REGIONALNE ZRÓĩNICOWANIE OPàACALNOĝCI PRODUKCJI WYBRANYCH PRODUKTÓW ROLNICZYCH

W 2015 ROKU

WstĊp

Rolnictwo polskie wykazuje duĪe zróĪnicowanie przestrzenne w ujĊciu regionalnym. ZróĪnicowanie to jest wypadkową wielu czynników, m.in. przy-rodniczych (tzn. warunków glebowych, klimatycznych, zasobów wodnych i rzeĨby terenu), demograficznych oraz organizacyjno-ekonomicznych⁷⁸.

Heller⁷⁹ regionalizacjĊ rolnictwa okreĞla jako […] przestrzenne dostoso-wywanie rolnictwa, czyli jego wewnĊtrznej struktury (produkcji roĞlinnej i zwie-rzĊcej), intensywnoĞci oraz wydajnoĞci do istniejącego potencjaáu wytwórczego (przyrodniczego i spoáeczno-ekonomicznego) w regionie, tak aby uzyskana skala i efektywnoĞü produkcji rolniczej zapewniaáy najbardziej oczekiwany dochód.

W tym rozumieniu zróĪnicowanie rolnictwa jest integralną czĊĞcią regionalnego zróĪnicowania obszarów wiejskich.

Punktem odniesienia w badaniach dotyczących regionalnego zróĪnicowa-nia moĪe byü województwo lub region, czyli województwa graniczące ze sobą i podobne pod wzglĊdem pewnych cech. W ramach dostosowywania polskiej statystyki do standardów UE wypracowany zostaá podziaá terytorium Polski na 4 jednostki regionalne⁸⁰, które czĊsto są brane pod uwagĊ przy ocenie regional-nego zróĪnicowania wyników gospodarstw rolnych oraz produktów rolniczych.

Jako najwaĪniejsze kryteria ich wyodrĊbnienia przyjĊto cechy okreĞlające

77 Opracowanie wykonano realizując zadanie pt. „Analiza zmian opáacalnoĞci produkcji wybranych produktów rolniczych”, w temacie „PrzedsiĊbiorstwo i gospodarstwo rolne wobec zmian klimatu i polityki rolnej”; w ramach realizowanego w IERiGĩ-PIB programu wieloletniego „Rolnictwo Polskie i UE 2020+. Wyzwania, szanse, zagroĪenia, propozycje”, ustanowionego Uchwaáą Rady Ministrów nr 21/2015 na lata 2015-2019.

78 W. Poczta, N. Bartkowiak, Regionalne zróĪnicowanie rolnictwa w Polsce. J. Agribus. Rural Dev. 2012, 1(23), s. 95-109.

S. Krasowicz, J. Igras, Regionalne zróĪnicowanie wykorzystania potencjaáu rolnictwa w Polsce. PamiĊtnik Puáawski nr 132, 2003, s. 233-251.

79 J. Heller, Teoretyczne podstawy regionalizacji rolnictwa, [w:] Regionalne zróĪnicowanie produkcji rolniczej w Polsce. PW 2005-2010, nr 3, IUNiG-PIB, Puáawy 2006, s. 7-17.

80 Regiony rolnicze obejmują województwa: 1) Pomorze i Mazury – lubuskie, zachodniopomorskie, pomorskie, warmiĔsko-mazurskie; 2) Wielkopolska i ĝląsk – wielkopolskie, kujawsko-pomorskie, dolnoĞląskie, opolskie; 3) Mazowsze i Podlasie – podlaskie, mazowieckie, áódzkie, lubelskie; 4) Maáopolska i Pogórze – ĞwiĊtokrzyskie, Ğląskie, maáopolskie, podkarpackie.

140

miar produkcji rolniczej oraz czynniki, które mają decydujący wpáyw na efekty produkcyjne uzyskiwane przez gospodarstwa⁸¹.

Wedáug Sadowskiego⁸², pomimo wzglĊdnej homogenicznoĞci czynników politycznych i rynkowych (tzn. czynników egzogennych), struktura, intensyw-noĞü i skala produkcji, a w związku z tym wysokoĞü dochodów uzyskiwanych przez gospodarstwa w poszczególnych regionach kraju są bardzo zróĪnicowa-ne. Oceniając zjawisko od strony mikroekonomicznej, oznacza to, Īe znaczący wpáyw na poziom dochodów mają takĪe czynniki endogenne, takie jak wiel-koĞü potencjaáu produkcyjnego, czyli zasoby czynników produkcji (ziemi, pra-cy i kapitaáu) oraz wewnĊtrzna organizacja produkcji⁸³.

