Przedmiot bada

Przedmiotem przeprowadzonej analizy bya zmienno rozstpów ceno-wych w acuchach marketingoceno-wych wybranych produktów, na gównych, kra-jowych rynkach rolno-ywnociowych. Rozstpy cenowe moemy mierzy w ujciu absolutnym lub procentowym. W pierwszym ujciu jest to rónica mi-dzy cen detaliczn produktu ywnociowego, a cen skupu surowca rolniczego zuytego do jego wytworzenia. W drugim, jest to relacja tych cen obrazujca procentowy udzia producenta rolnego i wartoci dodanej, wytworzonej w poza-rolniczych ogniwach acucha marketingowego, w paconej przez konsumenta kocowej cenie produktu ywnociowego. Analizowane w opracowaniu rozst-py cenowe stanowi rónic midzy cenami ksztatujcymi si w kluczowych ogniwach acuchów marketingowych takich jak skup, przetwórstwo i detal.

Obliczone w ten sposób rozstpy cenowe mona traktowa jako elementy globalnej mary bdcej rónic midzy cen detaliczn a cen surowca (Nuuti-la 1992).

Podstaw obliczenia analizowanych rozstpów cenowych stanowiy mie-siczne ceny podstawowych surowców rolnych i produktów ywnociowych w latach 1996-2008 na nastpujcych rynkach rolno-ywnociowych:

x zbó i produktów zboowych (ceny skupu pszenicy, yta i jczmienia oraz ceny zbytu i detaliczne mki pszennej „Poznaskiej”, mki pszennej piekarni-czej – typ 850, mki ytniej piekarnipiekarni-czej – typ 720, chleba mieszanego, chle-ba ytniego, buki pszennej i kaszy jczmiennej „Mazurskiej”);

x rzepaku i konsumpcyjnych produktów olejarskich (ceny skupu rzepaku, oraz ceny zbytu i detaliczne oleju rzepakowego jadalnego i margaryny „Palma”);

x wieprzowiny i produktów wieprzowych (ceny skupu ywca wieprzowego oraz ceny zbytu i detaliczne schabu rodkowego, szynki wieprzowej gotowa-nej, kiebasy „Zwyczajnej” i parówek wieprzowych);

x woowiny i produktów woowych (ceny skupu ywca woowego oraz ceny zbytu i detaliczne misa surowego z koci – szpondera, misa surowego z koci – rostbefu i misa surowego bez koci – udca);

x drobiu i produktów drobiowych (ceny skupu ywca drobiowego oraz ceny zbytu i detaliczne kurczcia patroszonego, piersi z kurczcia, szynki drobio-wej i parówek drobiowych oraz ceny skupu brojlera indyczego, udca indy-czego i piersi indyindy-czego);

x mleka krowiego i produktów mleczarskich (ceny skupu mleka oraz ceny zby-tu i detaliczne mleka o 3,0-3,5% zawartoci tuszczu, mietany 18%, sera doj-rzewajcego „Gouda”, sera twarogowego pótustego i masa wieego do 85% zawartoci tuszczu).

Produkty ywnociowe, których ceny analizowano, cechuje homogenicz-no atrybutów jakociowych (wzgldna stao standardów). Z tego wzgldu ceny tych produktów w danym acuchu marketingowym mona uzna za po-równywalne w czasie. W kadym acuchu marketingowym wzito pod uwag

ceny notowane dla caego kraju w co najmniej trzech ogniwach, a mianowicie:

skupu (ceny uzyskiwane przez producentów rolnych), przetwórstwa (ceny zby-tu), detalu (ceny pacone przez konsumentów). W przypadku acuchów marke-tingowych chleba mieszanego i margaryny deserowej uwzgldniono cztery ogniwa ze wzgldu na dwojaki charakter przetwórstwa (pierwotne i wtórne).

Szczegóowy wykaz nazw produktów uwzgldnionych w analizie rozstpów cenowych oraz ich umiejscowienie w poszczególnych ogniwach acuchów marketingowych zamieszono w tabeli 1.1.

