Przykłady osiągnięć

Takie przykłady można oczywiście znaleźć w historii nauki, ale po pierwsze wiele tutaj zależy od tego, co się uznaje za znaczące osiągnięcie naukowe, a po drugie, w jakich naukach go się szuka, bowiem w jednych (takich jak matematyka) łatwiej jest je znaleźć niż w innych. Jednak nawet w tych, w których pojawiają się one częściej niż w innych, rzadko kiedy są dzie-łem pojedynczych uczonych, a w każdym razie to, co oni proponowali, wymagało później niejednego uzupełnienia i niejednej istotnej korekty¹¹. Reakcje na takie poprawianie wyników badań uczonych i dopisywanie się do ich osiągnięć przez innych uczonych były oczywiście różne. Nierzadko najpierw było to oburzenie, a dopiero po pewnym czasie pogodzenie się z faktem, że jednak nie zaproponowali oni czegoś tak doskonałego, że

po-10 Ibidem, s. 61 nn.

11 Analiza tego rodzaju historycznych korekt doprowadziła Karla R. Poppera do sformułowania ewolucyjnej teorii epistemologicznej. Por. K. R. Popper, Wiedza obiektywna, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1992.

Młodzi uczeni 89

zostaje jedynie podziwianie ich dzieła. Dzisiaj jest wprawdzie dużo mniej takich problemów badawczych, które można rozwiązać bez współpracy z kolegami po fachu oraz bez wsparcia licznej grupy pomocniczych pra-cowników (różnego rodzaju laborantów, techników itd.), jednak również w przeszłości ich nie brakowało. Odwołam się tutaj do trzech przykładów osiągnięć młodych lub stosunkowo młodych uczonych.

Pierwszy z nich związany jest z pojawieniem się geometrii analitycz-nej¹². Wśród jej współautorów są: Blaise Pascal, Descartes i Pierre de Fermat. U  każdego z nich ten naukowy sukces przypadał na wczesny okres aktywności badawczej, a w przypadku pierwszego z nich na bardzo wczesny, bowiem już w wieku 16 lat (urodził się w 1623 r.) ujawnił swoje nieprzeciętne uzdolnienia matematyczne. Interesował się on zresztą nie tylko kwestiami związanymi ze stosowaniem algebry w geometrii, ale także teorią liczb oraz kwestią figur geometrycznych (napisał m.in. Esej o stożku). Descartes, któremu przedstawiono Pascalowską teorię stożka, nie mógł ponoć uwierzyć w to, że jej autorem jest tak młoda osoba (w li-ście do Mersenne’a napisał, że „nie przyszłoby mu do głowy, że mogło tego dokonać szesnastoletnie dziecko”)¹³. Można powiedzieć: „zapomniał wół, jak cielęciem był”. Przecież on również w stosunkowo młodym wie-ku fascynował się problemami matematycznymi. Mając zaledwie 23 lata, doznał w listopadzie 1619 r. takiego nagłego olśnienia, które nie tylko w istotnym stopniu wpłynęło na całe jego życie, ale także na jego dokona-nia w filozofii i w nauce, w tym w matematyce¹⁴. Jest prawdopodobne, że podobnych olśnień doznawał Pierre de Fermat (genialny samouk) w tym samym, a może nawet we wcześniejszym wieku; jednak tylko prawdopo-dobne, bowiem jego dochodzenie do sukcesów w matematyce (nie tylko w geometrii, ale także w arytmetyce, w tym w teorii liczb) jest znaczniej

12 Jej „przedmiotem jest nie tylko wyznaczanie poszczególnych odcinków, przed-stawionych przez pierwiastki równania z jedną niewiadomą, lecz także badanie wła-sności różnych geometrycznych utworów, głównie linii i powierzchni algebraicznych, przedstawionych równaniami z dwiema lub więcej niewiadomymi lub współrzędnymi”.

Por. A. P. Juszkiewicz (red.), Historia matematyki, t. II: Matematyka XVII stulecia, PWN, Warszawa 1976, s. 109 nn.