WaĪną cechą róĪnicującą i regionalizującą rolnictwo polskie jest struktura agrarna. W województwach Polski poáudniowo-wschodniej dominują gospodar-stwa obszarowo maáe, tj. do 5 ha. Tym samym ograniczone jest stosowanie no-woczesnych technologii, co ma wpáyw na stronĊ ekonomiczną produkcji. Jed-nym z aspektów oczekiwanych zmian w polskim rolnictwie jest zmniejszenie liczby gospodarstw oraz wzrost ich powierzchni. Jest to waĪne w kontekĞcie moĪliwoĞci konkurowania z gospodarstwami z UE.

Struktura agrarna odzwierciedla nie tylko zróĪnicowanie wielkoĞci fi-zycznej gospodarstw, lecz takĪe ich potencjaáu produkcyjnego i wynikających z niego moĪliwoĞci generowania dochodów. Zmiany struktury obszarowej go-spodarstw warunkują zmiany w strukturze produkcji produktów roĞlinnych i zwierzĊcych. NastĊpuje dopasowanie kierunków produkcji do posiadanych zasobów ziemi, zgodnie z „korzyĞcią skali”. Przykáadem moĪe byü uprawa bu-raków cukrowych, która wykazuje wyraĨną regionalizacjĊ, co związane jest gáównie z przemysáem przetwórczym oraz warunkami glebowymi. UwagĊ zwraca równieĪ znaczący wzrost powierzchni uprawy kukurydzy, zwáaszcza na ziarno, która w roku 2015 w porównaniu do 2004 roku, w indywidualnych

81 A. SkarĪyĔska, L. Goraj, I. ZiĊtek, Metodologia SGM „2002” dla typologii gospodarstw rolnych w Polsce, Program Wieloletni 2005-2009, nr 5, IERiGĩ-PIB, Warszawa 2005.

82 A. Sadowski, Regionalne zróĪnicowanie opáaty pracy wáasnej w róĪnych typach gospodarstw rolnych. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 2, 2010 s. 75-88.

83 Gáównymi elementami skáadowymi przedsiĊbiorstwa rolniczego są dziaáy, gaáĊzie i dzia-áalnoĞci produkcyjne. Organizacja produkcji to ustalenie wáaĞciwych proporcji miĊdzy tymi elementami; wg W ZiĊtara, Ekonomika i organizacja przedsiĊbiorstwa rolniczego. FAPA, Warszawa 1998, s. 98.

Struktura zasiewów, wielkoĞü stada zwierząt o odpowiedniej strukturze okreĞla intensywnoĞü (potencjalną) organizacji produkcji. Natomiast wielkoĞü nakáadów pracy Īywej i Ğrodków produkcji (gáównie obrotowych) tworzy intensywnoĞü produkcji; wg J. Fereniec, Ekonomika i organizacja rolnictwa. Wyd. Key Text, Warszawa 1999, s. 61.

141

spodarstwach rolnych zwiĊkszyáa siĊ 2-krotnie (z 281 882 do 564 032 ha)⁸⁴. Gáównym czynnikiem determinującym koncentracjĊ upraw jest jakoĞü grun-tów. Proces koncentracji nie jest celem samym w sobie, jest Ğrodkiem do po-prawy efektywnoĞci gospodarowania. Prowadzi zwykle do obniĪenia kosztów staáych czy wprowadzenia bardziej opáacalnej technologii produkcji.

Celem badaĔ jest wskazanie gáównych czynników warunkujących regio-nalne zróĪnicowanie opáacalnoĞci produkcji rolniczych dziaáalnoĞci produkcyj-nych, które objĊto badaniami w 2015 roku. W analizie wiele uwagi poĞwiĊcono bezpoĞrednim kosztom produkcji, jest to czynnik, który w duĪym stopniu zaleĪy od rolnika, a jednoczeĞnie okreĞla poziom intensywnoĞci produkcji.

Metody badaĔ

W 2015 roku w gospodarstwach konwencjonalnych zgromadzono dane empiryczne charakteryzujące szeĞü dziaáalnoĞci produkcji roĞlinnej, tj. jĊcz-mieĔ jary, kukurydzĊ na ziarno, ziemniaki jadalne, áubin sáodki, groch pastew-ny i sojĊ. Ponadto zebrano dane charakteryzujące krowy mleczne utrzymywane w gospodarstwach ekologicznych. Badania byáy prowadzone w indywidual-nych gospodarstwach rolindywidual-nych poáoĪoindywidual-nych na terenie caáej Polski. Gospodar-stwa do badaĔ wybrano w sposób celowy z reprezentatywnej próby gospo-darstw, która znajdowaáa siĊ w polu obserwacji Polskiego FADN. Badania dziaáalnoĞci prowadzono wedáug metodyki ustalonej dla systemu AGRO-KOSZTY, w ramach którego zbierane są dane o poziomie produkcji oraz po-niesionych nakáadach i kosztach bezpoĞrednich⁸⁵.

