2.2 Aspekty psychologiczne i społeczne kształtowania
2.2.4 Wpływ rewolucji cyfrowej
Rewolucja cyfrowa umożliwia tworzenie przestrzeni wirtualnej: Przestrzeń wirtual na to nie tylko świat wyobrażalny w postaci sieci internetu, ale jest to także całkiem konkretna przestrzeń, której cechą wyróżniającą jest jej eksterytorialność w stosunku do tradycyjnej przestrzeni [Baumann 2001, dok. elektr.]. (Rozdział 1.4)
a. Opinie bibliotekarzy
Jako wprowadzenie do przedstawienia opinii na ten temat, można uznać fragment książki Katarzyny Materskiej z Uniwersytetu Warszawskiego, której zainteresowania badawcze i działalność naukowa związane są ściśle z zarządzaniem informacją i wiedzą:
Rozwinięte społeczeństwo drugiej połowy XX wieku, [jest] określane najczęściej mianem społeczeństwa informacyjnego [...] wielość podejść i definicji sygnalizuje, że mamy do czynienia z czymś złożonym i trudnym. [...] Termin został wprowadzony w 1963 r., przez Japończyka T. Umesamo w artykule o teorii ewolucji społeczeństwa opartego na technologiach informatycznych [...] [Materska 2007, s. 303]. Potrzeby społeczeństwa informacyjnego (społeczeństwa globalnej informacji, społeczeństwa wiedzy) i powszechne stosowanie techniki cyfrowej we współczesnym świecie mają swoje implikacje w procesie projektowania, organizacji biblioteki, powstawania przestrzeni wirtualnej. Zapewnienie dostępu do wszystkich typów zbiorów zapisane zostało m.in. jako jeden z celów nadrzędnych we francuskim programie rządowym [Bisbrouck 2002, s. 47]. Społeczeństwo informacyjne wymaga wzrostu ilości i różnorodności informacji. Wraz z nim powstają nowe koncepcje traktujące informację jako towar, powstaje przemysł wiedzy i informacji.
Rozwój technologii informacji i komunikowania wpływa na wszystkie sfery życia.
Znaczącej zmianie uległy sposoby produkowania, organizowania i udostępniania informacji. Każdy dzisiaj może tworzyć i upowszechniać informację zamiast czekać, aż
68 zostanie ona wydana i opublikowana. Powstały systemy zwane produkcją partnerską (ang.
peer production), w których wiele osób współpracujących w sieci internetowej tworzy duże przedsięwzięcia jak np. Wikipedia. Internetowe bazy społecznościowe wykreowały warunki do tworzenia i wymiany informacji. Dzięki tym nowym narzędziom umożliwiającym łatwe produkowanie i konsumowanie informacji, użytkownicy niekiedy unikają tradycyjnych funkcji realizowanych przez biblioteki. Okoliczności te zmieniają współczesne biblioteki. Przestrzeń współczesnych bibliotek musi być tak zaprojektowana, aby pozwalała w pełni wykorzystywać szybko rozwijającą się technologię informacji i komunikacji (ang. Information and Communication Technology). Po to, by efektywnie wykorzystywać przyszłe nasycone technologią sposoby uczenia, należy rozpoznać wyzwania związane z takimi kierunkami uczenia się jak: przenośne sposoby uczenia się za pomocą urządzeń PDA (ang. Personal Digital Assistant), telefonów komórkowych (ang.
mobile learning), uczenia się na odległość (ang. connected learning), interaktywne i wizualne uczenie się (ang. visual and interactive learning) i dokształcanie. New space must allow the library and its users to benefit fully from rapid advances in ICT […]. In designing spaces for effective, technology-rich learning, we must recognise the considerable challenges presented by trends in mobile learning, connected learning, visual and interactive learning and supporting learning41 [McDonald 2006, s. 6].
W zespołach projektowych muszą uczestniczyć specjaliści z różnych dziedzin:
Effective planning relies on the combined wisdom and experience not only of architects and librarians, but also of computer experts and networking specialists who are increasingly becoming members of the planning team42 [McDonald 2006, s. 7].
