Przepisy sieroty

Przepis jest sierotą, jeśli wysłowia modyfikację normy, podczas gdy przepis cen-tralny nie obowiązuje127. W skrajnym przypadku możliwe jest powstanie przepisu sieroty pierwotnie, na skutek ewidentnego błędu prawodawcy. Jak zauważają Paweł Grabowski i Mikołaj Hermann, „w momencie wejścia w życie takiego przepisu nie staje się możliwa aktualizacja czyichkolwiek obowiązków”128. Jest to więc przepis re-dundantny i zbędny.

Znacznie częściej spotykanym i znacznie trudniejszym do jednoznacznego zakwa-lifikowania jest przypadek następczego powstania sieroty. Często przepis sierota jest przepisem pusto odsyłającym129 .

PRZYKŁAD

W art. 20b ustawy o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów praw-nych z 2000 r.: ust. 2 (uchylony), a w ust. 5: „Dzienniki w formie wydruków, o których mowa w ust. 3, oraz oryginały aktów, o których mowa w ust. 2, przechowuje się wie-czyście”. Jest to odesłanie w drugiej swej części puste – i w tym zakresie zbędne.

Przypadki tego typu nie zostały poddane analizie przez T. Grzybowskiego, gdyż dotyczą problematyki syntaktycznej (konkretnie: sytuacji rozczłonkowania syntak-tycznego lub treściowego norm), podczas gdy przywołany autor ograniczył rozważa-nia do problemów klaryfikacji znaczeń wyrażeń języka prawnego130. ZTP nie wskazują wprost tej kategorii przepisów, ale znajdujemy o nich pośrednią wzmiankę w komen-tarzu S. Wronkowskiej i M. Zielińskiego: „[G]dy zamiarem ustawodawcy jest uchy-lenie jakichś określonych norm postępowania wyrażonych w ustawie, należy to uczy-nić przez wymienienie w przepisie uchylającym co najmniej wszystkich przepisów podstawowych, tzn. przepisów, które wyrażają podstawowe zręby uchylanych norm postępowania. Nie jest bowiem na ogół możliwe uchylenie wszystkich przepisów, w których uchylane normy są wyrażone (np. przepisów modyfikujących przepis pod-stawowy)” 131 .

127 Confer B. Kanarek, M. Zieliński, Porządkująca faza wykładni prawa, „Ruch Prawniczy, Ekono-miczny i Socjologiczny” 2001, nr 3, s. 6.

128 P. Grabowski, M. Hermann, O normatywnym charakterze przepisów o wejściu w życie, „Państwo i Prawo” 2006, z. 9, s. 75.

129 Vide wiele przykładów takich odesłań w: A. Malinowski, Błędy formalne..., s. 103–105.

130 T. Grzybowski, Wpływ zmian prawa na jego wykładnię, Wolters Kluwer, Warszawa 2013, s. 81.

131 S. Wronkowska, M. Zieliński, Komentarz..., s. 72. Vide też: S. Wronkowska, Niektóre problemy

eliminowania norm z systemu prawnego, [w:] Tworzenie prawa. Zbiór studiów, red. J. Mazur, Urząd Rady

Z powyższego wywodu wyprowadzamy pogląd, że pożądane jest, by w dobrze zredagowanym tekście aktu normatywnego usunąć wszystkie zbędne przepisy modyfi-kujące (sieroty). Na ogół jednak jest to w praktyce trudne, więc nie jest to wymóg bez-względny. Dodajmy, że pozostawienie takich zbędnych przepisów w obowiązującym tekście prawnym nie rodzi trudności interpretacyjnych, gdyż – przynajmniej zgod-nie z koncepcją derywacyjną – zgod-nie wolno interpretować przepisów modyfikujących w oderwaniu od przepisu centralnego. Nadto pamiętajmy, że utrzymujemy założenie ZI-4 o syngularności wszystkich przepisów. W rzeczywistości pochopne uchylenie przepisu sieroty mogłoby mieć negatywne skutki systemowe, gdyby okazało się, że ów przepis był modyfikatorem pluralnym, a co najmniej jeden z przepisów central-nych wciąż obowiązuje.

W doktrynie od dawna zastanawiano się, jak należy postępować z przepisami sie-rotami. W artykule z 1985 r. przywołani autorzy komentarza wskazali dwa sposoby ra-dzenia sobie z problemami: radykalniejszy i umiarkowany132. Radykalne rozwiązanie to uznanie dyrektywy nakazującej prawodawcy enumeratywne uchylanie przepisów cen-tralnych133 oraz wszystkich przepisów modyfikujących wyłącznie owe przepisy centralne. Umiarkowane rozwiązanie to uznanie dyrektywy nakazującej prawodawcy uchylanie jedynie przepisów centralnych z założeniem, że wyłącza się tym samym stosowalność przepisów modyfikujących wyłącznie te właśnie uchylane przepisy centralne. Zgodnie z aktualnymi Zasadami techniki prawodawczej za właściwe uznaje się rozwiązanie ra-dykalne. Jeśli prawodawca chce uchylić przepis sierotę, musi to zrobić wyraźnie, nie funkcjonuje bowiem w polskiej kulturze prawnej reguła walidacyjna, która korespondo-wałaby ze wskazanym wyżej rozwiązaniem umiarkowanym. Ze stanowiskiem radykal-nym zgadza się A. Malinowski134 .

W tym kontekście warto przypomnieć, że negatywnym prawodawcą może okazać się Trybunał Konstytucyjny. Pobieżny nawet przegląd orzeczeń skłania do opinii, że właśnie orzeczenia Trybunału o niezgodności z konstytucją przepisów centralnych są istotnym generatorem przepisów sierot w polskim tekście prawnym135. Do tego zagad-nienia wrócimy w następnej części cyklu artykułów.