Wedáug literatury wielkoĞü nakáadów Ğrodków obrotowych na jednostkĊ produkcji Ğwiadczy o intensywnoĞci w rolnictwie⁸⁶. Przyjmując za miarĊ

84 Wyniki Produkcji roĞlinnej w 2004 r., GUS, Warszawa 2005; Wyniki Produkcji roĞlinnej w 2015 r., GUS, Warszawa 2016.

85 Do kosztów bezpoĞrednich produkcji roĞlinnej zalicza siĊ: koszt materiaáu siewnego, nawozów z zakupu, Ğrodków ochrony roĞlin i regulatorów wzrostu, ubezpieczenie danej dziaáalnoĞci oraz koszty specjalistyczne, tzn. mające bezpoĞredni związek z okreĞloną dziaáalnoĞcią oraz podnoszące jakoĞü i wartoĞü produktu finalnego (np. koszt wody do nawadniania, analiza gleby). Natomiast koszty bezpoĞrednie produkcji zwierzĊcej obejmują:

koszt zwierząt wchodzących do stada w ramach jego wymiany, koszt pasz, czynszów dzierĪawnych za uĪytkowanie powierzchni paszowej do 1 roku, leczenia i ubezpieczenia zwierząt oraz koszty specjalistyczne (np. klasyfikacja zwierząt, koszt Ğrodków do konserwacji i magazynowania pasz), ich rola jest analogiczna jak w przypadku produkcji roĞlinnej; wg A. SkarĪyĔska, Koszty jednostkowe i dochody wybranych produktów w 2013 roku – wyniki badaĔ w systemie AGROKOSZTY, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej nr 2, IERiGĩ-PIB, Warszawa 2015, s. 112-132.

86 R. Manteuffel, Ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego. PWRiL, Warszawa 1984, s. 163-171.

142

sywnoĞci nakáady na Ğrodki obrotowe podstawowe⁸⁷ – które w badaniach warto-Ğciowo wyraĪa poziom kosztów bezpoĞrednich – ocenie poddano zróĪnicowanie intensywnoĞci produkcji badanych dziaáalnoĞci w ujĊciu regionalnym. O inten-sywnoĞci Ğwiadczy zatem wielkoĞü nakáadów niezaleĪnie od tego, czy okazaáy siĊ one w skutkach racjonalne, czy teĪ nie.

Wyniki badaĔ przedstawiono w ukáadzie tabelarycznym i graficznie, wyko-rzystano analizĊ poziomą porównując parametry charakteryzujące badane dziaáal-noĞci w wybranych gospodarstwach z 4 regionów rolniczych. Wyniki badanych dziaáalnoĞci produkcyjnych zaprezentowano takĪe Ğrednio w caáej próbie badaw-czej. Badaniami objĊto przychody, czyli wartoĞü produkcji potencjalnie towaro-wej (tj. potencjalnie przeznaczonej na sprzedaĪ) z 1 ha uprawy i przypadającą na 1 krowĊ mleczną oraz nakáady, koszty i efekty ekonomiczne. Za podstawowy miernik oceny uzyskanych efektów przyjĊto poziom nadwyĪki bezpoĞredniej bez dopáat. Kategoria ta jest róĪnicą miĊdzy wartoĞcią produkcji a kosztami bezpo-Ğrednimi niezbĊdnymi do jej wytworzenia.

NadwyĪka bezpoĞrednia bez dopáat umoĪliwia ocenĊ ekonomicznej efek-tywnoĞci wytwarzania poszczególnych produktów rolniczych w zaleĪnoĞci od wahania plonów, wydajnoĞci jednostkowych zwierząt, zmian cen produktów i cen Ğrodków do produkcji. Pozwala równieĪ na prawidáową ocenĊ konkuren-cyjnoĞci produkcji, obejmuje bowiem uzyskaną wartoĞü produkcji oraz ponie-sione, ĞciĞle okreĞlone koszty bezpoĞrednie.

NadwyĪka bezpoĞrednia bez dopáat moĪe byü powiĊkszona o okreĞlone rodzaje páatnoĞci bezpoĞrednich. Wykonywane rachunki, dziĊki takiemu hierar-chicznemu podejĞciu, umoĪliwiają stosunkowo áatwą interpretacją wyniku eko-nomicznego, a w sytuacji, gdy produkcja jest nieopáacalna (wartoĞü produkcji nie pokrywa poniesionych kosztów) identyfikacjĊ rodzaju páatnoĞci, która zre-kompensujĊ stratĊ. Do oceny badanych dziaáalnoĞci produkcyjnych wykorzysta-no takĪe zestaw wskaĨników, które okreĞlają sprawwykorzysta-noĞü ekowykorzysta-nomiczną prowa-dzonej produkcji, m.in.:

1. jednostkowy koszt bezpoĞredni – koszty bezpoĞrednie poniesione na jednostkĊ produkcji (1 dt, 1 litr mleka),

