Przedmiot Konferencji „2 + 4”

Stosownie do komunikatu z Ottawy przedmiotem Konferencji „2 + 4” miały być „zewnętrzne aspekty ustanowienia jedności niemieckiej, łącznie z kwestiami bezpieczeństwa państw sąsiedzkich”. W istocie jednak Konfe-rencja była przysłowiowym „wierzchołkiem góry lodowej”, bowiem dyskuto-wane w jej ramach problemy znajdowały się w centrum debaty dotyczącej geopolitycznej przyszłości kontynentu europejskiego, a Traktatowi „2 + 4” towarzyszyła sieć wielostronnych i bilateralnych umów międzynarodowych, które stały się osnową nowej „architektury politycznej” Europy. Nie trze-ba dodawać, że odnosiło się to w pierwszym rzędzie do nowego miejsca „nowych demokracji” Europy Środkowej i Wschodniej, a dla Polski miało znaczenie egzystencjalne.

Przyjrzyjmy się wpierw najważniejszym okolicznościom politycznym, które towarzyszyły Konferencji „2 + 4”.

Wspólnym mianownikiem dla przebiegu Konferencji „2 + 4” było tempo zjednoczenia Niemiec. Nie rozwijamy w tym miejscu szerzej tego problemu77, niemniej analizując przebieg i wyniki Konferencji cały czas trzeba mieć świadomość, że między upadkiem muru berlińskiego w nocy z czwartku 9 listopada na piątek 10 listopada 1989 r. a podpisaniem Traktatu „2 + 4” (12 września 1990 r.) i formalnym zjednoczeniem Niemiec (3 października 1990 r.) minął niecały rok. Sama natomiast Konferencja „2 + 4”, któ-rej formalnym początkiem był opublikowany 13 lutego 1990 r. komunikat ottawski a zakończeniem podpisanie 12 września 1990 r. Traktatu „2 + 4”, trwała prawie dokładnie siedem miesięcy. W tym czasie zadecydowały się polityczne losy Europy.

w sprawiedliwy i trwały pokojowy porządek zjednoczonej, demokratycznej Europy, świa-domej swojej odpowiedzialności za stabilność, pokój i współpracę.”. Wydanie tekstu Karty w sześciu językach KBWE, Paris 1990.

76 Na temat paralelnych negocjacji oraz umów międzynarodowych: ogólnie – punkt następ-ny w niniejszym rozdziale; szczegółowo – rozdział siódmy w niniejszej książce.

Będące zasadniczym przedmiotem niniejszej książki dwa problemy – położenie kresu wątpliwościom wysuwanym po stronienie niemieckiej wobec statusu granicy polsko-niemieckiej w świetle prawa międzynarodowego oraz problem odszkodowań ze strony Niemiec dla ofiar zbrodni nazistowskich – były wnikliwie rozważane w kontekście i podczas Konferencji „2 + 4”. Ten pierwszy stał się – dzięki umiejętnym zabiegom Premiera T. Mazowieckiego i Ministra K. Skubiszewskiego – jednym z czterech głównych tematów Konfe-rencji. Dzięki zdecydowanemu wsparciu czterech sprzymierzonych mocarstw z okresu II wojny światowej oraz NRD przezwyciężono różnego rodzaju opory Kanclerza H. Kohla i osiągnięto satysfakcjonujące uzgodnienia78. Druga sprawa – „reparacji” od Niemiec – została inaczej rozwiązana79. Ze względu na tempo zjednoczenia Niemiec, potencjalną liczbę zainteresowa-nych państw i inne okoliczności, cztery mocarstwa sprzymierzone z okresu II wojny światowej (które jako jedynie miały legitymację do podjęcia tego problemu podczas Konferencji „2 + 4”) odrzuciły opcję jego włączenia do „ostatecznej regulacji”: państwa zachodnie zdecydowanie od początku, ZSRR po pewnych taktycznych wahaniach w pierwszym etapie Konferencji. Problem ten jednak nie zszedł z agendy uzgodnień: uzyskano zapewnienie, że zjednoczone Niemcy podejmą stosowne negocjacje w formule bilateral-nej – między Konferencją i Traktatem „2 + 4” a sprawą odszkodowań dla ofiar zbrodni nazistowskich istniało mocne iunctim polityczne, wzmocnione zobowiązaniami prawnymi zjednoczonych Niemiec.

