Zasady organizacyjne oraz główne etapy przebiegu Konferencji „2 + 4” Konferencji „2 + 4”

Konferencja przebiegała na szczeblu ministrów spraw zagranicznych, przy czym spotkania ministrów przygotowywane były na wysokim szczeblu urzędniczym, dyrektorów politycznych ministerstw spraw zagranicznych. Naj-ważniejsze problemy polityczne były przedmiotem uzgodnień na najwyższym szczeblu politycznym – prezydentów i premierów.

Ministrowie spraw zagranicznych, którzy brali udział w obradach Kon-ferencji „2 + 4”: James A. Baker III Jr. (Sekretarz Stanu USA), Roland Dumas (Francja), Hans-Dietrich Genscher (RFN), Douglas Hurd (Zjed-noczone Królestwo), Markus Meckel (NRD) (ustąpił 20 sierpnia 1990 r., urząd ministra spraw zagranicznych sprawował prowizoryczne, do czasu zjednoczenia Premier Lothar de Maizière), Eduard Szewardnadze (ZSRR).

Dyrektorzy polityczni w ministerstwach spraw zagranicznych, którzy brali udział w obradach Konferencji „2 + 4”: Dieter Kastrup (RFN), Ernst Krabatsch (wiceminister spraw zagranicznych NRD), zastąpiony po wyborach do Izby Ludo-wej (Volkskammer) 18 marca 1990 r. przez Hansa-Jürgena Misselwitza (nowego sekretarza parlamentarnego w MSZ NRD i bliskiego współpracownika nowe-go ministra spraw zagranicznych, Markusa Meckela) (przy czym E. Krabatsch pozostawał jako ekspert w składzie delegacji NRD do końca trwania Konfe-rencji), Anatolij Adamiszin względnie Jurij Kwiciński (wiceministrowie spraw zagranicznych ZSRR), John Weston (dyrektor polityczny w brytyjskim MSZ), Bernard Dufourcq (dyrektor Departamentu Politycznego we francuskim MSZ) i Raymond Seitz (Dyrektor Departamentu spraw europejskich i kanadyjskich w Departamencie Stanu) wspomagany przez Roberta Zoellicka (doradcę w Departamencie Stanu i bliskiego współpracownika Sekretarza Stanu Bakera).

Polskę podczas Konferencji „2 + 4” reprezentowali: minister spraw zagranicznych Krzysztof Skubiszewski, a na szczeblu dyrektorów politycznych Jerzy Sułek (dyrektor departamentu Europy Zachodniej MSZ), wspomagany przez Jana Barcza (wicedyrektora tego departamentu odpowiedzialnego za sprawy niemieckie).

Jak już wspominano, pewnym przedmiotem sporu było miejsce obrad Konferencji „2 + 4”. RFN (i NRD) obstawała bowiem przy tym, aby wszyst-kie obrady Konferencji odbywały się „na niemiecwszyst-kiej ziemi” na zasadzie przemienności – raz w RFN, raz w NRD43. Takiej propozycji nie udało się 43 Drathbericht des Leiters der Politischen Abteilung, Kastrup, z.Z. Ost-Berlin, 9. März

RFN przeforsować w całości. O ile przyjęto taką formułę w odniesieniu do spotkań na szczeblu dyrektorów politycznych ministerstw spraw zagra-nicznych (które odbywały się na przemian w Bonn (stolicy RFN) i Berlinie (stolicy NRD), to spotkania na szczeblu ministrów spraw zagranicznych odbywały się w stolicy państwa, które w danym przypadku przewodniczyło obradom Konferencji (w sprawie porządku sprawowania przewodnictwa – zob. dalej). Można jeszcze dodać, że za obradami rotacyjnymi (kolejno w każdym państwie) opowiadał się ZSRR (propozycja nie uzyskała jednak akceptacji). Pewną ciekawostką było to, że Związek Radziecki proponował także, aby obrady dotyczące granicy polsko-niemieckiej odbyły się w War-szawie. Również i ta propozycja nie została zaakceptowana, głównie za sprawą RFN, która podniosła, że Polska nie jest formalnym członkiem Konferencji „2 + 4”, jest jedynie „zaproszona” do niektórych jej części44.