1.2. róda danych i metody analizy

W przeprowadzonej analizie posuono si danymi o cenach produktów rolnych i ywnociowych uzyskanymi z:

x Gównego Urzdu Statystycznego;

x Gównego Inspektoratu Skupu i Przetwórstwa Artykuów Rolnych (PISiPAR), obecnie Gównego Inspektoratu Jakoci Handlowej Artykuów Rolno-Spoywczych (GIJHAR-S);

x Departamentu Przetwórstwa i Rynków Rolnych MRiRW (w ramach syste-mu KRIR).

Generalnie zakres czasowy analizy obejmowa lata kalendarzowe 1996-2008. W nielicznych przypadkach (np. niektórych produktów na rynku mleka i produktów mleczarskich, wieprzowiny i produktów wieprzowych oraz rzepaku i produktów olejarskich) analizowane szeregi czasowe cen byy nieco krótsze ze wzgldu na brak notowa na pocztku tego okresu. Spowodowane to byo take tym, e instytucje z których uzyskano dane, nie monitoroway syste-matycznie niektórych rynków rolno-ywnociowych lub nie notoway cen w niektórych ogniwach acuchów marketingowych produktów ywnociowych w pewnych latach (np. GUS w przypadku cen sera twarogowego pótustego przed 1997 r. w ogniwie przetwórstwa). W niektórych przypadkach, zwaszcza w ogniwie detalu, zmieniano koszyk produktów lub metodyk notowa.

Tabela 1.1. Ogniwa acucha marketingowego i produkty uwzgldnione w analizie rozstpów cenowych na gównych rynkach rolno-ywnociowych Ogniwo acucha marketingowego Rynek Skup Przetwórstwo Detal mka pszenna „Poznaska” – paczkowana [z/kg] mka „Poznaska” [z/kg] pszenica [z/kg] mka pszenna piekarnicza - typ 850 [z/kg]buka pszenna maa (50 g) [z/kg] mka ytnia piekarnicza - typ 720 [z/kg]chleb ytni razowy zwyky [z/kg] yto [z/kg]zagregowana cena mk piekarni- czych [z/kg]* chleb mieszany zwyky [z/kg]chleb mieszany pszenno-ytni, zwyky [z/kg]

i produktów zbo- ych jczmie [z/kg]kasza jczmienna perowa „Mazurska” [z/kg]kasza jczmienna „Mazurska” [z/kg] olej jadalny surowy rzepakowy[z/l]olej jadalny, rzepakowy, krajowy, w butelce o poj. 1l [z/l] margaryna deserowa „Palma” [z/kg]margaryna deserowa „Palma”, w kostkach [z/kg] i konsumpcyj- ch produktów olejar-rzepak [z/kg] olej jadalny surowy rzepako- wy[z/l]margaryna deserowa „Palma” [z/kg]margaryna deserowa „Palma”, w kostkach [z/kg] miso surowe wieprzowe z koci - schab rodkowy [z/kg]miso wieprzowe z koci - schab rodkowy na wag [z/kg] szynka wieprzowa gotowana [z/kg]szynka wieprzowa gotowana, na wag [z/kg] kiebasa „Zwyczajna” [z/kg]kiebasa „Zwyczajna”, na wag [z/kg]y i produktów ych ywiec wieprzowy [z/kg] parówki wieprzowe [z/kg] parówki wieprzowe, na wag [z/kg] miso surowe woowe z koci - rostbef [z/kg]miso woowe z koci - rostbef, na wag [z/kg] miso surowe woowe z koci - szponder [z/kg]miso woowe z koci - szponder, na wag [z/kg] y i produktów ych ywiec woowy [z/kg] miso surowe woowe bez koci z udca [z/kg]miso woowe bez koci z udca, na wag [z/kg] kurcz patroszone [z/kg]kurcz patroszone, wiee, na wag [z/kg] piersi z kurczcia - filet [z/kg]piersi z kurczcia (filet), bez skóry i koci, na wag [z/kg] szynka drobiowa [z/kg]szynka drobiowa [z/kg]ywiec kurzy [z/kg] parówki drobiowe [z/kg]parówki drobiowe [z/kg] udka z indyka surowe [z/kg]udziec z indyka surowy [z/kg]ych ywiec indyczy [z/kg]piersi z indyka - filet [z/kg]piersi z indyka (filet), surowe, bez skóry na wag [z/kg] mleko o 3,0-3,5% zaw. tuszczu w opakowaniu kartonowym [z/l]mleko krowie o 3,0%-3,5% zaw. tuszczu, o przeduonym okresie trwaoci, w opakowaniu kartonowym [z/l] mietana o 18% zaw. tuszczu [z/l]mietana homogenizowana o 18% zaw. tuszczu, w opakowaniu z PCW [z/l] ser dojrzewajcy „Gouda” [z/kg]ser dojrzewajcy „Gouda”, o 45% zaw. tuszczu, krajowy, na wag [z/kg] ser twarogowy pótusty [z/kg]ser twarogowy pótusty, na wag [z/kg]