Należy mieć jednak na uwadze, że formalnym celem Konferencji „2 + 4” było zakończenie „praw i odpowiedzialności czterech mocarstw za Berlin i Niemcy jako całość”, z czym wiązała się konieczność uregulowania przy-należności zjednoczonych Niemiec do sojuszu (polityczno-wojskowego ), uregulowania pobytu obcych wojsk na terytorium zjednoczonych Nie-miec, uregulowania statusu Berlina80. Celem natomiast politycznym trzech mocarstw zachodnich i RFN (a w końcowej fazie również NRD) było zapewnienie członkostwa zjednoczonych Niemiec w NATO i Wspólnocie Europejskiej. Przypomnijmy, że w ustępie drugim art. 7 Deutschlandvertrag trzy mocarstwa zachodnie i RFN uzgodniły, że „do zawarcia uregulowania pokojowego (…) współdziałają, aby metodami pokojowymi urzeczywistnić ich wspólny cel: zjednoczone Niemcy, posiadające wolnościowe-demokra-tyczną konstytucję podobną do RFN i zintegrowane we Wspólnocie Euro-pejskiej”. Wynegocjowanie zgody ZSRR na taki scenariusz zjednoczenia 78 Szczegółowo w rozdziałach trzecim i ósmym w niniejszej książce.

79 Szczegółowo w rozdziałach czwartym i dziewiątym w niniejszej książce.

Niemiec wymagało również uregulowania zasad wycofania wojsk radzieckich z terytorium ówczesnego NRD (a do czasu takiego wycofania uregulowanie statusu ich pobytu).

W tym miejscu, uprzedzając tok wywodu, należy jedynie podkreślić, że tak jak Konferencja „2 + 4” była jedynie przysłowiowym „wierzchołkiem góry lodowej” złożonego układu negocjacji wielostronnych i bilateralnych, tak również Traktat „2 + 4” jest rodzajem „rozkładu jazdy” sieci wielo-stronnych i bilateralnych umów międzynarodowych o zasadniczym znaczeniu dla nowej europejskiej „architektury politycznej”. Sprawie tej poświęcimy odrębny rozdział81, niemniej w tym miejscu, aby pomóc w zrozumieniu kom-pleksowości ówczesnych negocjacji i uzgodnień powiązanych z Konferencją „2 + 4”, wskażemy zwięźle na składniki tej sieci umów międzynarodowych (w dyplomatycznym języku niemieckim stosowane są w takim przypadku terminy – Vertragswerk lub Vetragsgefecht).

Z punktu widzenia finalizacji Konferencji „2 + 4” oraz (podpisania i wejścia w życie) Traktatu „2 + 4” zasadnicze znaczenie miały bilateralne umowy międzynarodowe RFN (i zjednoczonych Niemiec) z ZSRR, powią-zane ze zmianą statusu politycznego i militarnego zjednoczonych Niemiec (terytorium byłej NRD) oraz z wysokością świadczeń finansowych RFN na rzecz ZSRR. Dramatyzm związanych z tymi problemami negocjacji dyplo-matycznych naświetlono wyżej. W tym miejscu należy natomiast wskazać, że sfinalizowano je w następujących umowach:

• podpisanym 9 października 1990 r. między rządami RFN i ZSRR układzie o niektórych środkach przejściowych (Układ przejściowy,

Überleitungsabkommen), w którym formalnie uregulowano większość

wspomnianych wyżej kwestii finansowych;

• podpisanym 12 października 1990 r. między RFN a ZSRR traktacie o warunkach ograniczonego w czasie pobytu wojsk radzieckich na teryto-rium RFN oraz warunkach ich planowego wycofania (Traktat w sprawie wycofania wojsk, Truppenabzugsvertrag) oraz związanym z nim porozu-mieniem zawartych w formie wymiany not (26 września 1990 r.) o tym-czasowym stosowaniu tego traktatu do czasu jego wejścia w życie; • podpisanym 9 listopada 1990 r. Traktacie o dobrym sąsiedztwie,

part-nerstwie i współpracy między RFN i ZSRR (Traktat o partpart-nerstwie,

Partnerschftsvertrag);

81 Rozdział siódmy w niniejszej książce. Tam też szczegółowe informacje na temat wejścia w życie powoływanych umów międzynarodowych i ich treści.