Szczególnym przypadkiem sierot są tzw. przepisy zezwalające, które formułu-ją dozwolenie na dokonanie czynności, która jest, ze względu na ogół norm danego systemu prawnego, niezakazana136. Dotykamy tu kłopotliwego w praktyce interpreto-wania polskiego tekstu prawnego problemu dokonyinterpreto-wania derywacji normy z przepisu

132 S. Wronkowska, M. Zieliński, O korespondencji dyrektyw..., s. 319.

133 Tu i w dalszych analizach uwspółcześniamy tezę autorów, zastępując wyrażenie „przepis zrębowy” wyrażeniem „przepis centralny” – zgodnie z późniejszymi ustaleniami terminologicznymi twórcy derywa-cyjnej koncepcji wykładni prawa.

134 A. Malinowski, Błędy formalne..., s. 104 (pogląd przywołanego autora odnosi się do odesłań, lecz argumentacja może być zastosowana do wszelkich przypadków przepisów sierot).

135 Confer uwaga S. Wronkowskiej, że kontrola przepisu wyłącznie pod kątem jego konstytucyjności i następnie jego wyeliminowanie z systemu prawnego może spowodować powstanie „innych wad tego sys-temu” (S. Wronkowska, Kilka uwag o „prawodawcy negatywnym”, „Państwo i Prawo” 2008, z. 10, s. 13).

kodującego modalność z użyciem słowa „może”. Występuje tu co najmniej osiem wa-riantów interpretacyjnych, a ustalenie, który z nich jest właściwy, może być nietrywi-alnym problemem dogmatycznym.

PRZYKŁAD

W art. 5 Kodeksu postępowania cywilnego czytamy: „W razie uzasadnionej potrzeby sąd może udzielić stronom i uczestnikom postępowania występującym w sprawie bez adwokata, radcy prawnego, rzecznika patentowego lub radcy Prokuratorii General-nej Rzeczypospolitej Polskiej niezbędnych pouczeń co do czynności procesowych”. W piśmiennictwie137 wskazywano, że przepis ten rozumieć można jako wysłowiający normę kompetencyjną lub jako przepis modyfikujący, uchylający w szczególnych, wska-zanych w nim okolicznościach ogólny zakaz udzielania pouczeń przez sądy cywilne. Stosując naszą siatkę terminologiczną, powiemy, że: (1) przepis wysłowiający z uży-ciem słowa „może” zrąb normy kompetencyjnej nie jest redundantny; (2) przepis wska-zujący słowem „może” na modyfikację przepisu centralnego nie jest redundantny; (3) gdy przepis „zezwala” na dokonanie czynności Y w takim sensie, że prawodawca dokonu-je tym samym milczącej derogacji dotychczas obowiązującego zakazu czynienia Y, to przepis nie jest redundantny; (4) gdy przepis zezwala na dokonanie czynności Y w takim sensie, że prawodawca, stanowiąc przepis o treści „X może Y”, ma w intencji wyłącznie przypomnienie braku zakazu czynienia Y przez X, to takie użycie modalności „może” jest redundantne w polskim tekście prawnym i mamy do czynienia z przepisem sierotą (śladem w tekście prawnym po dawniej obowiązujących zakazach).

Podkreślmy z pełną mocą, że przepisy sieroty mogą przestać być redundantne, jeśli prawodawca uchwali przepis centralny, dla którego przepis sierota będzie modyfikato-rem. Inaczej niż u K. Mularskiego, który zauważa ten problem138, w naszej siatce poję-ciowej sierota jest przepisem aktualnie redundantnym i zarazem zbędnym. To, że leniwy prawodawca zachowuje przepisy, licząc na to, że dla sierot znajdą się w przyszłości ro-dzice zastępczy (nowouchwalane przepisy centralne), nie usprawiedliwia prawodawcy i nie pozwala nam na uznanie takich przepisów za w jakimkolwiek sensie użyteczne w systemie prawnym.

Osobliwym typem przepisu wadliwego, podobnego formalnie do przepisu sieroty, są przepisy bezprzedmiotowo uchylające. Są to przepisy uchylające tekst prawny, któ-ry już przestał obowiązywać. Taka nadgorliwość i asekuranctwo prawodawcy zostały skrytykowane przez Trybunał Konstytucyjny: „ustawodawca, dążąc do precyzji i jasno-ści regulacji prawnych, powinien unikać sytuacji, w której przepis późniejszej ustawy nowelizującej zawiera przepis przewidujący uchylenie przepisu ustawy nowelizo-wanej, uchylonego przez wcześniejszą ustawę nowelizującą (art. 46 ust. 4 o obrocie

137 Vide K. Gmerek, Udzielanie przez sąd pouczeń w postępowaniu cywilnym. Uwagi na tle wykładni

art. 5 Kodeksu postępowania cywilnego, [w:] Wymiary prawa. Teoria. Filozofia. Aksjologia, red. M. Hermann,

M. Krotoszyński, P.F. Zwierzykowski, C.H.Beck, Warszawa 2019.

instrumentami finansowymi). W takiej sytuacji nie powstają wprawdzie wątpliwości co do skutków obu ustaw nowelizujących, jednak ustawa nowelizująca wchodząca w życie później zawiera przepis bezprzedmiotowy, który nie wprowadza dalszych zmian w systemie prawnym. Przepis ten, z uwagi na szczególny kontekst, nie zawiera żadnej treści normatywnej”139 .