ch mleko [z/l] maso wiee i chodnicze, o zaw. tuszczu < 85% w kostkach 200g [z/kg]maso o 82-82,5% zaw. tuszczu, „Extra”, wiee, w kostkach [z/kg] janienie agregacji danych znajduje si w opisie metodyki asne na podstawie nazewnictwa GUS, MRiRW.

Dlatego te, w przeprowadzonej analizie posuono si cenami najbardziej podobnych produktów (np. zamiast nienotowanych przez GUS od 2007 r. cen margaryny deserowej „Palma” wykorzystano ceny innej margaryny do piecze-nia). Miesiczne ceny przeliczano na jednolite jednostki wagi w obrbie po-szczególnych acuchów marketingowych, za ceny pochodzce z rónych ró-de w celu zapewnienia porównywalnoci korygowano przez doliczenie (tam gdzie byo to konieczne) podatku od towarów i usug, wg stawek obowizuj-cych na rynkach rolno-ywnociowych (np. przy porównaniu cen uzyskanych z MRiRW z cenami notowanymi przez GUS). Naley mie na uwadze fakt,

e GUS podaje ceny skupu podów rolnych bez podatku od towaru i usug, za

w cenach zbytu i cenach detalicznych jest on zawarty¹. W zwizku z tym,

e stawka podatku VAT na nieprzetworzone produkty rolne (mleko, jaja itd.) od wrzenia 2000 r. wynosi 3%, dokonano odpowiedniej korekty obliczajc wiel-koci rozstpów cenowych midzy ogniwami detalu i przetwórstwa oraz skupu². Na rynku zbó i produktów zboowych rozstpy cen obliczono uwzgld-niajc dodatkowo ogniwa przetwórstwa pierwotnego i wtórnego. Dotyczyo to cen mk piekarniczych, za w acuchu marketingowym chleba mieszanego za-gregowanych cen tych produktów. Dokonujc agregacji zastosowano proporcje w odniesieniu do cen mk piekarniczych oraz do cen skupu odpowiadajcych im zbó, zgodnie z receptur branow podawan w literaturze fachowej, czyli mnonik 0,6 dla ceny mki pszennej i ceny skupu pszenicy oraz 0,4 dla ceny mki ytniej i skupu yta³.

Zmienno rozstpów cenowych w poszczególnych ogniwach acuchów marketingowych analizowano w ujciu nominalnym, a po dokonaniu odpowied-nich przelicze cen z wykorzystaniem wskanika miesicznej inflacji towarów i usug konsumpcyjnych (wg GUS), take w ujciu realnym. Obliczono wartoci podstawowych miar statystyki opisowej w poszczególnych latach badanego okresu. Okrelono maksymalne wartoci spadków i wzrostów rozstpów ceno-wych midzy wyodrbnionymi ogniwami acuchów marketingoceno-wych oraz za-kresy ich miesicznych i redniorocznych wzgldnych waha, bdcych przeja-wem siy i symetrii przenoszenia si szoków cenowych.

1 Metodologia bada GUS wg Ceny w Gospodarce Narodowej. Warszawa, 2008, s. 10-17.

2 Zasady funkcjonowania podatku od towarów i usug w rolnictwie, lenictwie i ryboówstwie zostay okrelone w ustawie z dnia 20 lipca 2000 r. o zmianie ustawy o podatku od towarów i usug oraz o podatku akcyzowym i ustawy o opacie skarbowej (Dz. U. Nr 68, poz. 805).