• podpisanym 9 listopada 1990 r. Traktacie o rozwoju pogłębionej współ-pracy w dziedzinie gospodarczej, przemysłowej, naukowej i technicznej; • podpisanym 9 listopada 1990 r. Układzie o współpracy w dziedzinie

pracy i spraw socjalnych.

Ważnym kontekstem i uzupełnieniem Traktatu „2 + 4” były umowy RFN z trzema mocarstwami zachodnimi dotyczące wygaszenia pakietu porozu-mień z pierwszej połowy lat 50., precyzujących „prawa i odpowiedzialności” trzech mocarstw (Deutschlandvertrag i Überleitungsvetrag) oraz stacjonowanie wojsk państw zachodnich na terytorium zjednoczonych Niemiec.

Jeśli chodzi o pierwszy kompleks problemów, to został on uregulo-wany w zawartym w formie wymiany not Porozumieniu z 27–28 września 1990 r. Jest ono szczególnie istotne w kontekście rozważanych w tej książce zasadniczych problemów, ponieważ zniosło klauzule, na które powoływała się uprzednio RFN, podważając status prawnomiędzynarodowy granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej oraz zawierało istotne postanowienia dotyczące odszkodowań od Niemiec dla ofiar zbrodni nazistowskich.

Natomiast w sprawie stacjonowania wojsk państw zachodnich na tery-torium zjednoczonych Niemiec (RFN) podpisano 25 września 1990 r. dwa porozumienia:

• porozumienie z Belgią, Kanadą, Holandią, USA i Wielką Brytanią; • porozumienie z Francją (odrębne ze względu na szczególny status Francji

w NATO).

Dodatkowe porozumienia były potrzebne w odniesieniu do stacjonowa-nia wojsk zachodnich na terytorium Berlina (Zachodniego), ze względu na zakończenie statusu okupacyjnego tego miasta. Dotyczyły tego następujące umowy zawarte 25 września 1990 r. w formie wymiany not:

• umowa między RFN a Francją, Wielką Brytanią i USA w sprawie sta-cjonowania wojsk tych trzech państw;

• umowa między RFN a Belgią, Francją, Kanadą, Holandią, USA i Wielką Brytanią, w której wyjaśniono, że status prawny wojsk tych państw sprzymierzonych określa Statut Wojsk NATO, co obowiązuje również w Berlinie.

Pozostałe sprawy związane ze zniesieniem okupacyjnego statusu Berli-na zostały uregulowane w podpisanym 25 września 1990 r. Porozumieniu w sprawie uregulowania określonych spraw dotyczących Berlina.

Jeśli chodzi o dwa zasadnicze problemy będące głównym przedmiotem rozważań w niniejszej książce, to:

• Postanowienia Traktat „2 + 4” bezpośrednio nawiązywały do granic zjednoczonych Niemiec i wraz z postanowieniami tzw. Protokołu

pary-skiego kładły kres uprzednio podnoszonym w RFN wątpliwościom co do granicy polsko-niemieckiej82. Poza tym sprawa ta była przedmio-tem „dopełniającej” regulacji w Porozumieniu z 27–28 września 1990 r. między rządem RFN a rządami trzech mocarstw zachodnich, na mocy którego uchylono m.in. art. 7 ust. 1 tzw. Deutschlandvertrag, do którego odwoływała się uprzednio RFN konstruując Friedensvertragvorbehalt83. W końcu, granica Polski ze zjednoczonymi Niemcami została potwier-dzona w traktacie podpisanym 14 listopada 1990 r.84.