Zmieniają się wymagania stawiane bibliotekarzom. Ich zakres obowiązków, wykształcenie, wiedza, muszą być dopasowane do nowych technologii i wymagań. Nowe technologie muszą być wkomponowane w przestrzeń organizacyjną biblioteki, która kształtuje przestrzeń fizyczną. Jak stwierdziła Maria Kocójowa: Nowe obowiązki i znaczenie w zakresie pośrednictwa w dostarczaniu wiedzy, stało się udziałem bibliotek z ich zasobami bibliotecznymi, możliwościami dostępu do sieci telekomunikacyjnych oraz nowymi kwalifikacjami i prestiżem zawodu bibliotekarza i pracownika informacji
41 Nowa przestrzeń musi umożliwić bibliotece i jej użytkownikom, aby w pełni korzystali z szybkiego rozwoju ICT [...]. W projektowaniu przestrzeni dla skutecznego, nasyconego technologią uczenia się, musimy zdać sobie sprawę ze znacznych wyzwań stawianych przez trendy w mobilnych usługach edukacyjnych, nauczaniu na odległość, wizualnej i interaktywnej nauce i wspieraniu uczenia się (tłum.
własne).
42Efektywne planowanie opiera się na połączeniu mądrości i doświadczenia nie tylko architektów i bibliotekarzy, ale także ekspertów i specjalistów sieci komputerowych, którzy coraz częściej stają się członkami zespołu planującego (tłum. własne).
69 naukowej, jako zasługujących na miano nauczycieli wiedzy przewodników po zasobach tradycyjnych i cyfrowych [Kocójowa 2003, s. 97]. W czasach powszechnego dostępu do internetu, wiedza bibliotekarzy, przestrzeń biblioteki, jej technologia i organizacja powinny dawać dostęp do wiedzy uporządkowanej. Jest to tym ważniejsze, iż zarówno wzrasta ilość wiedzy jak i rodzaje i ilości jej nośników. Zmieniają się funkcje, i społeczne znaczenie zawodu bibliotekarza. O tej zmianie Jacek Wojciechowski napisał:
Prospektywnie [...] rysuje się szansa szerszego uświadomienia decydującej roli bibliotek i bibliotekarzy w porządkowaniu chaosu transmisyjnego […], tę rolę pełnią biblioteki od zarania, ale mało kto spoza profesji ma tego świadomość. […] ogromna oferta piśmiennicza i elektroniczna jest nie do opanowania przez nikogo indywidualnie, ani nawet przez istniejące wyszukiwarki. Natomiast scalone katalogi międzybiblioteczne oraz metadane (inne narzędzia trzeba jeszcze wynaleźć), pełnią rolę preselektorów tej oferty i adaptują ją do użytkowniczych potrzeb. To musi być z czasem dostrzeżone i docenione [Wojciechowski 2006, Stereotyp..., s. 440]. J. Wojciechowski podkreśla niezmienność podstawowej roli bibliotekarza, polegającej na pośrednictwie w transmisji intelektualnego dorobku ludzkiej myśli, które zapewnić ma dostarczenie publiczności potrzebnych jej treści. Wobec wielkiej ilości, różnych form i różnorodności publikacji wypełnienie tej roli wymaga i nadal wymagać będzie wyboru transmitowanych treści i filtracji dostępu.
Aktywne uczestnictwo w pośrednictwie między rozpowszechnianymi treściami a ich odbiorcami, polegające właśnie na dokonywaniu takich wyborów, stanowi jeden z głównych postulatów nowoczesnego bibliotekarstwa. Kwestią kluczowej wagi jest ustalenie właściwych kryteriów, opartych na pożytku publicznym i celach organizatorów bibliotek [Sosińska-Kalata 2005, s. 106]. Ilość tych funkcji i nowa ich jakość ukształtują przyszłe biblioteki pod względem technologicznym i będą wpływać na ich architekturę.
Tradycyjne funkcje biblioteki nie znikną. Staną się jednymi pośród wielu. Ma to konsekwencje polegające na konieczności utrzymania dotychczasowych urządzeń bibliotecznych (np. katalogi kartkowe) w strukturze i przestrzeni bibliotek.
Zróżnicowana oferta bibliotek, od udostępnianych tradycyjnie materiałów drukowanych, po coraz ważniejsze nośniki cyfrowe, wprowadzanie na szeroką skalę wolnego dostępu do zbiorów, zaistnienie w bibliotekach kawiarni, księgarni itp. wymuszają dostosowania organizacji i przestrzeni bibliotecznej. Niezbędnym staje się wprowadzenie technologii identyfikacji za pomocą fal radiowych RFID (ang. Radio Frequency Identyfication) potrzebnej do udostępniania, kontrolowania, sortowania i inwentaryzacji zbiorów. Aby taki
70 system organizacyjny mógł być w pełni efektywny, projekt przestrzeni bibliotecznej musi go uwzględniać i wspierać jego funkcje:
The extension of the collection and the increased demand lead to an increased amount of work and requires more staff. However, it is difficult to get additional budget for continuous costs. It is easier to do one-time investments in order to shift the repetitive work away from the desk and to automatic self service stations. Radio Frequency Identification (RFID) is an established technology (since 2001) to take over the repetitive tasks: check out, return of items, sorting and inventory control. RFID-Systems have a maximum effect if there is also a good room planning which supports their function and the frequency of their use43 [Kern, Nauer 2004, s. 1]44.