2. dochodowoĞü produkcji – nadwyĪka bezpoĞrednia bez dopáat na jednostkĊ produkcji (1 dt, 1 litr mleka),

87 W rolnictwie Ğrodki obrotowe dzielą siĊ na podstawowe i pomocnicze. ĝrodki obrotowe podstawowe wchodzą w skáad nowo wytwarzanych produktów, są to np. nasiona, nawozy, máode zwierzĊta przeznaczane na tucz. Natomiast Ğrodki obrotowe pomocnicze nie wchodzą w skáad nowego produktu, ale są niezbĊdne w procesie produkcji, np. energia elektryczna, paliwo, smary, opaá, materiaáy na bieĪące remonty i konserwacje Ğrodków trwaáych; wg Encyklopedia ekonomiczno-rolnicza, PWRiL,Warszawa 1984, s. 770.

143

3. dochodowoĞü nakáadów pracy – nadwyĪka bezpoĞrednia bez dopáat na 1 godzi-nĊ nakáadów pracy ogóáem, tj. wáasnej i obcej,

4. udziaá kosztów bezpoĞrednich w nadwyĪce bezpoĞredniej bez dopáat,

5. techniczna wydajnoĞü pracy – wielkoĞü produkcji przypadająca na 1 godzinĊ nakáadów pracy ogóáem,

6. ekonomiczna wydajnoĞü pracy – wartoĞü produkcji ogóáem na 1 godzinĊ nakáa-dów pracy ogóáem,

7. wskaĨnik opáacalnoĞci bezpoĞredniej – relacja wartoĞci produkcji ogóáem do kosztów bezpoĞrednich wyraĪona procentowo.

Instrumentem wspierania i stabilizacji dochodów rolników są páatnoĞci bezpoĞrednie⁸⁸. W przeprowadzonych obliczeniach i analizach uwzglĊdniono:

ƒ jednolitą páatnoĞü obszarową (JPO) – páatnoĞü ta przysáuguje do kaĪdego kwali-fikującego siĊ hektara,

ƒ páatnoĞü za zazielenienie – do realizacji zazielenienia zobowiązani są wszyscy rolnicy uprawnieni do jednolitej páatnoĞci obszarowej,

ƒ páatnoĞü dodatkową – páatnoĞü ta przysáuguje do powierzchni gruntów objĊtych obszarem zatwierdzonym do jednolitej páatnoĞci obszarowej bĊdących w posia-daniu rolnika nie wiĊkszej niĪ 30 ha, ale pomniejszonej o 3 ha, celem jest wspie-ranie dochodów w tych gospodarstwach, które nie osiągają korzyĞci wynikają-cych ze skali produkcji, mają jednak szanse na rozwój,

ƒ páatnoĞü do roĞlin wysokobiaákowych – páatnoĞü ta przysáuguje do powierzchni uprawy roĞlin wysokobiaákowych w plonie gáównym nie wiĊkszej niĪ 75 ha, wĞród gatunków roĞlin uprawnionych do wsparcia są roĞliny strączkowe, które w 2015 roku objĊto badaniami, tj. groch, áubin i soja,

ƒ páatnoĞü do krów – páatnoĞü ta przysáuguje rolnikom posiadającym co najmniej 3 krowy w wieku ponad 24 miesiĊcy, wypáacana jest od 1. do 30. sztuki.

Na podstawie danych o wysokoĞci dopáat otrzymanych do badanych pro-duktów rolniczych w gospodarstwach, w których prowadzono badania oraz wy-sokoĞci stawek páatnoĞci bezpoĞrednich w 2015 roku i zasad ich przyznawania, obliczono maksymalną wysokoĞü dopáat, którą rolnicy mogli otrzymaü przy zaáo-Īeniu speánienia wszystkich wymaganych warunków.

Ze wzglĊdu na elektroniczną technikĊ przetwarzania danych, w przypadku niektórych wyliczeĔ, z tytuáu zaokrągleĔ mogą wystąpiü róĪnice.

88 System páatnoĞci bezpoĞrednich w latach 2015-2020, Warszawa maj 2015,

http://www.minrol.gov.pl/Wsparcie-rolnictwa/Platnosci-bezposrednie/Archiwum/Platnosci-bezposrednie-w-2015-r [dostĊp: 27.06.2016].

