W Togo yendu chitchiri, statuetki z kości słoniowej należące do ludu Moba14, wydają się odgrywać taką samą rolę. Ich miniatury naśladują smukły i stereotypowy kształt tchitchiri, posągów poświę
conych kultowi przodków sprawowanemu przez s. 60 seniorów różnych klanów. Przywieszone do belek dachów mieszkań, te małe figurki o kunsztownej budowie mają sprowadzać na ród opiekę przod
ków: połysk oraz złocista przejrzystość kości sło
niowej nadają figurkom niezwykłą urodę, symbo
lizując potencjał duchowy artefaktu15.
14 Populacja zamieszkała pomiędzy krańcem północno-zachodnie
go Togo i północno-wschodniej Ghany.
15 Nano. kraj Moba, notatki z terenu, 1982.
16 Odnośnie do innych informacji na temat biiga zob. S. Lallemand.
Symbolisme des poupées et acceptation de la maternité chez les Mossi,
„Objets et Mondes" 1973, t. 13, nr 4, s. 237 oraz D. Bognolo, La représentation de l'invisible au Burkina Faso, [w:] Arts d'Afrique, red.
Ch. Falgayrettes-Leveau, Paris 2000, s. 171-174.
17 Populacja Gan osiadła w południowo-zachodniej części Burki
na Faso z końcem XVI wieku, tworzy niewielkie królestwo znajdujące się w samym środku zbiorowości Lobi. Królestwo miało do dziś 29 królów.
Tak samo biiga (dziecko), figurki wyłącznie
znane w sztuce afrykańskiej jako „lalki Mossi", oddają całą głębię filozofii Moaga na temat opieki ze strony przod
ków. Te niewielkie rzeźby o bardzo uproszczonej formie s.5i(p..i.) w rzeczywistości są nośnikiem złożonej symboliki. Prze
kazywane żeńskiemu potomstwu, są traktowane jako uprzywilejowane miejsce dla siiga - malutkiej cząsteczki nieśmiertelnej substancji przodków, którą każdy nowo narodzony zawiera w sobie i którego obecność decyduje o jego przeznaczeniu. Każda dziewczynka Moaga otrzy
muje w okresie dojrzewania taką drewnianą statuetkę wyobrażającą jej przyszłe dziecko. Przedmiot, zazdrośnie strzeżony, stanie się następnie zabawką jej córeczki, któ
rej zachowanie będzie nadzorowane przez wszechobecne otoczenie kobiece: zaniedbać „laleczkę" znaczy zaniedbać swoją własną osobę oraz niemowlę, które z kolei ona bę
dzie mogła urodzić i którego narodziny są ściśle związa
ne z mocą przedmiotu będącego miejscem przechowania nowego siiga. Ten pojemniczek ochraniający nieśmiertelną substancję, która umożliwia każde nowe narodziny, ten
niewielki przedmiot jest więc aktywnym nośni
kiem opieki ze strony przodków, rozciągającej się na wszystkie żeńskie pokolenia, gwarantując płodność małżonki i ciągłość rodu16.
Społeczności podtrzymywały swoją więź z przeszłością poprzez nadawanie „tożsamo
ści" materialnym środkom kultury i z tego po
wodu pojawiła się w społeczności Gan17 duża różnorodność talizmanów i amuletów w formie węża. Ich kształt nawiązuje do kultu oddawa
nego zmarłym członkom rodziny książęcej, któ
rzy z biegiem czasu zostali wyniesieni do rangi opiekunów duchowych tego małego królestwa.
Przykładem jest Dibira, duży mityczny pyton, znajdujący się w samym środku panteonu tych nowych istot opiekuńczych władców i ich sym
boli; przedstawiają go nadzwyczajne brązy, któ
rych kształt nawiązuje, w taki czy inny sposób, do węża. Z biegiem czasu zdolności opiekuńcze przypisywane tym mocom doprowadziły do poszuki
wania nowych form ochrony, przedkładając przemianę symboli w „moce do kupienia" (simcliye), amulety lub ta
lizmany zaklinające złe moce, w które każdy mógł się za
opatrzyć. Zbiór tych przedmiotów jest tak duży, że pre
zentowane są tutaj tylko niektóre z talizmanów (kegese) i amuletów (kpogiro, sig, kpogiyoo).
