Bohdan Jałowiecki socjolog, którego zainteresowania naukowe koncentrują się na socjologii miasta i przestrzeni uważa, że: przestrzeń, w której żyjemy, nie jest tworem natury lecz dziełem na wskroś ludzkim, przez ludzi wytworzonym w sposób uwarunkowany czynnikami przyrodniczymi, społecznymi i kulturowymi [Jałowiecki 2010, s. 11]. Przyjmuje się, że: The contemporary theory of the public sphere is rooted in the work of the Frankfurt School and critical theory 3 [Ritzer 2005, s. 613]. Szkołą frankfurcką określa się grupę niemieckich intelektualistów realizujących w l. 1923-1971 własny, filozoficzno – socjologiczny program badawczy zwany teorią krytyczną. Zdaniem Krzysztofa Nawratka, praktykującego architekta i wykładowcy architektury w School of Architecture & Design w Plymouth przestrzenie publiczne powinny stwarzać rzeczywisty obszar wolności – niezaplanowanych spotkań, wymiany idei, swobodnej ekspresji [Nawratek 2005, s. 165].
Przychyla się do tej opinii dr hab. z Uniwersytetu Warszawskiego Małgorzata Kisilowska, bibliotekoznawca i wymienia atrybuty biblioteki jako instytucji publicznej: upublicznianie wiedzy, budowanie więzi społecznych poprzez możliwość wzajemnego poznawania się, konfrontacji i/lub wymiany wiedzy i poglądów [Kisilowska 2010, s. 47]. Współgra z tymi definicjami termin: wspólnota informacjna, jakiego użył dla określenia współczesnej przestrzeni bibliotecznej, brytyjski bibliotekarz, bibliotekoznawca i międzynarodowy konsultant biblioteczny Simon Francis [Francis 2010, s. 315 – 317]. Człowiek potrzebuje bezpośredniego kontaktu z otoczeniem. Rolę więzi społecznych w tworzeniu przestrzeni publicznej zauważył również Marco Bussagli, włoski historyk sztuki: Wrodzona człowiekowi chęć do łączenia się w grupę i nawiązywania kontaktów społecznych przyczyniła się do powstania budowli mogących pomieścić dużą liczbę osób i przeznaczonych do różnych celów, takich jak [...] biblioteki [Bussagli 2007, s. 56].
Z kolei Jerzy Ratajewski, bibliotekoznawca podkreślił, że jednym z podstawowych celów socjologii bibliotek jest: doskonalenie pracy bibliotek na rzecz środowiska społecznego [Ratajewski 2002, s. 160]. Ten cel jest tym bardziej ważny, bo jak napisała prof. Jadwiga Kołodziejska, wybitna znawczyni problemów bibliotekoznawczych: Umykają naszej uwadze zjawiska wynikajace ze zmian w strukturze społecznej, kulturze i obyczaju. A to właśnie one wpływają na kształt przestrzeni publicznej […] określają miejsce bibliotek [Kołodziejska 2008, s. 177]. Przyjęło się dzielić przestrzenie publiczne na „włączające” i
3 Współczesna teoria sfery publicznej jest zakorzeniona w dziele szkoły frankfurckiej i krytycznej teorii (tłum. własne).
30
„wyłączające” [Nawratek 2005, s. 17]. Jednak podobnie jak definiowanie ogólnej przestrzeni tak i ten podział jest nieostry. K. Nawratek podał, że przestrzeń włączająca to taka, w której każdy obywatel czuje się dobrze, a przestrzeń wyłączająca to przestrzeń zaprojektowana dla wybranej grupy ludzi. Taki podział najstosowniejszy jest względem miejskich przestrzeni publicznych – skwerów, osiedli, placów itp. Przestrzeń włączająca to taka, w której użytkownik znajduje się w centrum uwagi. Podkreśliła to również Joanna Kulik z Biblioteki Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Wydział Zamiejscowy w Chorzowie, pisząc: Biblioteki wszelkiego typu są instytucjami zobowiązanymi do zapewnienia wszystkim potencjalnym użytkownikom dostępu do ich zasobów i usług [Kulik 2010, s. 16]. Problem społecznego wykluczenia, równoznaczny ze znikaniem z przestrzeni publicznej, jako skutek braku lub niedostatecznej informacji w środowisku elektronicznym podkreśliła Maria Kocójowa, międzynarodowy ekspert w zakresie bibliotekoznawstwa i informacji naukowej [Kocójowa 2004, s.140-144]. Jak ważny jest to problem i jak walczyć z tym zjawiskiem pokazano podczas XII Międzynarodowej Konferencji Naukowej zorganizowanej przez IINiB Uniwersytetu Jagiellońskiego w czerwcu 2006 E-włączenie czy e-wyobcowanie? E-inicjatywy bibliotek, archiwów, muzeów i uczelni w walce z alienacją społeczną w Polsce i na świecie [Kocójowa 2006, dok. elektr. DVD]. Małgorzata Kisilowska dała przykłady wielokierunkowych działań bibliotecznych, które hamują społeczne wyłączenie [Kisilowska 2010, s. 32-35]. Działalnością na rzecz tworzenia przestrzeni włączających, jest taka organizacja przestrzeni, by stawała się ona miejscem
„spotkań” postrzeganych wielowymiarowo – z nauką, kulturą, drugim człowiekiem, grupą [Kisilowska 2010, s. 40-42]. Na własny użytek K. Nawratek zastosował podział przestrzeni publicznych na przestrzenie „samoistne” (autarkiczne) i „obsługujące”
[Nawratek 2005, s. 157]. Przestrzenie obsługujące są po to by mogły funkcjonować inne przestrzenie, i do nich zaliczyć można miejskie rynki czy mosty. Anna Awtuch w swej dysertacji napisała: przestrzeń architektoniczna będąca środowiskiem człowieka może oznaczać zarówno przestrzeń wewnątrz budynków, jak również w stosunku do nich zewnętrzną, zwyczajowo rozumianą jako przestrzeń publiczna [Awtuch 2005, s. 1].