b. Opinie architektów
W analizowanych tekstach, w opiniach architektów, tematyka wpływu rewolucji cyfrowej w rozpatrywanym aspekcie psychologiczno-społecznym niemal nie pojawia się.
Na potrzebę opieki ze strony bibliotekarza, przy wzrastającej ilości źródeł elektronicznych zwraca uwagę wspominana wielokrotnie Tina Hohmann: Using electronic resources needs more personal guidance. The librarian as the ―guide through the information jungle‖ […]
helps the user to find the information that is relevant. In an Information Society information literacy is a crucial skill, which the library provides and teaches45 [Hohmann 2006, s. 3].
***
43 Rozszerzenie zbiorów i zwiększone wymagania prowadzą do zwiększonej ilości pracy, co wymaga większej liczby pracowników. Jednak trudno jest uzyskać dodatkowe środki budżetowe na finansowanie kosztów stałych. Jest to łatwiejsze dla sfinansowania inwestycji jednorazowych, w celu odsunięcia powtarzającej się pracy od punktu informacji do automatycznych stacji samoobsługowych. Identyfikacja radiowa (RFID) jest uznaną technologią, (od 2001) która przejmuje powtarzające się zadania: udostępnianie, sortowanie i kontrolę zbiorów. Systemy RFID są maksymalnie efektywne jeśli są wykorzystywane w dobrze zaprojektowanych pomieszczeniach, które podnoszą ich funkcjonalność i częstotliwość ich wykorzystania (tłum. własne).
44 Według wypowiedzi przedstawiciela firmy ARFiDO podczas IV Bałtyckiej Konferencji „Zarządzanie i Organizacja Bibliotek” w Gdańsku w maju 2010 obecnie system zainstalowany jest w 20 bibliotekach polskich.
45 Korzystanie z zasobów elektronicznych wymaga więcej osobistego doradztwa. Bibliotekarz jako
„przewodnik po dżungli informacyjnej” [...] pomaga użytkownikowi znaleźć informacje, które są istotne. W społeczeństwie informacyjnym umiejętności korzystania z informacji są kluczowymi umiejętnościami, które biblioteka daje i których uczy (tłum. własne).
71 Bibliotekarze, bardziej niż architekci zwracający uwagę na metody obsługi użytkowników, poświęcili wiele publikacji wpływowi, jaki wywiera rewolucja cyfrowa na przestrzeń biblioteczną. Prezentowane opinie środowiska bibliotekarzy dowodzą, iż współczesne biblioteki zaspokajać powinny potrzeby społeczeństwa informacyjnego [Bisbrouck 2002, s. 47; Materska 2007, s. 303]. Muszą być tak projektowane, aby optymalnie wykorzystywać obecne i przyszłe technologie informacyjne i komunikacyjne. Zespoły projektowe powinny zatrudniać oprócz bibliotekarzy i architektów, specjalistów z innych dziedzin, reprezentujących te technologie [Kern, Nauer 2004, s. 1; McDonald 2006, s. 6-7]. Wykształcenie i wiedza bibliotekarzy muszą być dostosowane do nowych potrzeb, a znaczenie tego zawodu w hierarchii społecznej będzie wzrastać [Sosińska-Kalata 2005, s.
106; Wojciechowski 2006, Stereotyp..., s. 440]. Tina Hohmann będąca architektem i bibliotekarzem uważa, że biblioteki powinny być tak budowane aby możliwe były do zastosowania technologie informacyjne, w cyfrowym świecie potrzebny jest człowiek – przewodnik, który pomoże użytkownikom w poruszaniu się w przestrzeni bibliotecznej [Hohmann 2006, s. 3]. Tematyka wpływu rewolucji cyfrowej na przestrzeń biblioteczną stanowiła jednak margines zainteresowań architektów i nie była w zasadzie przedmiotem ich publikacji w analizowanych tekstach.