Motyw małego węża o długim zygzakowatym ciele i głowie pokrytej wypukłościami cechuje duuki'dibira, amulet związany z wielkim mitycznym pytonem wcześ
niej czczonym przez historycznych sprzymierzeńców rodziny królewskiej. Konwencjonalny znak świętego przymierza dzięki samej swojej obecności odpiera po
tencjalnych wrogów. Gruby wąż z obciętą głową i o pła
skim ciele z kolei jest atrybutem Kharibu, księcia z grupy
20
wykluczonych, tj. członków klanu dynastycznego przez intrygi pozbawionych książęcego tytułu i w ten sposób wykluczonych z sukcesji do tronu. Miniaturowa replika tego przedmiotu, nazywana tikho bisaa, pozwoliłaby im uchronić się przed wewnętrznymi spiskami. Motyw węża o skręconym ciele jest charakterystyczny dla kultu Turi- fa, mnogiej istoty, którą posługują się mianowani „wielcy znachorzy" królestwa. Owo zamknięte stowarzyszenie tworzą książęta, którzy nie pretendując do tronu, należą do kręgu zaufanych ludzi króla. Ten model węża, z jedną lub wieloma głowami, słyży przede wszystkim do zakli
nania złych mocy, jest także rozpowszechniony jako ta
lizman apotropaiczny używany do odpędzania oszczer
ców i donosicieli.
Do tego samego zbioru należą przedstawienia sym
boliczne kirie i kokokiki, zwierząt, którym wiara przypisuje nadnaturalną siłę. Pierwsze zwierzę to niewielki wąż żyją
cy często w murach domów, jest zazwyczaj uważany za ła
godnego i przyjaznego, ale w obecności czarownika może i przekształcić się w straszliwego agresora. Przedmiot ten, symbolizujący duchy przeciwdziałające praktykom cza
rowników z klanu Sua i potrafiące przewidzieć narodziny, pozwala przywołać ich podwójną moc. Drugie zwierzę, mała ryba żyjąca w skalistych strefach rzek, słynie z tego, że zażarcie broni swojej kryjówki. Jej twarde i ostre płe
twy stanowią śmiertelne zagrożenie dla krokodyli, które chciałyby ją pożreć. Jej siła również jest kojarzona ze sferą
działania Herikere, żony pierwszego króla Gan, najważ
niejszej istoty królewskiej, która chroni jedność, ale może również położyć kres suwerenności, przywołując do sie
bie ducha panującego króla. Jest więc ona prototypem niewidzialnego „potwornego" bytu, którego symboliczna forma, tj. degenaba, metalowy naszyjnik zakończony głową węża, została zapożyczona do produkcji talizmanów prze
znaczonych do praktyk czarowników.
Amuletami, które kobiety Gan najczęściej używają do ochrony dzieci przed czarami, są figurki związane z kultem bóstw (kperee'gbeebe), istot słynących z niebywałej szyb
kości działania. Wszystkie typy kpbgiyoo (amuletów) an- tropomorficznych mają wspólną charakterystyczną cechę.
To pozostające w zawieszeniu ciało postaci o niewyraź
nych rysach, którego dziwna i niezgłębiona natura służy do rozproszenia złych mocy. Inne, wyposażone w bródkę - znak wyższej godności duchowej - przywołują sakha nipa, tj. zwierzchników i królowe prowincji oddających cześć bóstwu rzecznemu Peere-kere-daga, istocie uważanej za
„uprzywilejowaną doradczynię" królów.
Symbolika tych wszystkich niewielkich przedmiotów o wyszukanej formie ma wiele dokładnych znaczeń, a to, co je wszystkie łączy, sprowadza się do sposobu, w jaki rozmaite kultury układają swoje relacje z niewidzialny
mi siłami, i do wymogów języka plastycznego, który ma przede wszystkim przekazać wizję świata każdej spo
łeczności.
Spis ilustracji:
1. Obszar terytorialny grupy Cur lub woltyjskiej. Mapa D. Bognolo.
2. Dziecko Lobi noszące na szyi amulet thulâ, wyobrażenie kameleona. D. Bognolo, Ouen.
3. Wattara Nabeo, odlewnik z wisiorkiem wouilia, amuletem w kształcie kameleona.
4. Amulety wskazujące na intymne więzi osoby z yiriguéfolo. Kolekcja Pierluigiego Peroniego. Wysokość: 3,8 cm, 4,4 cm, 4,5 cm.