3 Ambroziak Z. i in. Piekarstwo – receptury, normy, porady, przepisy prawne (wyd. 3), Wyd.

Samopomoc Chopska, Warszawa, 2002.

Ksztatowanie si analizowanych rozstpów cenowych w czasie zilustro-wano na wykresach wykrelajc dodatkowo linie trendów w celu identyfikacji dugookresowych tendencji. Naley zaznaczy , e wybierajc liniow posta trendu kierowano si przede wszystkim deniem do w miar jednoznacznego okrelenia i atwego porównania kierunków zmian analizowanych wielkoci rozstpów cenowych w badanym okresie. Oznacza to, e formalnie biorc nie w kadym przypadku liniowa posta trendu jest postaci o najlepszym dopaso-waniu do kadego przebiegu wartoci zmiennych. Umieszczone na wykresach parametry równa prostych regresji oraz wspóczynniki determinacji naley za-tem traktowa informacyjnie i rozpatrywa porównawczo. Dla porównania siy waha na wykresach przedstawiono równie rednioroczne wartoci rozstpów cenowych w ujciu nominalnym i realnym w poszczególnych ogniwach acu-chów marketingowych na tle redniorocznych cen korespondujcych produk-tów.

Oprócz zmiennoci analizowanych rozstpów cenowych midzy poszcze-gólnymi ogniwami acuchów marketingowych okrelono take struktur cen obrazujcej udzia poszczególnych ogniw w cenach produktów ywnociowych paconych przez konsumenta, majc w szczególnoci na uwadze udzia produ-centa rolnego. Udziay te obliczono zgodnie z nastpujcymi formuami:

gdzie:

Cs, Cp, Cd – odpowiednio ceny w ogniwach skupu, przetwórstwa i detalu;

Us, Up, Ud – odpowiednio udzia ogniw skupu, przetwórstwa i detalu.

Ponadto podjto prób ustalenia zalenoci midzy produkcj wybranych produktów oraz poziomem ich spoycia, a wielkoci odpowiadajcych im roz-stpów cenowych. Wykorzystane w analizie dane dotyczce produkcji i pozio-mu spoycia pochodziy ze róde statystycznych GUS. W pierwszym przypad-ku byy to miesiczne wielkoci produkcji odpowiadajce klasyfikacji PKWiU,

kaca w gospodarstwie domowym. Obliczajc wspóczynniki korelacji midzy wielkoci rozstpów cen nominalnych i realnych a produkcj i poziomem

spo-ycia wybranych produktów, kierowano si prezentowanymi w literaturze prze-sankami teoretycznymi wskazujcymi na wystpowanie interakcji midzy zmianami poday produktów oraz popytu konsumenckiego, a marami ceno-wymi w rónych ogniwach acuchów marketingowych⁴.

Zmiany rozstpów cenowych oznaczaj zmiany cen relatywnych produk-tów w poszczególnych ogniwach acuchów marketingowych. Zwizek midzy rozstpem cenowym a cen relatywn mona przedstawi w nastpujcy spo-sób:

gdzie:

Ck – cena produktu w k-tym ogniwie acucha marketingowego, Ck+1 – cena produktu w kolejnym ogniwie acucha marketingowego, RC – rozstp cenowy,

CR – cena relatywna.

Poniewa zmiana wielkoci rozstpu cenowego moe wywoywa zmiany cen relatywnych mona spodziewa si wpywu zmian rozstpów na relacje po-pytowo-podaowe. Obliczone wspóczynniki korelacji testowano pod wzgldem istotnoci na poziomie p<0,05. Wybrane wyniki oblicze zestawiono w tabe-lach, a wielkoci rozstpów cenowych wykazujcych powizanie z wielkoci

produkcji i poziomem spoycia produktów ywnociowych zilustrowano na wykresach⁵.

4 np. Tomek W. G., Robinson K. L. Kreowanie cen artykuów rolnych. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 2001, czy Padberg D. I. i in. Agro-food marketing. CAB International, 1997.

5 Podstawowe obliczenia oraz wykresy wykonano w arkuszu kalkulacyjnym Excel, za ra-chunki korelacji oraz testowanie statystyczne w programie Statistica.

2. Rozstpy cenowe na rynku zbó i produktów