tego pomieszczenia spełni wymogi najwyższej klasy skarbca bankowego. W założeniach przyjęto taką jego konstrukcję, aby wytrzymała złożenie się na niego całej masy budynku. Założenie to, znajdujące zresztą swoje uzasadnienie w dziejach bibliotek, wynika z przekonania, iż zbiory specjalne BJ nie powinny opuszczać miejsca ich przechowywania niezależnie od okoliczności […]. Cały ruch czytelniczy będzie w ogromnym gmachu kontrolowany w 2 bramkach elektronicznych. Księgozbiór podręczny we wszystkich czytelniach dostępnych
130 na omawianym poziomie i na poziomie o piętro wyższym będzie chroniony wkładkami elektromagnetycznymi [Zamorski 1999, s. 35 i 38].
Wysoki poziom bezpieczeństwa, użytkownikom i majątkowi biblioteki, mają zapewniać w budynku Książnicy Pomorskiej [Aneks 1, poz. 42]: system nadzoru telewizji przemysłowej, zintegrowany system bezpieczeństwa obejmujący podsystemy kontroli i sterowania dostępu oraz sygnalizacji włamania i napadu, system sygnalizacji i gaszenia pożaru (wodą i gazem,; system zabezpieczenia przed wynoszeniem zbiorów bez rejestracji [Michnal 2000, s. 17].
efficient – sprawna. Przestrzeń pozwalająca na ekonomiczne wykorzystanie miejsca, personelu i bieżących kosztów. Powstaje po rozważeniu alternatywnych do nowego budynku rozwiązań.
Nie stwierdzono opinii dotyczących efektywności podejmowanych decyzji ekonomicznych, zarówno na etapie inwestycji jak i w okresie eksploatacji budynków bibliotecznych.
suitable for information technology – odpowiednie dla technologii informacyjnych.
Przestrzeń dostarczająca, w sposób elastyczny, informację dla użytkowników i personelu.
Umożliwia korzystanie z rozwijających się technologii ICT (ang. Information and Communication Technologies), dzisiaj i w przyszłości. Daje możliwość korzystania z komputera i sieci Internetu z każdego punktu w budynku.
Autorki, zawodowo związane z Biblioteką Główną Politechniki Warszawskiej [Aneks 1, poz. 43] pisząc artykuł w trakcie rozbudowy biblioteki zapewniały, iż: We wszystkich czytelniach, czytelnicy będą mieli dostęp do sieci komputerowej przez zainstalowane terminale oraz będą mogli podłączyć własny sprzęt. Zainstalowanie sieci komputerowej jest tak pomyślane, aby liczba komputerów mogła być zwiększana [Dudzińska;
Wojciechowska 1999, s. 48].
Potwierdzenie zaistnienia w rozbudowanej Bibliotece Politechniki Warszawskiej, przestrzeni zgodnej z definicją McDonalda, znalazło się w słowach: Na każdej kondygnacji użytkownicy mają zapewniony dostęp do katalogów komputerowych oraz do samoobsługowych kserografów [Mroczek 2003]. Podana jest informacja o elektronicznym systemie biblioteczno-informacyjnym (komputerowy katalog zbiorów własnych, dostęp do
131 katalogów innych, udostępnianie pełnotekstowych czasopism elektronicznych, baz bibliograficznych itp.)
Przestrzeń odpowiednia dla technologii informacyjnych została stworzona w rozbudowanej w roku 2006 Bibliotece Uniwersytetu Łódzkiego [Aneks 1, poz. 22]:
Biblioteka oferuje dostęp do kilkunastu elektronicznych baz danych pełnotekstowych zagranicznych czasopism naukowych oraz do innych dokumentów elektronicznych w sieci lokalnej uniwersytetu. Od 2007 r. wdrożono elektroniczne zamawianie zbiorów z magazynu zamkniętego[…] Pozwoliło to na ujednolicenie procesu udostępniania i całkowitą rezygnację z papierowych rewersów. […] Zastosowano najnowocześniejszy system ochrony i zabezpieczenia zbiorów RFID. Wykorzystuje on technologię fal radiowych, a dzięki integracji z systemem bibliotecznym ułatwia udostępnianie, umożliwia sprawne przeprowadzenie skontrum księgozbioru znajdującego się w wolnym dostępie oraz służy ochronie i zabezpieczeniu zbiorów [Kowalewska, A. 2007, s. 1].
oomph - śmiała przestrzeń, która zdobywa wyobraźnię użytkowników i oddaje ducha uczelni. Cecha, trudna do jednoznacznego zdefiniowania, określana bywa jako czynnik wow. Jest związana ze sztuką pogodzenia w projekcie wszystkich cech wyżej wymienionych.
Ze względu na naturalne w przypadku rozbudowy ograniczenia, krępujące w pewnym stopniu inwencję i swobodę architekta, trudniej jest niż w przypadku nowych budynków osiągnąć efekt oomph. Mimo to i w tej grupie obiektów odnotowano realizacje wywierające duże wrażenie: Rozbudowa Biblioteki Jagiellońskiej [Aneks 1, poz. 14] ma szanse stać się najważniejszym obiektem architektonicznym Krakowa początku dwudziestego pierwszego wieku.[…]Niepowtarzalny urok kompleksu Biblioteki Jagiellońskiej polega chyba na tym, że gmach spaja dwudziestowieczną historię architektury polskiej ogniskując w sobie najlepsze jej cechy.[…] W bryle przeglądają się zmagania architektów poszczególnych etapów budowy z monumentalną formą i logiką planu, służącego wygodzie użytkownika.[…] pod względem architektonicznym obiekt wydaje się wręcz podręcznikowym przykładem udanej wieloetapowej rozbudowy [Stiasny, G. 2002, s. 28, 30-31].
132