Inne istotniejsze ustalenia protokołu dyplomatycznego, dotyczącego przebiegu Konferencji „2 + 4”, były następujące45:

• delegacje zasiadały przy okrągłym stole (każda miała trzy miejsca, pozo-stali eksperci siedzieli w tylnym rzędzie);

• delegacje zasiadały przy stole w porządku alfabetycznym, w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara, według porządku alfabetycz-nego, liczonego według pierwszej litery oficjalnej nazwy państw w języku niemieckim;

• według takiego samego porządku sprawowane było przewodnictwo podczas obrad (począwszy od RFN – podczas pierwszego spotkania na szczeblu dyrektorów politycznych przewodniczy przedstawiciel RFN, D. Kastrup);

• każda delegacja zabierała głos we własnym języku (symultaniczne tłu-maczenie w czterech językach);

• z obrad nie prowadzono wspólnego protokołu (zapisu); każda delegacja sporządzała własny zapis z przebiegu obrad;

• decyzje podejmowano w drodze konsensu; pewnym wyjątkiem było zastrzeżenie, że każde z państw może zażądać zwołania posiedzenia nadzwyczajnego, niemniej wymagałoby to zgody pozostałych państw (do takiego nadzwyczajnego spotkania jednak nie doszło).

Pod naciskiem ZSRR obrady Konferencji „2 + 4” rozpoczęły się 14 marca 1990 r., jeszcze przed pierwszymi wolnymi wyborami do Izby 44 Zob. przebieg konsultacji z NATO nt. pierwszego spotkania w ramach Konferencji „2 + 4”. Drahtbericht des Botschafters von Ploetz, Brüssel (NATO), 15. März 1990.

Die Einheit…, dokument nr 73, s. 369.

Ludowej (Volkskammer) NRD (18 marca 1990 r.)46. Przebieg chronologiczny Konferencji „2 + 4” wyglądał następująco:

• 14 marca 1990 r. (Bonn): pierwsze spotkanie na szczeblu dyrektorów politycznych;

• 30 kwietnia 1990 r. (Berlin stolica NRD): drugie spotkanie na szczeblu dyrektorów politycznych;

• 5 maja 1990 r. (Bonn): pierwsze spotkanie na szczeblu ministrów spraw

zagranicznych;

• 22 maja 1990 r. (Bonn): trzecie spotkanie na szczeblu dyrektorów poli-tycznych;

• 9 czerwca 1990 r. (Berlin stolica NRD): czwarte spotkanie na szczeblu dyrektorów politycznych;

• 20 czerwca 1990 r. (Bonn): piąte spotkanie na szczeblu dyrektorów politycznych;

• 22 czerwca 1990 r. (Berlin stolica NRD): drugie spotkanie na szczeblu

ministrów spraw zagranicznych;

• 3–4 lipca 1990 r. (Berlin stolica NRD): szóste spotkanie na szczeblu dyrektorów politycznych (4 lipca – udział delegacji polskiego MSZ); • 17 lipca 1990 r. (Paryż): trzecie spotkanie na szczeblu ministrów

spraw zagranicznych (udział delegacji polskiej na czele z Ministrem K. Skubiszewskim);

• 19 lipca 1990 r. (Bonn): siódme spotkanie na szczeblu dyrektorów poli-tycznych;

• 4–7 września 1990 r. (Berlin stolica NRD): ósme spotkanie na szczeblu dyrektorów politycznych;

• 11 września 1990 r. (Moskwa): dziewiąte spotkanie na szczeblu dyrek-torów politycznych;

• 12 września 1990 r. (Moskwa): czwarte spotkanie na szczeblu ministrów

spraw zagranicznych (podpisanie Traktatu „2 + 4”).