144

Produkcja, koszty i nadwyĪka bezpoĞrednia z wybranych produktów rolniczych w 2015 roku – ujĊcie regionalne

Warunki przyrodnicze, klimatyczne oraz struktura agrarna gospodarstw determinują produkcyjnoĞü rolniczych dziaáalnoĞci produkcyjnych oraz inten-sywnoĞü organizacji zarówno produkcji roĞlinnej, jak i zwierzĊcej (odzwiercie-dleniem intensywnoĞci organizacji jest okreĞlona struktura zasiewów oraz wiel-koĞü stada zwierząt o odpowiedniej strukturze). W tym kontekĞcie ocena regio-nalnego zróĪnicowania wyników ekonomicznych dziaáalnoĞci badanych w 2015 roku (w gospodarstwach konwencjonalnych – jĊczmienia jarego, kukurydzy na ziarno, ziemniaków jadalnych, áubinu sáodkiego, grochu pastewnego i soi, a wJR

spodarstwach ekologicznych – krów mlecznych) moĪe byü waĪną przesáanką dla polityki regionalnej⁸⁹. JednoczeĞnie moĪe byü oznaką problemów czĊsto wymagających wsparcia czy obiektywnej oceny.

JĊczmieĔ jary. JĊczmieĔ jest podstawowym gatunkiem zbóĪ uprawianym na ziarno pastewne. W Polsce uprawia siĊ gáównie formĊ jarą, która w 2015 ro-ku w strukturze zasiewów jĊczmienia ogóáem stanowiáa 72,5%, zaĞ w zboĪach ogóáem 8,1%. Ziarno jĊczmienia jest wykorzystywane przede wszystkim na cele paszowe, ale waĪną rolĊ peáni takĪe w przemyĞle spoĪywczym do produkcji sáo-du, wykorzystywane jest równieĪ na cele konsumpcyjne – do produkcji páatków, kieáków zboĪowych czy kasz⁹⁰.

Wedáug danych GUS powierzchnia uprawy jĊczmienia jarego w latach 2000-2015 podlegaáa silnym wahaniom. W latach 2000 i 2005 obszar zajĊty pod uprawĊ tego zboĪa byá zbliĪony. Jednak w 2010 roku odnotowano silny spadek, w porównaniu z 2009 rokiem (929 864 ha) o 22,1%, zaĞ w stosunku do 2005 roku – o 25,2%. W 2011 roku nastąpiá niewielki wzrost powierzchni przezna-czonej pod zasiew tego zboĪa. JednakĪe juĪ w 2012 roku jĊczmieĔ jary

89 Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie.

Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 13 lipca 2010 r., Monitor Polski Nr 36, Poz.

423. W polityce dotyczącej regionów waĪną rolĊ peáni polityka strukturalna UE, która pojawiáa siĊ póĨniej od WPR, ale jej znaczenie szybko wzrasta. Miedzy regionami UE istnieją znaczne róĪnice w poziomie rozwoju. ZróĪnicowanie to pogáĊbiáo siĊ po rozszerzeniu Unii Rnowe paĔstwa (polskie województwa znalazáy siĊ na koĔcu pod wzglĊdem rozwoju) – wg

%Klepacki, Polityka strukturalna Unii Europejskiej jako element áagodzenia dysproporcji regionalnych, [w:] Regionalne zróĪnicowanie produkcji rolniczej w Polsce, Program Wieloletni 2005-2010, nr 3, IUNG, Puáawy 2006, s. 19-31. Polityka regionalna UE na lata 2014-2020, na którą przeznacza siĊ nieco ponad jedną trzecią budĪetu Unii, stanowi gáówną unijną politykĊ inwestycyjną na rzecz rozwoju regionalnego i miejskiego oraz wzrostu gospodarczego. Jest wyrazem solidarnoĞci polegającym na koncentracji wsparcia na rzecz sáabiej rozwiniĊtych regionów. – wedáug Polityka regionalna, Komisja Europejska http://europa.eu/pol/ pdf/flipbook/pl/regional_policy_pl.pdf [dostĊp: 16.06.2015].

90 A. Najewski, ZboĪe wysokiej jakoĞci, wyd. 2, Agro Serwis, czerwiec 2005.

145

wiany byá na rekordowo duĪej powierzeni – ponad 1008 tys. ha. Natomiast w latach 2013-2015, wielkoĞü zasiewów ustabilizowaáa siĊ na wzglĊdnie staáym poziomie 588-608 tys. ha – tabela 1.

Rozpatrując powierzchniĊ zasiewów w podziale regionalnym widoczne jest zróĪnicowanie. Z danych GUS wynika, Īe w analizowanym okresie najwiĊkszą powierzchnią uprawy jĊczmienia jarego charakteryzowaá siĊ region Wielkopolska i ĝląsk. Stosunkowo duĪą powierzchniĊ uprawy odnotowano równieĪ w regionie Mazowsze i Podlasie.

Tabela 1. Powierzchnia uprawy jĊczmienia jarego (ha) ogóáem w kraju oraz w regionach rolniczych

ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie danych GUS.

