Kluczowymi dla funkcjonowania społeczności małych miast województwa opol
skiego zagadnieniami wydają się: sytuacja na rynku pracy, zmiany liczby pracują
cych spowodowane m.in. restrukturyzacją przemysłu, upadkiem nierentownych przedsiębiorstw i prywatyzacją co w rezultacie prowadzi do zmian w strukturze funkcjonalnej miast i ujawnienia się zjawiska bezrobocia. Przedmiotem analizy bę
dzie dynamika zmian liczby pracujących w latach 1992-2000 (por. rys. 9) oraz obecna sytuacja na rynku pracy badanych miast.
Tabela 2. Pracujący w miastach liczących do 5 tys. mieszkańców w województwie opolskim w latach 1992-2000
Miasta Liczba pracujących ogółem w latach:
1992 1995 1998 2000
Dobrodzień 1 246 1 611 1 534 1 562
Gorzów Śląski 1 049 801 794 715
Leśnica 646 462 483 410
Kolonowskie 557 580 678 605
Korfantów X 972 1 057 1 024
Baborów 996 921 898 654
Biała 678 552 709 505
Ujazd 375 351 426 386
Byczyna 604 667 604 524
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych statystycznych.
Tabela 3. Pracujący w miastach liczących od 5 do 10 tys. mieszkańców w województwie opolskim w latach 1992-2000
Miasta Liczba pracujących ogółem w latach:
1992 1995 1998 2000
Głogówek 1 641 1 679 1 418 1 266
Praszka X 2 920 3 003 2 499
Kietrz 1 979 1 550 1 141 1 050
Niemodlin 2 067 2 206 2 081 1 780
Wołczyn 1 560 1 474 1 652 1 134
Otmuchów 1 419 1 530 1 541 1 271
Lewin Brzeski 1 235 1 067 1 139 1 243
Paczków 2 672 2 183 2 360 2 240
Gogolin 730 653 819 626
Grodków 2 762 3 050 3 112 2 352
Zawadzkie 4 183 4 132 3 798 2 816
Źródło: Jak w tab. 2.
liczba pra cu ją cych
Rys. 9. Liczba pracujących w latach 1992, 1994, 1996, 1998, 2000 w małych miastach wojewódz
twa opolskiego
W rozwoju sytuacji na lokalnym rynku pracy małych miast województwa opol
skiego (por. tab. 2 i 3) okres transformacji systemowej zaznaczył się pewnymi prawidłowościami. I tak:
- Zapoczątkowanie restrukturyzacji gospodarki całego kraju, w tym omawiane
go regionu oraz przemiany rynkowe skutkują spadkiem liczby zatrudnionych (por.
lata 1992-1995). Pracodawcy, kierując się prawami gospodarki rynkowej, ograni
czają nadmierne zatrudnienie, co w efekcie powoduje ujawnienie się bezrobocia.
W wielu badanych miastach liczących do 5 tys. mieszkańców oraz skupiających od 5 do 10 tys. ludności zaznacza się wyraźny spadek zatrudnienia. Potwierdza to brak
możliwości przystosowawczych do wymogów rynkowych, słabą elastyczność spowodowaną złą strukturą zatrudnienia i pełnieniem przez małe miasta często jed
nej funkcji.
- W latach 1995-1998 względna stabilizacja rynku pracy związana jest z zaha
mowaniem regresu, powolnym wychodzeniem z recesji gospodarczej. Stopniowa poprawa sytuacji rynkowej daje oczekiwane efekty w postaci niewielkiego wzrostu zapotrzebowania na pracujących (Leśnica, Korfantów, Praszka, Wołczyn, Otmu
chów, Lewin Brzeski, Paczków, Grodków).
- W latach 1998-2000 następuje odwrócenie pozytywnych tendencji na rynku pracy i stopniowe pogarszanie się sytuacji gospodarczej w warunkach obniżenia wzrostu gospodarczego (rys. 9).
Najbardziej odczuwalnym negatywnym zjawiskiem procesów transformacyjnych jest problem bezrobocia. Szczególnie dotyczy on małych miast. Zmiany w struktu
rze zatrudnienia przy wysokim wskaźniku bezrobocia wskazują, że małe miasta nie odnalazły jeszcze miejsca w zrestrukturyzowanej gospodarce kraju. Przy nieurucha- mianiu czynników aktywizujących małe miasta (m.in. przez samorządy terytorial
ne) sytuacja taka może doprowadzić do ich regresji. Zagraża to zwłaszcza miastom najmniejszym jednofiinkcyjnym. Obraz tegoż zjawiska jest jednak niepełny, kiedy analiza nie uwzględnia dojazdów ludności małych miast do pracy w sąsiednich większych ośrodkach miejskich, które w sposób pośredni łagodzą problem bezro
bocia małych miast. Na obszarze badanego województwa nie istnieją wszakże poza Opolem i Kędzierzynem-Koźlem, znaczniejsze ośrodki regionalne, które zwięk
szałyby dynamikę rozwoju społeczno-gospodarczego i łagodziły skutki procesów transformacyjnych gospodarki. Przekształcenia funkcjonalne małych opolskich miast, będące efektem procesów transformacji gospodarki obrazują tabele 4 i 5.