Przyjrzyjmy się zwięźle przebiegowi negocjacji na poszczególnych etapach Konferencji „2 + 4”, przy czym należy uwzględniać, że szereg zasadniczych kwestii ustalono podczas spotkań na najwyższym szczeblu w przełomowych momentach, a Konferencji towarzyszyły paralelne negocjacje mające zasad-niczy wpływ na jej przebieg: przede wszystkim RFN z państwami NATO, w tym zwłaszcza z trzema mocarstwami zachodnimi (moment i zakres wygaszenia układów paryskich, nowe uregulowaniu stacjonowania wojsk na terytorium RFN (zjednoczonych Niemiec), RFN z ZSRR (sprawy statusu 46 Tamże.

militarnego zjednoczonych Niemiec, wycofanie się NRD z Układu War-szawskiego i RWPG, wycofanie wojsk radzieckich, świadczenia finansowe na rzecz ZSRR) oraz RFN z Polską (dotyczące granicy polsko-niemieckiej). W tym przypadku ważnym aspektem było zapewnienie świadczeń dla ofiar zbrodni nazistowskich zamieszkałych w Polsce. Było to też przedmiotem uzgodnień między RFN a ZSRR oraz między RFN a Izraelem i organiza-cjami żydowskim (paralelne rozwiązanie „pragmatyczne”)47.

Pierwsze spotkanie na szczeblu dyrektorów politycznych (14 marca 1990 r. w Bonn): podczas tego spotkania podjęto ustalenia organizacyjne (protokolarne) oraz wstępnie przedyskutowano możliwy zakresu Konferencji „2 + 4” i formę jej aktu finalnego48. Ważną okolicznością ograniczającą było to, że spotkanie odbywało się w przededniu wyborów w NRD do Izby Ludowej (Volkskammer) i jasne było, że w NRD zostanie utworzony nowy rząd. Mimo pozornie „organizacyjnego” charakteru, podjęte ustalenia miały istotne znaczenie. Jak o tym już była mowa, ustalono wstępnie formułę udziału Polski w Konferencji.

W zasadzie zaakceptowano propozycję RFN, aby obrady obejmowały cztery zasadnicze tematy związane z „zewnętrznymi aspektami” zjednocze-nia Niemiec:

• granice,

• status polityczno-militarny zjednoczonych Niemiec, • sprawy związane z Berlinem i

• kwestię wygaśnięcia „praw i odpowiedzialności” czterech mocarstw. NRD zgłosiła dodatkowo kwestię synchronizacji zjednoczenia Niemiec z procesem ogólnoeuropejskim, ochrony przekształceń własnościowych z końca lat 40. na jej terytorium i sukcesji co do umów międzynarodowych zawartych przez oba państwa niemieckie. Propozycje te zostały odrzucone przez RFN, ze wskazaniem, iż należą do kompetencji wyłącznie obu państw niemieckich.

Rozpoczęła się też dyskusja na temat formy zakończenia Konferencji „2 + 4”. Delegacja ZSRR zdecydowanie obstawała przy zawarciu „trakta-tu pokoju”, co spotkało się ze zdecydowanym sprzeciwem delegacji RFN (głównie z uwagi na sprawę reparacji). Pozostałe delegacje skłaniały się raczej do poparcia propozycji delegacji francuskiej, że konferencja powinna zakończyć się aktem o znaczeniu prawnomiędzynarodowym (acte juridique

internationale).

47 Szczegółowo: rozdziały czwarty i dziewiąty w niniejszej książce.

48 Szczegółowo: Drahtbericht des Botschafters von Ploetz, Brüssel (NATO), 15. März 1990. Die Einheit…, dokument nr 73, s. 366 i nast.