5. Przedstawienie pary bóstw w domu specjalisty rytualnego. D. Bologno. Saage, Burkina Faso, 2003.
6. Dziewczynka Moaga ze swoim kinkirisi. Archiwum CNRST, Ouagadougou, 1983.
7. Rycina z książki L.B. Binger, Du Niger au golfe de Guinée par le pays de Kong et le Mossi, s. 265.
8. Przykłady tradycyjnych nakryć głowy typowych dla brązów zwanych Kulango. Kolekcja Perluigiego Peroniego.
9. Ciężarek symboliczny do ważenia złota. Długość 3,3 cm; ciężar 13,15g.
10. Przedstawienia bóstw w świętym przybytku. D. Bognolo, Burkina Faso, 2004.
11. Dziewczynka Lobi z dzwoneczkiem i swoim bùthib pumbiir. D. Bognolo, kanton Djigoue, Burkina Faso, 1992.
12. Przykłady talizmanów i amuletów Gan, które zapożyczyły swoją formę ze środków kultury materialnej z różnych części królestwa. Kolekcja Pierluigiego Peroniego.
1. amulet duukidibira, 2. amulet tikho bisaa, 3. talizman turifâ, 4. amulet klriè, 5. talizman kokokiki, 6. talizman dégénaba.
13. Amulety Gan związane z kultem bóstw. Kolekcja Pierluigiego Peroniego.
Bibliografia
Binger L.G., Du Niger au golfe de Guinée par le pays de Kong et le Mossi, Paris 1892,21. (repr., Paris 1980).
Blandin A.. Afrique de l'Ouest. Bronzes et autres alliages, Marignane 1988.
Bognolo D., L'animal au cœur de l'identité: rencontre avec la culture toussian, Burkina Faso. „Arts & Cultures" 2009,1.10, s. 102-123.
Bognolo D., Il était une fois nos alliés. Notes de terrain sur le système cultuel du royaume Gan et sur l'origine de nos représentations, „Arts & Cultures" 2007, t. 8, s. 190-212.
Bognolo D„ From Ritual to Protection: Objets in Transition, [w:] Constellations. Studies in African Art, red. M.-T. Brincard, Purchase 2008, s. 11-19.
Bognolo D., Lobi, Milan 2007, Visions d'Afrique.
Bognolo D., La représentation de l'invisible au Burkina Faso, [w:] Arts d'Afrique, red.Ch. Falgayrettes-Leveau, Paris 2000, s. 157-177.
Bognolo D., Sous le signe du serpent chez les Gan voltaïques, „Arts & Cultures" 2005, t. 6, s. 114-133.
Brincard, M.-T., The Art of Metal in Africa, red. M.-T. Brincard, tłum. E. Fischel, New York 1982.
Dacher M„ Histoire du pays gouin et de ses environs, Paris 1997, Découvertes du Burkina.
Durieu M., Goy B., Bronzesgan. La spiraledu serpent, Saint-Maur-des-Fossés 2005.
Glar W., [w:] Bronzes kulango, Barcelona 2013.
Glar W., La culture matérialisée des ethnies de la région de la Volta, b.m. 2015.
Lallemand S., Symbolisme des poupées et acceptation de la maternité chez les Mossi, „Objets et Mondes” 1973,1.13, nr 4, s. 235-246.
Manessy G., Les langues Oti-Volta. Classification généalogique d'un groupe de langues voltaïques, Paris 1975, Langues et Civilisations à Tradition Orale, 15.
Père M„ Le Royaume Gan d'Obiré. Introduction à l'histoire et à l'anthropologie, Burkina Faso, Saint-Maur-des-Fossés 2004.
Père M„ Séjour des Lorhon-Koulango chez les Gan du Burkina Faso, [w:] Découvertes du Burkina. Annales des conférences organisées par le Centre Culturel Français Georges Mélièsde Ouagadougou, 1991-1992, t. 2, Paris-Ouagadougou 1993, s. 7-71.
Peroni P., Micromonumentalite. L'éloge du minuscule dans l'art africain. Milan 2015, Micro-Africa.
Person Y., Un cas de diffusion: les forgerons de Samori et la fonte à la cire perdue, „Revue Française d'Histoire d’Outre-Mer" 1967, t. 54, nr 194, s. 219-227.
Roy Ch.D., Wheelock T.G.B., Land of the Flying Masks. Art and Culture in Burkina Faso; the Thomas G.B. Wheelock Collection, Munich 2007.
Schaedler K.-F., Earth and Ore. 2500 Years of African Art in Terra-Cotta and Metal, Munich 1997.
Serra D., [w:] Bronzes kulango, Barcelona 2013.
Tauxier L., Le Noir de Bondoukou, Koulangos, Dyoulas, Abrons, etc., Paris 1921.
22