Czy funkcje biblioteczne determinują przestrzeń architektoniczną budynków bibliotek?
Gdyby była to prawda, istniałby już wykształcony wyraźny styl współczesnej architektury bibliotecznej i nie byłoby podobieństw między gmachami bibliotek a gmachami
31
il.1 Podobieństwo przestrzeni wewnętrznej
Hongkong and Shanghai Bank w Hongkongu [Tietz 2001, s. 80]
il. 2 Podobieństwo przestrzeni wewnętrznej
Biblioteka Wyższej Szkoły Filmowej i Telewizyjnej w Poczdamie
(Hochschulbibliothek der HFF Potsdam-Babelsberg), zdjęcie własne, r. 2004
32 pełniącymi inne funkcje publiczne. We współczesnej architekturze forma przestrzeni architektonicznej często oderwana jest od funkcji, które ta przestrzeń realizuje. Załączone ilustracje pokazują podobieństwo przestrzeni architektonicznej budynków bibliotek i innych budynków użyteczności publicznej i potwierdzają spostrzeżenia dr hab. inż.
architekta Jacka Krenza, profesora Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej i Universidade da Beira Interior w Covilha, Portugalia, który napisał: Gdy forma architektoniczna zapowiada coś innego niż to czym faktycznie jest, wówczas mamy do czynienia z komunikatem fałszywym. Bywa, że takie komunikaty są wykorzystywane przez twórcę celów […] lecz zdarza się także, że […] wprowadzają odbiorcę w błąd. […]. Ma to szczególne znaczenie zwłaszcza w przestrzeni publicznej, która jest swego rodzaju
„komunikatem powszechnym‖, a zatem powinna informować o swoim przeznaczeniu w sposób zrozumiały dla wszystkich [Krenz 2010, s. 65 – 67].
Na rolę pewnych budynków w przestrzeni publicznej zwracał dalej uwagę Jacek Krenz:
każde miasto posiada taką budowlę, która w świadomości społecznej staje się wyróżniającym je elementem identyfikacyjnym, obiektem zwiedzania czy przedmiotem badań historyków [Krenz 2010, s.71]. Kreowanie dobrych przestrzeni publicznych jest zawsze tematem aktualnym, bo przestrzeń publiczna jest zarówno dla pojedynczego użytkownika jak i dla miasta, dla którego kształtuje wizerunek. Bywa, że budynki bibliotek stają się znakami rozpoznawczymi miast, dzielnic, kampusów akademickich. Tak zdarzyło się m.in. w Oslo [Haugen 2003, s.32] i Magdeburgu [Blume 2003, s. 110].
Płynność definicji powoduje, że przestrzeń zdefiniowana jako publiczna, kiedy indziej mogłaby być nazwana przestrzenią egzystencjalną: myślenie o przestrzeni publicznej jest myśleniem o ludziach w przestrzeni [Nawratek 2005, s.160]. Zagadnienie postrzegania przez człowieka przestrzeni (publicznej, społecznej) omówione zostało w książce Ukryty wymiar4 autorstwa Edwarda T. Halla, amerykańskiego antropologa uważanego za twórcę proksemiki, czyli nauki zajmującej się badaniem wpływu relacji przestrzennych między osobami lub między osobami a otoczeniem na m. in. sposób komunikowania się, zachowania, budowania miejsc publicznych. Również biblioteczne public relations spełniając zadanie komunikacji pomiędzy biblioteką, jej otoczeniem i użytkownikami dotyka problemów przestrzeni publicznej (ang. public space, niem. der öffentliche Raum) i egzystencjalnej (ang. existential space, niem. der existenzielle Raum).
4 The hidden dimension wyd. 1966, ostatnie wyd. polskie 2009
33 il. 3 Podobieństwo bryły architektonicznej
Supermarket Best w Towson, USA [Tietz 2001, s. 82]
il. 4 Podobieństwo bryły architektonicznej
Biblioteka Królewska w Kopenhadze (Det Kongelige Bibliotek), zdjęcie własne, r. 2004
34