Na podstawie analizy danych zawartych w tabelach 4 i 5 można zauważyć, że małe miasta województwa opolskiego wykazują ostatnio (2000 r.) dominację funk
cji złożonej: usługowo-przemysłowęj (6 miast - Głogówek, Kietrz, Niemodlin, Wołczyn, Grodków i Korfantów) i przemysłowo-usługowej (6 miast - Otmuchów, Lewin Brzeski, Paczków, Kolonowskie, Baborów, Ujazd) nad funkcją przemy
słową (4 miasta — Praszka, Zawadzkie, Dobrodzień, Gorzów Śląski) i usługową (4 miasta - Gogolin, Leśnica, Biała, Byczyna).
Transformacja gospodarcza kraju doprowadziła do przyśpieszenia dynamiki zmian funkcjonalnych opolskich małych miast, zarówno tych w grupie wielko
ściowej do 5 tys. mieszkańców, jak i liczących od 5 do 10 tys. mieszkańców.
W 1992 r. w pierwszej grupie miast istniały 4 typy funkcji (usługowa, usługowo- przemysłowa, przemysłowo-usługowa i usługowo-rolnicza), w grupie drugiej zaś tylko 2 typy funkcji (przemysłowa i usługowo-przemysłowa). W grupie miast liczących do 5 tys. mieszkańców wynikało to ze ścisłego powiązania z obsługą ludności wiejskiej i pełnieniem roli pośredniej między miastem a wsią. W grupie
Tabela 4. Typy funkcjonalne miast liczących do 5 tys. mieszkańców w województwie opolskim w latach 1992-2000
Miasta Typy funkcjonalne miast" w latach:
1992 1995 1998 2000
” P - oznacza funkcję przemysłową (produkcyjną), PU - produkcyjno-usługową, U - usługową, UP - usługowo-przemysłową, UR - usługowo-rolniczą,(wg M. Jerczyński, Funkcje i typy funkcjonalne polskich miast, w: Statystyczna charakterystyka miast. Funkcje dominujące.
Statystyka Polski, Warszawa 1997, s. 20-54).
Źródło: Jak w tab. 2.
Tabela 5. Typy funkcjonalne miast liczących od 5 tys. do 10 tys. mieszkańców w województwie opolskim w latach 1992-2000.
Miasta Typy funkcjonalne miast w latach:
1992 1995 1998 2000
Lewin Brzeski P PU PU PU
Paczków P PU UP PU
Gogolin UP U u u
Grodków UP U UP UP
Zawadzkie P P P p
Źródło: Jak w tab. 2.
miast o zaludnieniu od 5 do 10 tys. mieszkańców wiodącą była funkcja przemy
słowa. W latach późniejszych wykształcały się złożone typy funkcjonalne miast, będące konsekwencją zmian w gospodarce polegających m.in. na likwidowaniu nierentownych przedsiębiorstw, wprowadzaniu bardziej nowoczesnych techno
logii ograniczających zatrudnienie, prywatyzacji i innych przedsięwzięć dykto
wanych wymogami rynku. W rezultacie w 2000 r. w miastach do 5 tys. mie
szkańców wyraźną dominację zyskały funkcje usługowa i
przemysłowo-usługo-wa (wystąpiły one w 6 miastach spośród 9), natomiast w drugiej grupie miast funkcje poszerzyły się do 4 typów z tym, że zdecydowanie przeważały funkcje mieszane - usługowo-przemysłowa i przemysłowo-usługowa (w 8 miastach spo
śród 11).
Ogólnie biorąc, w badanym okresie skurczyła się znacznie liczba ośrodków miejskich o funkcjach przemysłowych, natomiast odnotowano wzrost znaczenia funkcji usługowo-przemysłowej i przemysłowo-usługowej małych miast. Tylko dwa z analizowanych miast konsekwentnie w całym okresie 1992-2000 opierały swoją gospodarkę na jednej ugruntowanej i dobrze rozwiniętej funkcji: Leśnica- na usługowej, Zawadzkie - na przemysłowej.
Miasta o dominacji w 2000 r. funkcji przemysłowej zlokalizowane są w strefie oddziaływania miasta przemysłowego województwa opolskiego, Kędzierzyna-Koźla oraz województwa śląskiego i wykazują powiązania z przemysłem tych obszarów.
Miasta o funkcjach złożonych dominują w strefach peryferyjnych województwa, spełniając tam rolę lokalnych ośrodków zaspokajających potrzeby ludności kształtu
jące się pod wpływem zmian społeczno-gospodarczych. Miasta o funkcji usługowej (poza Byczyną) zlokalizowane są w strefie oddziaływania ośrodka regionalnego Opola.
Przekształcenia typów funkcjonalnych miast w okresie transformacji systemo
wej przekładają się na zmiany w strukturze zatrudnienia ludności w badanej przez nas grupie jednostek terytorialnych. W 2000 r. dominowało w nich zatrudnienie w sferze usług, co ilustruje rysunek 10.