Oświadczenie przewodniczącego Konferencji „2 + 4” na szczeblu dyrektorów politycznych

ministerstw spraw zagranicznych Dietera Kastrupa, wygłoszone po spotkaniu w Bonn, 14 marca 1990 r.49

Zgodnie z porozumieniem zawartym 13 lutego 1990 r. między ministrami spraw zagranicznych Republiki Federalnej Niemiec, Niemieckiej Republiki Demokratycznej, Wielkiej Brytanii, Związku Radzieckiego, Francji oraz Stanów Zjednoczonych i zgodnie z mandatem z Ottawy, rozpoczęły się dziś w Bonn wstępne rozmowy na szczeblu urzędników. Uczestnicy biorący udział w tych rozmowach szczegółowo przedyskutowali problemy proceduralne, związane mię-dzy innymi z prowadzeniem tych rozmów. Ponadto przeprowadzili oni wstępną wymianę poglądów na temat podstawowych problemów, które powinny znaleźć się na porządku dziennym przyszłych spotkań.

Uczestnicy zgodzili się, że Polska zostanie zaproszona, jak tylko sprawy dotyczące w szczególności jej granic będą omawiane, w ramach uzgodnionego w Ottawie mechanizmu.

Biorąc pod uwagę istotę rozmów, przeprowadzonych w rzeczowej atmos-ferze, zdecydowano, że będzie przestrzegana ich poufność.

Zgodzono się, że spotkania na szczeblu urzędników będą odbywać się na przemian w RFN i NRD. Następne spotkanie na szczeblu urzędników odbędzie się w Berlinie po utworzeniu nowego rządu w NRD.

Drugie spotkanie na szczeblu dyrektorów politycznych (30 kwiet-nia 1990 r. w „Berlinie stolicy NRD”): podczas tego spotkania ustalenia również nie wyszły poza sprawy organizacyjne i proceduralne. Delegacje państw zachodnich przekonały delegację ZSRR, aby zrezygnować z postulatu (terminu) „traktat pokoju” jako jednego z punktów programu Konferencji (choć miano świadomość, że sprawa dla delegacji radzieckiej nie jest jeszcze zamknięta)50.

Pierwsze spotkanie na szczeblu ministrów spraw zagranicznych (5 maja 1990 r. w Bonn): ministrowie podjęli ważne decyzje kierunkowe co do dalszego przebiegu Konferencji „2 + 4”51:

• po pierwsze – ministrowie uzgodnili przedmiot Konferencji. Spośród czterech zasadniczych punktów dyskusji na pierwszym miejscu znala-zła się „sprawa granicy”. Pozostałe punkty programu miały dotyczyć: spraw polityczno-militarnych, przy uwzględnieniu przesłanek właściwych 49 Archiwum autora.

50 Zob. przypis 12 w notatce: Trilaterales deutsch-polnisches Direktorengespräch in War-schau, 3. Mai 1990. Die Einheit…, dokument nr 92, s. 455.

51 Szczegółowo: Drathbericht des Gesandten Bächmann, Brüssel (NATO), 7. Mai 1990.

struktur bezpieczeństwa w Europie, sprawy Berlina, ostatecznej regulacji w rozumieniu prawa międzynarodowego oraz zniesienia praw i odpo-wiedzialności czterech mocarstw;

• po drugie – ministrowie ustalili, że Konferencja „2 + 4” zakończy się przyjęciem „ostatecznej regulacji w rozumieniu prawa międzynarodo-wego” oraz zniesieniem „praw i odpowiedzialności” czterech mocarstw; oznaczało to, że z porządku obrad ostatecznie zeszła sprawa „traktatu pokoju” oraz powiązana z tym sprawa reparacji od Niemiec związanych z II wojną światową52;

• po trzecie – jak już o tym była wyżej mowa, potwierdzona została for-muła udziału Polski w Konferencji „2 + 4”; jeszcze tego samego dnia Minister H.-D. Genscher wystosował do Ministra K. Skubiszewskiego stosowne zaproszenie.

Oświadczenie końcowe uczestników Konferencji „2 + 4” w Bonn złożone przez federalnego Ministra Spraw Zagranicznych RFN

Hansa-Dietricha Genschera Bonn, 5 maja 1990 r.

Sześciu ministrów spraw zagranicznych uzgodniło program rozmów „2 + 4”. Punkt pierwszy: sprawa granicy.

Punkt drugi: sprawy polityczno-militarne przy uwzględnieniu przesłanek właściwych struktur bezpieczeństwa w Europie.

