Przedsiębiorczość akademicka

W literaturze przedmiotu odnaleźć można wiele prób uporządkowania teoretycznych podstaw przedsiębiorczości. Badacze odwołują się do różnych nurtów badań nauko-wych nad przedsiębiorczością osadzonych w teorii ekonomii i zarządzania sięgając do prac R. Cantillona, J.B. Saya, J. Schumpetera, P.F. Druckera, (Piecuch 2013). W efek-cie dochodzą często do wniosku, iż trudno wskazać jedną, precyzyjną definicję „przed-siębiorczości”. Bardzo różne typologie przedsiębiorczości prezentowane w literaturze przedmiotu nie bazują na konkretnych kryteriach podziału tego zjawiska, a różne rodzaje

przedsiębiorczości nie stanowią rozłącznych kategorii, a bardzo często zachodzą na siebie (Piwowar-Sulej i Kwil 2018). To, że nie wykształciła się jednolita teoria przedsiębiorczo-ści wynika z pewnoprzedsiębiorczo-ścią z wielowątkowoprzedsiębiorczo-ści i złożonoprzedsiębiorczo-ści zagadnień, które ona obejmuje (Gąsiorowska-Mącznik 2017). Nawet mało uważny obserwator współczesnego otoczenia społeczno-gospodarczego zauważa, iż pojęcie przedsiębiorczości cały czas się rozwija i pojawiają się coraz to nowe definicje, które jeszcze mocniej podkreślają jej interdyscy-plinarność.

Rozwój gospodarki opartej na wiedzy, interdyscyplinarność badań, mobilność pra-cowników oraz dynamiczne zmiany ekonomiczno-społeczne przyczyniły się do ewolu-cji współczesnych uczelni wyższych. Szeroko rozumiane otwarcie się uniwersytetów na współpracę z biznesem, przemysłem i administracją, jak również koncentracja na prak-tycznym wykorzystaniu rezultatów badań naukowych sprawia, iż nazywa się je uniwer-sytetami przedsiębiorczymi czy trzeciej generacji. Konsekwencją tych zmian jest również pojawienie się pojęcia „przedsiębiorczość akademicka”. Działania proinnowacyjne pole-gające na łączeniu kapitału intelektualnego uczelni z potrzebami rynkowymi występują-cymi w społeczeństwie opartym na wiedzy stają się tak samo ważną misją współczesnego uniwersytetu, jak kształcenie i działalność naukowo-badawcza. W. Grudzewski i I. Hej-duk przez pojęcie przedsiębiorczości akademickiej rozumieją podejmowanie działalności gospodarczej przez ludzi zajmujących się działalnością naukową i posiadających określo-ną pozycję w środowiskach akademickich (Grudzewski i Hejduk 2000). M. Zastępowski zauważa, że pojęcie przedsiębiorczości akademickiej jest kojarzone z trwałą współpracą pomiędzy sferą badawczo-rozwojową (B+R) i podmiotami gospodarczymi dzięki wyko-rzystaniu zasobów intelektualnych i infrastrukturalnych uczelni (w postaci laboratoriów, wyników badań naukowych, know-how naukowców), które napędzają procesy postępu naukowo-technicznego (Zastępowski 2010). Pojęcie przedsiębiorczości można rozpatry-wać w dwóch ujęciach (Malinowski i Stec 2017):

— w szerszym odnosi się ona do wszelkich przejawów aktywności osób powiązanych z uczelnią wyższą, np. poprzez nabywanie lub uzupełnianie wiedzy z dziedziny szeroko postrzeganego obrotu gospodarczego,

— w węższym ujęciu dotyczyć może ona sfery bezpośrednio związanej z działal-nością gospodarczą i polega na uzyskiwaniu przez studentów i osoby związane z uczelnią wyższą statusu przedsiębiorcy.

W licznych opracowaniach dotyczących przedsiębiorczości akademickiej, szczególnie w literaturze anglosaskiej, utożsamia się ją z tworzeniem przedsiębiorstw technologicz-nych typu spin-off, spin-out (Guliński i Zasiadły 2005). P. Tamowicz pisze o fenomenie rozwoju spółek typu spin-off, które stanowią główny nurt przedsiębiorczości akademic-kiej i ważny mechanizm komercjalizacji i transferu technologii (Tamowicz 2006). Pojęcie spółek spin-off, spin-out (tzw. spółek odpryskowych) wykorzystywane było do określania podmiotów powstających jako „spółki córki” dużych firm, korporacji. Powoływane były one głównie w celu realizacji nowatorskich, często ryzykownych projektów

technologicz-nych i nie budziły kontrowersji interpretacyjtechnologicz-nych. Nieco zamieszania w definicji spółek odpryskowych pojawiło się, gdy podmiotem tworzącym takie nowe inicjatywy biznesowe zaczęła być uczelnia wyższa lub inna instytucja naukowa (Chyba i Grudzewski 2011).