O wysokoĞci plonu jĊczmienia decyduje kilka czynników: genetyczny po-tencjaá plonowania odmiany, jakoĞü gleby, klimat oraz rodzaj zastosowanej technologii uprawy. Wedáug danych prezentowanych przez FAO⁹¹ najwyĪsze na Ğwiecie plony jĊczmienia uzyskiwane są w Zjednoczonych Emiratach Arab-skich, w 2015 roku byá to poziom 78 dt/ha. Wysokie plony wystĊpują takĪe w Belgii (77 dt/ha), Irlandii (68 dt/ha) oraz Francji i Holandii (63 dt/ha). W Pol-sce plonowanie tego zboĪa jest duĪo niĪsze.

Tabela 2. Plon jĊczmienia jarego (dt/ha) w gospodarstwach indywidualnych, Ğrednio w kraju oraz w regionach rolniczych

ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie danych GUS.

Poziom plonu jĊczmienia jarego w gospodarstwach indywidualnych w latach 2000-2015 przedstawiono w tabeli 2. W caáym rozpatrywanym okresie plonowanie jĊczmienia jarego na ogóá byáo doĞü wyrównane. Plon oscylowaá wokóá 30 dt/ha, wyjątek stanowi 2000 rok, gdy byá relatywnie najniĪszy –

91 FAOSTAT. Food and agriculture organization of the united nations statistics division, http:// faostat3.fao.org/browse/Q/QC/E [dostĊp: 07.06.2016].

2000 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Polska 959 000 968 641 724 683 788 043 1 008 484 605 870 588 160 608 053

Pomorze i Mazury 188 351 124 440 167 118 146 729 92 199 88 094 83 535

Wielkopolska i ĝląsk 366 485 271 237 280 988 487 485 224 474 222 037 232 195 Mazowsze i Podlasie 250 352 213 043 214 425 256 158 183 035 177 336 185 913 Maáopolska i Pogórze 163 453 115 963 125 512 118 112 106 162 100 693 106 410

Wyszczególnienie Lata badaĔ

2000 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Polska 24,8 30,4 32,4 30,7 34,7 33,4 37,1 32,0

Pomorze i Mazury 26,9 37,7 28,8 33,0 34,8 37,3 31,7

Wielkopolska i ĝląsk 33,0 33,8 32,2 37,5 37,1 40,6 33,5

Mazowsze i Podlasie 28,9 30,5 29,9 31,8 30,8 34,0 30,5

Maáopolska i Pogórze 30,7 27,8 31,3 32,3 29,9 35,2 31,7

Wyszczególnienie Lata badaĔ

146

nosiá okoáo 25 dt/ha oraz 2014 rok, w którym byá najwyĪszy – 37 dt/ha. Warto równieĪ dodaü, Īe najwyĪszy plon odnotowano w regionie Wielkopolska i ĝląsk (w 2015 roku – 33,5 dt/ha), a najniĪszy przewaĪnie w regionie Mazowsze i Pod-lasie (w 2015 roku – 30,5 dt/ha).

W latach 2000-2003 cena jĊczmienia w Polsce byáa wyĪsza niĪ w UE. Na-tomiast po akcesji uksztaátowaáa siĊ na podobnym poziomie jak w sąsiednich krajach czáonkowskich⁹². Od 2005 do 2008 roku cena ziarna jĊczmienia znacz-nie wzrosáa, natomiast w 2009 obniĪyáa siĊ do okoáo 41 zá/dt. Jednak w nastĊp-nych trzech latach znów sukcesywnie rosáa, aĪ do osiągniĊcia w 2012 roku nie-spotykanego we wczeĞniejszych latach poziomu 81,91 zá/dt. Tak wysoka kra-jowa cena sprzedaĪy ziarna jĊczmienia wynikaáa przede wszystkim ze stosun-kowo maáych zapasów zbóĪ na Ğwiecie, a w związku z tym i ograniczonej do-stĊpnoĞci ziarna. W 2015 roku nastąpiá spadek ceny ziarna, w porównaniu do 2012 roku o 25,8% – wykres 1.

Wykres 1. Cena skupu ziarna jĊczmienia w latach 2000-2015, Ğrednio w kraju

ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie danych GUS.

Wedáug statystyki publicznej, w 2015 roku Ğrednio w kraju za 1 dt ziar-na jĊczmienia páacono w skupie 61,04 zá, jedziar-nak w poszczególnych wojewódz-twach poziom cen byá zróĪnicowany. NajniĪszą cenĊ za 1 dt ziarna uzyskali rolnicy w województwie podkarpackim (Ğrednio 52,64 zá), a najwyĪszą – w dolnoĞląskim (Ğrednio 65,21 zá). UwzglĊdniając zaĞ podziaá na regiony rol-nicze, najwiĊksze róĪnice miĊdzy ceną maksymalną a minimalną odnotowano w regionie Mazowsze i Podlasie (9,0%), a najmniejsze w regionie Maáopolska i Pogórze (5,0%) – wykres 2.

92 S. StaĔko, ZewnĊtrzne uwarunkowania rozwoju rolnictwa, Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G, t. 94, z. 2, Warszawa 2008.