Punkt trzeci: sprawy Berlina.

Punkt czwarty: ostateczna regulacja w rozumieniu prawa międzynarodo-wego oraz zniesienie praw i odpowiedzialności czterech mocarstw.

Ministrowie spraw zagranicznych przedłożyli swoje zasadnicze stanowiska co do zewnętrznych aspektów zrealizowania jedności niemieckiej. Z zadowo-leniem mogłem stwierdzić zgodność w następujących punktach:

Wola Niemców, aby ich zjednoczenie przeprowadzić w porządku i bez zwłoki została uznana przez wszystkich uczestników. Jedność Niemiec powinna stać się zyskiem dla wszystkich państw. Celem rozmów jest osiągnięcie osta-tecznej regulacji prawnomiędzynarodowej i zniesienie praw i odpowiedzialności czterech mocarstw.

Istniała godna podkreślenia zgodność co do oceny znaczenia procesu KBWE i konieczności rozbudowy oraz pogłębienia tego procesu.

52 Znalazło to potwierdzenie w ustaleniach (podjętych kilka dni później – 8 maja 1990 r.) grupy do spraw prawnych, składającej się z przedstawicieli ministerstw spraw zagranicz-nych (służb prawzagranicz-nych) RFN i trzech państw zachodnich. Handschriftlicher Vermerk des Referatsleiters 210, Lambach, 9. Mai 1990 (Legal working group of the Western Four, Sitzung am 8.5.90. in London). Die Einheit…, dokument nr 96, s. 474.

Przewiduje się, że kolejne spotkania ministrów spraw zagranicznych odbędą się w czerwcu w Berlinie, w lipcu w Paryżu i na początku września w Moskwie. Terminy kolejnych dwóch spotkań zostaną uzgodnione na drodze dyplomatycz-nej w najbliższych dniach.

Uzgodniono, iż polski minister spraw zagranicznych zostanie zaproszony do wzięcia udziału w trzecim spotkaniu ministrów spraw zagranicznych w lipcu w Paryżu, podczas którego rozważane będą sprawy dotyczące granic. Polski minister spraw zagranicznych będzie miał przy tym możliwość zabrania głosu we wszystkich sprawach związanych z kwestią granicy.

Stosowne pismo zawierające zaproszenie jeszcze w dniu dzisiejszym wysto-suję – jako przewodniczący tego spotkania – do polskiego ministra spraw zagra-nicznych. Dyrektor polityczny zostanie zaproszony do ostatniego spotkania na szczeblu urzędników przed spotkaniem w Paryżu.

Dyrektorzy polityczni (ministerstw spraw zagranicznych) zostali zobowiązani do przygotowania spraw będących przedmiotem porządku dziennego i mających być przedmiotem regulacji podczas następnego spotkania ministrów stosownie do rozważań ministrów. Mogą być przy tym zapraszani eksperci oraz tworzone grupy robocze. Dyrektorzy polityczni powinni spotykać się regularnie oraz – jeśli będzie to niezbędne – prowadzić obrady wielodniowe.

Mogę stwierdzić, że rozmowy odbyły się w atmosferze rzeczowej, konstruk-tywnej i pełnej zaufania oraz że charakteryzowały się wolą porozumienia53.

Trzecie spotkanie na szczeblu dyrektorów politycznych (22 maja 1990 r. w Bonn): podczas tego spotkania54 wymieniono po raz pierwszy poglądy na temat treści przyszłej „ostatecznej regulacji w rozumieniu prawa między-narodowego” (na podstawie projektu delegacji francuskiej). Dyskutowano również nad formułą potwierdzenia przez RFN granicy polsko-niemieckiej i zakresu jej włączenia do „ostatecznej regulacji w rozumieniu prawa mię-dzynarodowego”. Głębokie rozbieżności wystąpiły między delegacją ZSRR a delegacjami trzech mocarstw zachodnich i RFN w sprawie statusu mili-tarnego zjednoczonych Niemiec.