13 Szerzej w tej kwestii zob. J. Muir, Of men and numbers : the story of the great mathematicians, Dover Publications, New York 1996, s. 103 nn.

14 „Znając późniejszą historię rozwoju naukowego Kartezjusza, można przypusz-czać, że mogła to być albo idea uniwersalnej matematyki, albo idea reformy algebry, albo wreszcie – idea wyobrażenia wszelkich wielkości za pośrednictwem znaków algebraicznych”. W. D. Asmus, Descartes, PWN, Warszawa 1960, s. 68 nn.

90 Rozdział IV

słabiej udokumentowane (jego pisma zostały opublikowane dopiero po śmierci w 1665 r.). Korespondował on jednak z Mersenne’em i informował go o  swoich badaniach oraz dokonaniach, w  tym o dokonanych przed 1637 r. (ur. się w 1601 r.) ustaleniach w zakresie możliwości stosowania algebry w geometrii”¹⁵. Doprowadziło to zresztą do sporu z Descartes’em o pierwszeństwo w zakresie geometrii analitycznej.

Drugi z tych przykładów związany jest z odkryciem w latach 90. XIX stulecia zjawiska promieniotwórczości. Dokonało go troje uczonych (che-mików i fizyków): Antoine Henri Becquerel, Pierre Curie i Maria Skłodow-ska-Curie (w 1903 r. otrzymali oni za dokonanie tego odkrycia Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki). Całą trójkę można zaliczyć jeśli nie do młodych, to do względnie młodych uczonych. W okresie, w którym dokonano tego odkrycia, Becquerel nie przekroczył 50. roku życia (urodził się w 1852 r.), Pierre Curie 40. roku (urodził się w 1859 r.), natomiast Maria Skłodow-ska-Curie była o 8 lat młodsza od swojego męża (urodziła się w 1867 r.).

Prekursorem badań, które doprowadziły do okrycia zjawiska promienio-twórczości, był pierwszy z nich (ich wyniki przedstawił on w 1896 r. na posiedzeniu Francuskiej Akademii Nauk). Susan Quinn w swojej książce pt. Życie Marii Curie pisze, że Becquerel wprawdzie odkrył promieniotwór-czość, jednak „to nie on nadał nazwę temu zjawisku i to nie on je wyjaśnił”.

Co więcej, był on „niewolnikiem hipotezy, która tak wdzięcznie służyła mu na początku” i „uważał, że temat został wyczerpany”¹⁶. To „niewielkie zainteresowanie uczonych promieniowaniem Becquerela było – zdaniem tej biografki – „jednym z powodów, dla których Maria Curie podjęła ten temat” (szukając tematu do swojej rozprawy doktorskiej).

W opisie życia i aktywności naukowej tej uczonej znajdują się takie fragmenty, które pokazują nie tylko jak wielkiego wysiłku intelektualnego wymagał ten sukces, ale także w jak trudnych warunkach został on osią-gnięty. „Pomieszczenie, w którym Maria Curie rozpoczynała prace nad

pro-15 „Nieduży Wstęp do miejsc płaskich i bryłowatych Fermat napisał nieco przed r. 1637, lecz za życia Fermata był on znany, dzięki Mersenne’wi i innym, tylko w formie rękopiśmiennej”. A. P. Juszkiewicz (red.), Historia matematyki, t. II, s. 111 nn.

16 „[…] po pierwszych artykułach z 1896 roku opublikował w 1897 roku tylko dwie prace, a w następnym roku – żadnej. […] Oprócz samego Becquerela jedynie czterech innych uczonych wypowiadało się na forum akademii na temat promieniowa-nia uranu. Największe zainteresowanie budziły jedynie promienie Roentgena. W 1896 roku wygłoszono na ich temat prawie sto komunikatów”. S. Quinn, Życie Marii Curie, Prószyński i S-ka, Warszawa 1997, s. 203 nn.