• Natomiast jeśli chodzi o sprawę odszkodowań dla polskich ofiar zbrodni nazistowskich, to – jak wyżej wspomniano – powiązana ona była mocno politycznie z przebiegiem Konferencji „2 + 4” i stanowiła jej ważny kontekst85. Paralelnie toczyły się z RFN rozmowy bilateralne w spra-wie „rozwiązania pragmatycznego” (dla których impuls dały rozmowy Premiera T. Mazowieckiego z Kanclerzem H. Kohlem podczas wizyty H. Kohla w Warszawie w listopadzie 1989 r.). Do sprawy odniósł się Minister H.-D. Genscher podczas oświadczenia politycznego wygłoszo-nego z okazji podpisania Traktatu „2 + 4”, a ważne gwarancje prawne zawierały zarówno wspomniane wyżej Porozumienie z 27–28 września 1990 r. między rządem RFN a rządami trzech mocarstw zachodnich, jak i postanowienia Traktatu o ustanowieniu jedności Niemiec. Polska zawarła w tej sprawie porozumienie z Niemcami, które weszło w życie 16 października 1991 r., otwierając drogę do dalszych porozumień (z 2000 r.) w formule „pragmatycznej” i wpisując się w sieć tego rodzaju porozumień, które zjednoczone Niemcy zawarły również z innymi pań-stwami86.

Klamrą spinającą obie te kwestie był podpisany 17 czerwca 1991 r. Traktat Polski ze zjednoczonymi Niemcami o dobrym sąsiedztwie i przy-jaznej współpracy.

Na koniec trzeba jeszcze nawiązać do spraw „wewnątrz-niemieckich”. Konsensus istniał co do tego, że Konferencja „2 + 4” nie zajmuje się spra-wami ustroju zjednoczonych Niemiec, które pozostają domeną RFN i NRD stosownie do prawa do samostanowienia. Niemniej szereg istotnych kwestii

82 Szczegółowo rozdziały: piąty (dotyczący Protokołu paryskiego) i ósmy (dotyczący ure-gulowania sprawy granicy) w niniejszej książce.

83 Szczegółowo w punkcie 8.2.2. w rozdziale ósmym niniejszej książki.

84 Szczegółowo w punkcie 8.3.1. w rozdziale ósmym niniejszej książki.

85 Szczegółowo w rozdziale czwartym niniejszej książki.

z tej dziedziny stało się przedmiotem regulacji powiązanych bezpośrednio z Traktatem „2 + 4”, względnie ważnym kontekstem obrad Konferencji.

Podczas obrad Konferencji „2 + 4” pojawił się problem gwarancji respektowania przekształceń własnościowych dokonanych przez okupacyjne władze radzieckie na terytorium swojej strefy okupacyjnej (następnie NRD). Zdecydowanie podtrzymywany przez ZSRR postulat rządów NRD w tej dziedzinie, znalazł wyraz we wspólnym liście ministrów spraw zagranicznych obu państw niemieckich – H.-D. Genschera i L. de Maizière (występującego w tej funkcji), dołączonym do Traktatu „2 + 4”.

Z innych spraw stanowiący ważny kontekst obrad i decyzji podejmowa-nych podczas Konferencji „2 + 4”, wskazać należy na konieczność wystąpie-nia NRD przed formalnym zjednoczeniem Niemiec z Układu Warszawskiego i z Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, co przecierało szlak do rozwią-zania tych organizacji. Przedmiotem zainteresowania był również problem sukcesji traktatów zawartych uprzednio przez NRD – w związku z tym, że zjednoczenie Niemiec przybrało formę przystąpienia NRD do RFN, pod-miotowość prawnomiędzynarodowa NRD z chwilą zjednoczenia wygasła. Należało więc rozstrzygnąć los zawartych przez nią umów międzynarodowych. Zasadniczym jednak problemem, mocno powiązanym z decyzjami podejmowanymi w ramach Konferencji „2 + 4” było określenie podstaw konstytucyjnych przystąpienia NRD do RFN, czyli kwestia zastosowa-nia powoływanego już wielokrotnie ówczesnego art. 23 Ustawy Zasadni-czej RFN.