147

Wykres 2. Cena skupu ziarna jĊczmienia (zá/dt) w 2015 roku, Ğrednio w kraju oraz w poszczególnych województwach

ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie danych GUS.

W Polsce w strukturze powierzchni uprawy jĊczmienia ogóáem dominuje jĊczmieĔ jary. Dlatego w 2015 r. ta forma uprawna jĊczmienia zostaáa wáączo-na do badaĔ produktów rolniczych prowadzonych w systemie AGROKOSZ-TY. Dane o poziomie produkcji, poniesionych nakáadach oraz kosztach bezpo-Ğrednich zebrano w 188 indywidualnych gospodarstwach rolnych poáoĪonych na terenie kraju. Wyniki badaĔ zaprezentowano Ğrednio dla caáej zbiorowoĞci oraz dla grup gospodarstw wydzielonych wedáug poáoĪenia w regionach rolni-czych. Celem badaĔ byáo wskazanie czynników decydujących o wysokoĞci nadwyĪki bezpoĞredniej uzyskanej z uprawy jĊczmienia jarego oraz ocena stopnia jej zróĪnicowania w gospodarstwach z 4 regionów rolniczych, tj. Po-morze i Mazury, Wielkopolska i ĝląsk, Mazowsze i Podlasie oraz Maáopolska i Pogórze.

148

Liczba badanych gospodarstw Powierzchnia uĪytków rolnych[ha] Powierzchnia gruntów ornych[ha] Powierzchnia uprawy[ha] Udziaá w strukturze powierzchni zbiorów ogóáem[proc.] Plon ziarna[dt/ha] Cena sprzedaĪy ziarna (produkt gáówny)[zá/dt] Cena sprzedaĪy sáomy (produkt uboczny)[zá/dt] IloĞü WartoĞü [zá]IloĞü WartoĞü [zá]IloĞüWartoĞü [zá]IloĞüWartoĞü [zá]IloĞü WartoĞü [zá] WARTOĝû PRODUKCJI OGÓàEMx2675,20x2333,14x3064,76x2476,26x2643,14 z tego:ziarno[dt]44,492656,7938,912280,4947,423061,8342,672468,9849,662643,14 sáoma w obrocie rynkowym[dt]1,1618,403,0552,660,312,930,717,270,000,00 IloĞüKoszt [zá]IloĞüKoszt [zá]IloĞüKoszt [zá]IloĞüKoszt [zá]IloĞüKoszt [zá] KOSZTY BEZPOĝREDNIE OGÓàEMx893,67x790,96x953,63x825,52x1007,69 Materiaá siewny[dt]1,71167,691,69156,841,75188,661,72166,001,68156,36 z tego:wáasny[dt]0,6842,420,7949,860,5434,450,6540,310,7344,22 obcy[dt]1,03125,280,90106,981,21154,211,07125,690,95112,14 Nawozy mineralne ogóáemx521,10x474,32x538,37x476,73x596,27 z tego:azotowe (N)[kg]68,80243,5180,50286,1369,31244,3657,01197,2960,95218,62 fosforowe (P2O5)[kg]1,093,860,842,720,040,262,008,082,136,98 potasowe (K2O)[kg]9,0123,045,8116,734,0810,2020,8448,0010,9629,76 wieloskáadnikowex236,62x161,34x265,31x211,43x321,54 z tego:azot (N)[kg]10,857,5410,0012,2115,51 fosfor (P2O5)[kg]30,3718,8832,6030,7842,93 potas (K2O)[kg]41,2329,5149,6029,0255,60

Na 1 ha uprawy xxxxx

59,7258,6064,5657,8653,22 15,8817,259,3510,20- 15,8817,259,3510,20-16,116,316,217,114,9 44,538,947,442,749,7 51,6263,5457,8935,4048,03 8,6110,449,976,397,43 18848484349 55,8368,9262,2038,6951,81

Tabela 3. Produkcja, nakáady, koszty i nadwyĪka bezpoĞrednia uzyskana w 2015 roku z uprawy jĊczmienia jarego Ğrednio w próbie badawczej i w ujĊciu regionalnym (dane rzeczywiste) Wyszczególnienie ĝrednio w gospodarstwach uprawiających jĊczmieĔ jary

ĝrednio w wybranych gospodarstwach w regionie Pomorze i MazuryWielkopolska i ĝląskMazowsze i PodlasieMaáopolska i Pogórze