Czwarte spotkanie na szczeblu dyrektorów politycznych (9 czerwca 1990 r. w „Berlinie stolicy NRD”): poświęcone była przede wszystkim dwom problemom55. Dyskutowano nad konkretyzacją formuły potwierdzenia przez RFN granicy polsko-niemieckiej. Szczegółowo dyskutowano nad przedłożo-nym projektem delegacji RFN i delegacji ZSRR. Stały się ono podstawą 53 Europa Archiv 1990, nr 19, s. D 502 i nast.

54 Szczegółowe sprawozdanie z przebiegu obrad: Drittes „2 + 4” Beamtentreffen in Bonn, 22. Mai 1990. Die Einheit…, dokument nr 100, s. 495 i nast.

55 Szczegółowe sprawozdanie z przebiegu obrad: Drathbericht des Gesandten Bächmann, Brüssel (NATO), 11. Juni 1990. Die Einheit…, dokument nr 111, s. 553 i nast.

przyjęcia ad referendum „Zasad do dyskusji nad zagadnieniem pierwszym porządku obrad”, które po dalszych redakcjach stały się przedmiotem dys-kusji z udziałem delegacji polskiej. W tym kontekście delegacja ZSRR pod-trzymywała jeszcze swoje zastrzeżenia co do tego, aby podstawą zjednoczenia Niemiec był art. 23 ówczesnej Ustawy Zasadniczej RFN. Drugi problem poruszany podczas obrad odnosił się do treści przyszłej „ostatecznej regu-lacji w świetle prawa międzynarodowego”. Delegacja francuska przedłożyła kolejną propozycję (nawiązującą do przebiegu dyskusji podczas poprzed-niego spotkania). Swoją propozycję, znacznie obszerniejszą, przedłożyła również delegacja radziecka. Propozycje te pokrywały się w znacznej mierze, zasadnicze natomiast różnice występowały w sprawach statusu militarnego i politycznego zjednoczonych Niemiec. Delegacja radziecka przedłożyła też

non-paper (w nawiązaniu do treści „ostatecznego uregulowania”), w

któ-rym postulowano uznanie przekształceń własnościowych dokonanych przez mocarstwa sprzymierzone w swoich strefach okupacyjnych (ZSRR chodziło o terytorium NRD)56.

Piąte spotkanie na szczeblu dyrektorów politycznych (20 czerwca 1990 r. w Bonn): podczas tego spotkania57 kontynuowano dyskusję nad „zasadami” dotyczącymi włączenia sprawy granicy polsko-niemieckiej do „ostatecznego uregulowania” oraz spraw organizacyjnych udziału dyrektora polityczne-go polskiepolityczne-go MSZ w spotkaniu „2 + 4” w „Berlinie stolicy NRD” oraz Ministra K. Skubiszewskiego w spotkaniu w Paryżu. Głównym punktem obrad było określenie struktury (głównych zagadnień), które miały znaleźć się w „ostatecznym uregulowaniu”. Po trudnej dyskusji osiągnięto porozu-mienie, niemniej dyrektor polityczny radzieckiego MSZ, A. Bondarenko, stanowczo zastrzegł, że powodzenie całości negocjacji zależy od osiągnięcia porozumienia w sprawie politycznego i militarnego statusu zjednoczonych Niemiec. Z tego względu delegacje mocarstw zachodnich i RFN określiły przebieg spotkania jako „frustrujący i kontra-produktywny”, wskazując, że dalszy postęp w negocjacjach jest uzależniony od osiągnięcia kompromisu na szczeblu politycznym.

Drugie spotkanie na szczeblu ministrów spraw zagranicznych (22 czerwca 1990 r. w „Berlinie stolicy NRD”): kompromis taki zarysował się podczas amerykańsko-radzieckiego spotkania na szczycie (M. Gorbaczow – G. Bush) 56 Vermerk des Leiters der Unteratbteilung 21, Höynck, 15. Juni 1990. Die Einheit…,

dokument nr 113, s. 564.