Podstawą rozróżnienia podejścia spin-off i spin-out może być przyjęty przez uczelnie sposób czerpania przychodów z tytułu komercjalizacji uczelnianego dorobku intelektual-nego. W literaturze wyróżniono dwa przypadki (Matusiak 2006):

— podejście „oddolne” – spin-off (przedsiębiorca bierze wszystko) – uczelnia udo-stępnia własność intelektualną nowo powołanej firmie i liczy na pośrednie efekty, wzrost prestiżu oraz współpracę (charakterystyczny dla uczelni amerykańskich i brytyjskich);

— podejście „odgórne” – spin-out (uczelnia bierze wszystko) – uniwersytet ocenia potencjał nowej technologii i decyduje o kierunkach działań komercjalizacyjnych, udostępnia własność intelektualną równocześnie aktywnie uczestnicząc w zarzą-dzaniu nową firmą (dominuje w uczelniach Europy Kontynentalnej).

Wiele interpretacji wspomnianych dwóch rodzajów spółek odpryskowych zwraca uwagę na różny stopień powiązań, jaki zachodzi pomiędzy nowopowstałą spółką a uczel-nią lub jednostką naukową, której wyniki badań są komercjalizowane. Według podziału stosowanego przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju (www.ncbr.gov.pl):

— Spółka typu spin-off to taki nowy podmiot (na ogół spółka kapitałowa), który utworzony został przez co najmniej jednego pracownika jednostki naukowej bądź studenta lub absolwenta uczelni, w celu komercjalizacji badań naukowych lub prac rozwojowych. Podmiot ten zazwyczaj nie jest powiązany osobowo ani kapitałowo z jednostką naukową, aczkolwiek bardzo często współpracuje na zasadach rynko-wych.

— Spółka typu spin-out to taki przedsiębiorca, który działa zazwyczaj w formie spółki kapitałowej, utworzony przez co najmniej jednego pracownika jednostki naukowej bądź studenta lub absolwenta uczelni, ale również przez uczelnię lub specjalną jednostkę organizacyjną (spółkę celową uczelni) powołaną do komercjalizacji pro-wadzonych badań naukowych lub prac rozwojowych. Tym samym nowopowstała spółka jest powiązana osobowo lub kapitałowo z jednostką naukową lub uczelnią, stanowiącą dla niej w tej sytuacji jednostkę macierzystą.

W związku z tym można zauważyć, iż działalność spółek akademickich typu spin wyróżnia podmiot ją zakładający, którym najczęściej jest naukowiec, doktorant, student ewentualnie absolwent uczelni. W komercjalizacji pośredniej aktywną rolę pełnią spółki celowe uczelni, które mogą obejmować lub nabywać udziały lub akcje w spółkach aka-demickich. Warto zwrócić uwagę, iż zamiarem nowo powołanej firmy odpryskowej jest dostarczanie korzyści klientowi na bazie własności intelektualnej uczelni (w postaci wy-ników badań naukowych lub prac rozwojowych, w szczególności będących wynalazkiem, wzorem użytkowym, wzorem przemysłowym oraz know-how) i zasobach infrastruktural-nych uczelni.

W praktyce pomiędzy wskazanymi powyżej typami spółek akademickich istnieją roz-wiązania mieszane rozwijane przez poszczególne uniwersytety i ich ekosystemy innowa-cji i komercjalizainnowa-cji wiedzy w zależności od przyjętej polityki rozwoju (Matusiak 2006).

Co ciekawe wśród polskich uczelni przyjęło się określanie spółek współtworzonych przez spółki celowe uczelni i takich, w których uczelnia nie zamierza odgrywać kluczowej roli (zarządzanie oddane zasadniczo twórcom, założycielom) jako spółki spin-off. Tym sa-mym w dalszej części pracy zdefiniowano spin-off jako:

— spółkę prawa handlowego (najczęściej spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością),

— założoną przez co najmniej jednego pracownika uczelni, doktoranta oraz spółkę celową uczelni (spółka celowa nie obejmuje więcej udziałów niż 25% w całym kapitale zakładowym),

— w celu komercjalizacji własności intelektualnej powstałej w uczelni,

— w której zarządzanie jest zasadniczo oddane twórcom,

— często lokowaną w akademickim inkubatorze przedsiębiorczości.