Młodzi uczeni 91

mieniowaniem Becquerela, było zwykłym magazynem o ścianach z surowej cegły, znajdującym się na parterze szkoły, w której wykładał Piotr. Stało tam kilka drewnianych stołów i rozklekotanych krzeseł, a temperatura w zimne dni spadała do sześciu stopni Celsjusza”. Z zachowanej dokumentacji można się dowiedzieć, że „choć to Maria wpadła na pomysł, by zająć się badaniami nad tym promieniowaniem”, to jednak nie była zdana wyłącznie na własne siły – wydatnie pomagał jej w nich jej mąż Piotr („Wydaje się, że przez pierwsze sześć tygodni państwo Curie prowadzili badania wspólnie”)¹⁷. Ten naukowy sukces nie byłby prawdopodobnie możliwy bez zmysłu konstruk-cyjnego jego autorów („Państwo Curie skonstruowali komorę jonizacyjną ze starych drewnianych skrzynek na warzywa”), a także bez tego łutu szczę-ścia, który jest potrzebny każdemu – w tym przypadku polegał on m.in.

na „umieszczeniu na talerzu najpierw białego proszku uranu”, a później zastąpieniu go innymi pierwiastkami i badaniu ich „początkowo na chybił trafił” (jednak „nie emitowały one żadnych promieni”). Szczęściu jednak zwykle trzeba pomóc – w tym przypadku pomoc ta polegała na tym, że Maria Curie „nie poprzestała na badaniu najpowszechniej występujących pierwiastków”, lecz „sięgnęła po próbkę cięższego, czarnego, smolistego minerału, znanego jako blenda smolista”. Okazało się, że „powoduje on jonizację o wiele silniejszą niż wytwarzana przez czysty uran”¹⁸. Ocenia-jąc znaczenie tego naukowego osiągnięcia, autorka tej książki pisze, że

„do chwili odkrycia promieniotwórczości wszystkie zjawiska zachodzące w przyrodzie można było wyjaśnić działaniem dwóch sił” – przyciągania ziemskiego oraz siły elektromagnetycznej, a także, iż „w ciągu pierwszych czterdziestu lat XX stulecia próby rozwiązania »zagadki« radioaktywności doprowadziły do poznania nowych sił kryjących się w jądrze atomu, sił o takim potencjale, że wiedza o nich na zawsze odmieniła nasz świat”

[i stworzyła możliwości jego zniszczenia jednym naciśnięciem atomowego guzika – Z. D.].

17 „W tym czasie wypracowali razem »nową metodę analizy chemicznej«, wykorzy-stując bardzo precyzyjnie pomiary czegoś, co obecnie nazywamy promieniowaniem”.

Ibidem, s. 207.

18 „We wtorek 12 kwietnia 1898 r. członkowie Akademii wysłuchali komunikatu Marii Skłodowskiej-Curie zatytułowanego »Promieniowanie emitowane przez związki uranu i toru«. […] Ponieważ ani Maria, ani Piotr nie byli członkami Akademii, referat odczytał Gabriel Lipman, promotor i opiekun Marii. […] Do niektórych wniosków przedstawionych w tym pierwszym komunikacie doszło też kilku innych badaczy”.

Ibidem, s. 212 nn.

92 Rozdział IV

Nowszej daty przykładem sukcesu młodych uczonych jest odkrycie w 1953 r. podwójnej struktury DNA (wielkocząsteczkowego organiczne-go związku chemiczneorganiczne-go z grupy kwasów nukleinowych, pełniąceorganiczne-go rolę nośnika informacji genetycznej organizmów żywych). Wszyscy czterej współautorzy tego osiągnięcia, tj. Francis Crick (ur. w 1916 r.), Maurice H. F. Wilkins (ur. w 1916 r.), James D. Watson (ur. w 1928 r.) i Rosalind E.

Franklin (ur. w 1920 r.), byli młodymi uczonymi (Nagrodę Nobla za swoje dokonanie otrzymali oni w 1962 r.). Okoliczności towarzyszące ich bada-niom oraz ich przebieg i udział w nich każdej z wymienionych tutaj osób doczekały się wielu różnych opisów¹⁹. Jednym z nich jest opublikowana w 1968 r. Podwójna helisa Jamesa D. Watsona²⁰. Stała się ona światowym bestselerem w dziedzinie literatury non-fiction, i nie przez przypadek, bowiem z pewnością nie należy ona do gatunku science fiction. Jednak w niejednym swoim fragmencie nie grzeszy nadmiernym obiektywizmem, zwłaszcza jeśli chodzi o pojawiające się na jej kartach wizerunki głównych udziałowców tego sukcesu. Wywołały one zresztą stanowcze protesty Fran-cisa Cricka i Maurice’a H. F. Wilkinsa (Rosalind Franklin już wówczas nie żyła, zmarła w 1958 r.).