57 Drahtbericht des Botschafters von Ploetz, Brüssel (NATO), 21. Juni 1990. Die Einheit…, dokument nr 119, s. 582 i nast.

w Waszyngtonie (31 maja – 3 czerwca 1990 r.)58. M. Gorbaczow nastawał wówczas – jako warunek zjednoczenia Niemiec – na głębokie zmiany obu paktów wojskowych, rozważał członkostwo Niemiec zarówno w NATO jak i w Układzie Warszawskim, sygnalizował możliwość członkostwa ZSRR w NATO. G. Bush w odpowiedzi podkreślał, że zjednoczonych Niemiec nie można izolować nadając im jakiś szczególny status, wskazywał na Akt koń-cowy KBWE z 1975 r., w którym gwarantowano wolność każdemu państw w wyborze przynależności do paktów wojskowych. Ku zaskoczeniu swoich doradców, M. Gorbaczow zgodził się z takim poglądem. Stwierdził, że po uzgodnieniu „ostatecznego uregulowania” zjednoczone Niemcy same powinny wybrać, do jakiego sojuszu chciałby należeć. G. Bush ze swojej strony zapro-ponował formułę, że Stany Zjednoczone opowiadają się za członkostwem zjednoczonych Niemiec w NATO, jeżeli jednak zjednoczone Niemcy doko-nałyby innego wyboru, będą taki wybór respektowały. M. Gorbaczow zgodził się z takim sformułowaniem. O tyle jednak zrelatywizował swoje stanowisko, że „opracowanie szczegółów” pozostawiono ministrom spraw zagranicznych59. Z tego punktu widzenia przebieg spotkania ministrów 22 czerwca 1990 r. oceniany był jako „krok wstecz”. Stanowisko zaprezentowane przez A. Bondarenkę podczas spotkania dyrektorów politycznych 20 czerwca 1990 r., a następnie przez ministra E. Szewardnadze podczas spotkania 22 czerwca 1990 r. interpretowane było przez pozostałych partnerów Konfe-rencji „2 + 4” jako reakcja na stanowisko M. Gorbaczowa ze strony skrzydła zachowawczego (A. Bondarenko, J. Kwiciński, W. Falin). W przedłożonym bowiem przez Ministra E. Szewardnadze obszernym projekcie „ostatecznej regulacji” znalazły się postanowienia zakładające redukcję sił zbrojnych zjed-noczonych Niemiec, zakaz stacjonowania broni ABC, faktyczne wycofanie obcych wojsk z ich terytorium, a jego głównym postulatem było żądanie pięcioletniego „okresu przejściowego”, podczas którego zjednoczone Niem-cy miałyby mieć status specjalny, w ramach którego miałyby dotrzymywać zobowiązań wynikających z członkostwa zarówno w NATO, jak i Układu Warszawskiego. W projekcie przedłożonym przez E. Szewardnadze ocze-kiwano również włączenia do „ostatecznego uregulowania” sprawy odszko-dowań dla robotników przymusowych60.

58 Zob. Ph. Zelikow, C. Rice, Sternstunde der Diplomatie…, s. 375 i nast.

59 Konsultationen der vier westlichen Politischen Direktoren, Dufourcq, Kastrup, Seitz/ Zoellick und Weston, in London, 5. Juni 1990. Die Einheit…, dokument nr 107, s. 530 (przypis 3).

60 Dratherlass des Leiters des Ministerbüros, Elbe, an Budesminister Genscher, z.Z. Dublin, 25. Juni 1990, Die Einheit…, dokument nr 121 (przypis 3).

Jak wspomniano, propozycje powyższe interpretowano61 – z jednej stro-ny – jako „reakcję” zachowawczego skrzydła w radzieckim MSZ, z drugiej strony – jako pewne taktyczne ustępstwo wobec ataków na M. Gorbaczo-wa przed XXVII zjazdem KPZR (1–11 lipca 1990 r.). Ostateczne decyzje dotyczące „przyzwolenia” ZSRR na członkostwo zjednoczonych Niemiec w NATO zapadły podczas wizyty Kanclerza H. Kohla w ZSRR (w Moskwie i na Kaukazie, 14–16 lipca 1990 r.).