W świetle tego przekazu najbardziej barwną postacią w tym gronie był pierwszy z nich²¹. Pojawia się on już na pierwszych stronach tej książ-ki jako osoba wyróżniająca się przede wszystksiąż-kim braksiąż-kiem skromności („Nigdy nie zdarzało mi się spotkać Francisa Cricka w nastroju skromnej powściągliwości”), także swoją gadatliwością („wielu ludzi uważało, że jest zbyt gadatliwy”). Natomiast z formułowaniem trafnych sądów i opinii

19 Por. B. Maddox, Rosalind Franklin: The Dark Lady of DNA, Harper Perennial 2003; V. K. McElheny, Watson and DNA: Making a scientific revolution, Perseus 2003;

R. Olby, The Path to The Double Helix: Discovery of DNA, MacMillan, London 1974;

R. Olby, Francis Crick: Hunter of Life’s Secrets, Cold Spring Harbor Laboratory Press;

M. Ridley, Francis Crick: Discoverer of the Genetic Code (Eminent Lives), Harper Col-lins, New York 2006; J. D. Watson, The Annotated and Illustrated Double Helix, ed. by Alexander Gann and Jan Witkowski, Simon & Schuster 2012; M. Wilkins, The Third Man of the Double Helix: The Autobiography of Maurice Wilkins, Oxford University, Oxford 2003.

20 James Dewey Watson był biochemikiem, absolwentem Clare College na Uniwer-sytecie Cambridge. Szczególnie istotny wpływ na jego badania miał pobyt w laborato-rium biochemicznym na Uniwersytecie w Kopenhadze, kierowanym przez Hermana Kalckara (zajmował się on badaniem enzymatycznej syntezy kwasów nukleinowych).

21 Francis Crick był biochemikiem, genetykiem i biologiem molekularny. W swo-ich rozprawach naukowych i publicznych wystąpieniach kwestionował on możliwość samoistnego powstania życia z materii nieożywionej.

Młodzi uczeni 93

miał już spore kłopoty²². Nieco lepiej wypada w tej książce Maurice H. F.

Wilkins. Jednak tylko nieco, bowiem po przedstawieniu tego, co było jego głównym wkładem do odkrycia DNA („Maurice był fizykiem i jako podstawowe narzędzie badawcze stosował promienie rentgenowskie”), jej autor przechodzi do ujawnienia, że bronił on swojego pola badań jak ostatniej fortecy (co frustrowało Cricka) i – co było niemniej kłopotliwe dla jego naukowego otoczenia – działał „rozpaczliwie wolno” („pogłębiało to frustrację Francisa”)²³. Najpoważniejszą skazę na wizerunku tego mło-dego wówczas uczonego stanowi jego ostry konflikt z Rosalind E. Franklin:

„I to wcale nie dlatego, że był zakochany w Rosy […]. Wręcz przeciwnie – niemal od chwili jej pojawienia się w laboratorium obydwoje działali sobie na nerwy. W tym okresie Maurice dopiero rozpoczynał prace nad dyfrakcją promieni Roentgena i potrzebował pomocy fachowca, miał więc nadzieję, że przybycie Rosy – doświadczonego krystalografa – przyspieszy badania. Ale Rosy patrzała na to inaczej. Domagała się, by DNA zostało jej oddane »na własność« jako przedmiot jej własnych badań, i wcale nie miała zamiaru myśleć o sobie jako asystentce Marice’a”²⁴. Nie stanowi to oczywiście najlepszego świadectwa tej ostatniej osoby (tyle tylko czy jest ono sprawiedliwe i zgodne z faktami?).