Szóste spotkanie na szczeblu dyrektorów politycznych (3–4 lipca 1990 r. w Berlinie stolicy NRD): przedmiotem obrad62 była dalsza dyskusja nad listą tematów, które miały stać się częścią „ostatecznego uregulowania” i przy-gotowanie zarysu „ostatecznego uregulowania” na spotkanie na szczeblu ministrów 17 lipca 1990 r. w Paryżu. Głównym jednak punktem programu (drugiego dnia spotkania – 4 lipca) była dyskusja nad formułą potwierdzenia granicy polsko-niemieckiej w „uregulowaniu końcowym” z udziałem dele-gacji polskiego MSZ na czele z Jerzym Sułkiem, dyrektorem departamentu Europy Zachodniej63.

Trzecie spotkanie na szczeblu ministrów spraw zagranicznych (17 lipca 1990 r. w Paryżu): przebiegało64 z uwzględnieniem przełomu, jaki w przeded-niu nastąpił podczas wizyty Kanclerza H. Kohla w ZSRR (w Moskwie i na Kaukazie, 14–16 lipca 1990 r.) – zgoda ZSRR na członkostwo zjednoczo-nych Niemiec w NATO. W świetle tego politycznego przełomu, ministrowie uzgodnili strukturę „ostatecznego uregulowania” i podstawowe rozwiązania oraz zobowiązali dyrektorów politycznych do przedstawienia uzgodnionego tekstu podczas spotkania 12 września 1990 r. w Moskwie (ostatecznie w tym dniu został podpisany Traktat „2 + 4”). Ważnym punktem programu spo-tkania był udział polskiej delegacji na czele z Ministrem K. Skubiszewskim: podczas tej części osiągnięto porozumienie w sprawie formuły potwierdzenia przez zjednoczone Niemcy granicy polsko-niemieckiej65.

Siódme spotkanie na szczeblu dyrektorów politycznych (19 lipca 1990 r. w Bonn): podczas tego spotkania uzgodniono preambułę Traktatu (na pod-stawie projektu delegacji RFN) oraz podzielono dalsze prace: delegacja francuska miała przedłożyć projekt postanowień w sprawie granic zjedno-61 Drathbericht de Botschfters Ruhfus, Washington, 28. Juni 1990. Die Einheit…, dokument

nr 123, s. 593 i nast.

62 Drathbericht des Botschafters von Ploetz, Brüssel (NATO), 9. Juli 1990. Die Einheit…, dokument nr 126, s. 603 i nast.

63 Szczegółowo na ten temat w rozdziale trzecim niniejszej książki.

64 Vermerk des stellvertretenden Leiters der Politischen Abteilung, Höynck, 18. Juli 1990.

Die Einheit…, dokument nr 130., s. 615 i nast.

czonych Niemiec, delegacja brytyjska – projekt postanowień dotyczących wygaszenia „praw i odpowiedzialności” czterech mocarstw sprzymierzonych z okresu II wojny światowej, delegacja amerykańska – projekt postano-wień dotyczących Berlina. Delegacja radziecka zastrzegła sobie możliwość przedłożenia własnego projektu całościowego. Natomiast obie delegacje niemieckie zostały zobowiązane do wspólnego przygotowania oświadczeń obu tych państw, które miałyby towarzyszyć podpisaniu Traktatu66.

Ósme spotkanie na szczeblu dyrektorów politycznych (4–7 września 1990 r. w „Berlinie stolicy NRD”): kontynuowano prace nad finalizacją tekstu Traktat „2 + 4”67.

Dziewiąte spotkanie na szczeblu dyrektorów politycznych (11 września 1990 r. w Moskwie): finalizowano prace nad ostatecznym tekstem Traktat „2 + 4”68.

Finalizacja negocjacji i podpisanie Traktatu „2 + 4” były niemniej uza-leżnione od spełnienia oczekiwań finansowych ZSRR oraz warunków