149

pozostaáe nawozy mineralnex1,49x2,26x0,72x2,73x0,50 w tym:azot (N)[kg]--- fosfor (P2O5)[kg]--- potas (K2O)[kg]--- NPK ogóáem [kg]161,35507,03143,06466,93165,62520,13151,86464,79188,07576,90 mikroelementyx12,58x5,13x17,52x9,21x18,87 Nawozy organiczne obce[dt]3,555,127,487,48--7,2616,50-- ĝrodki ochrony roĞlin z tego:zaprawy nasienne preparaty chwastobójcze preparaty grzybobójcze preparaty owadobójcze preparaty gryzoniobójcze preparaty zwalcz. szkodniki magazynowe pozostaáe Regulatory wzrostu Pozostaáe koszty bezpoĞrednie z tego:ubezpieczenie plantacji koszty specjalistyczne NADWYĩKA BEZPOĝREDNIA BEZ DOPàAT Dopáaty ogóáem z tego:jednolita páatnoĞc obszarowa453,70453,70453,70453,70453,70 páatnoĞü za zazielenienie304,31304,31304,31304,31304,31 páatnoĞü dodatkowa81,2174,2170,27111,4282,39 NADWYĩKA BEZPOĝREDNIA Nakáady pracy ogóáem [godz.] w tym:nakáady pracy wáasnej[godz.] PrzeciĊtna efektywnoĞü nawoĪenia bruttoa [kg] a PrzeciĊtna efektywnoĞü nawoĪenia brutto ௅ jest to plon wyraĪony w kg przypadający na 1 kg NPK. [-] ௅ oznacza, Īe dane zjawisko nie wystąpiáo. [x] ௅ oznacza, Īe wykonanie obliczeĔ nie byáo uzasadnione. ħródáo: opracowanie na podstawie badaĔ prowadzonych w ramach systemu AGROKOSZTY.

27,5827,1928,6228,1226,43

7,56,97,08,38,3 7,26,76,38,38,3 839,22832,22828,28869,43840,40 2620,742374,412939,412520,172475,86 1,591,14-3,033,22 1781,531542,192111,131650,741635,46

4,323,462,704,467,53 2,732,322,701,434,31 1,082,790,73-0,01 19,4810,9829,6615,7820,62 0,91--5,33- 0,120,15--0,33 71,0439,8594,8045,33102,16 3,083,282,772,004,04 11,178,8311,278,5516,23 88,5582,9884,6684,85104,14

--- 175,95137,88194,23146,06226,90

cd. Tabela 3 Wyszczególnienie

ĝrednio w gospodarstwach uprawiających jĊczmieĔ jary ĝrednio w wybranych gospodarstwach w regionie Pomorze i MazuryWielkopolska i ĝląskMazowsze i PodlasieMaáopolska i Pogórze

150

W 2015 roku Ğrednia krajowa cena skupu jĊczmienia wynosiáa 61,04 zá/dt.

Natomiast Ğrednio w badanych gospodarstwach cena za ziarno byáa o 2,2% niĪ-sza, wynosiáa 59,72 zá/dt. WielkoĞü plonu w badanej próbie gospodarstw znacznie róĪniáa siĊ od tej w kraju. ĝrednio w badaniach plon ziarna jĊczmienia jarego wynosiá 44,5 dt/ha, podczas gdy w gospodarstwach indywidualnych w kraju rol-nicy uzyskali Ğrednio 32,0 dt/ha.

Rozpatrując poziom cen i plonów w ujĊciu regionalnym dostrzec moĪna duĪe róĪnice. W regionie Wielkopolska i ĝląsk, gdzie ziarno sprzedawano naj-droĪej (64,56 zá/dt), cena byáa o 21,3% wyĪsza od najniĪszej ceny uzyskanej na Maáopolsce i Pogórzu (53,22 zá/dt). Podobną róĪnicĊ dostrzec moĪna pomiĊ-dzy skrajnymi wielkoĞciami plonu. Jego poziom w regionie Maáopolska i Pogó-rze byá najwyĪszy (49,7 dt/ha), o 27,8% wyĪszy od najniĪszego uzyskanego na Pomorzu i Mazurach (38,9 dt/ha) – tabela 3.

Poza ceną sprzedaĪy oraz plonem determinującymi wartoĞü produkcji na wysokoĞü nadwyĪki bezpoĞredniej wpáyw miaáy takĪe poniesione koszty. ĝred-nio w badanym zbiorze gospodarstw koszty bezpoĞrednie w przeliczeniu na 1 ha jĊczmienia jarego wynosiáy 894 zá. NajwyĪsze koszty ponieĞli producenci ziarna jĊczmienia w regionie Maáopolska i Pogórze – 1008 zá. Nieznacznie niĪsze odnotowano w Wielkopolsce i ĝląsku – 954 zá. NajniĪsze koszty bezpoĞrednie ponieĞli rolnicy w regionie Mazowsze i Podlasie oraz Pomorze i Mazury – od-powiednio 826 i 791 zá. Porównując w regionach wielkoĞci skrajne, róĪnica w poziomie wartoĞci produkcji z 1 ha wynosiáa 732 zá, a poniesionych kosztów bezpoĞrednich – 217 zá.

WysokoĞü nadwyĪki bezpoĞredniej bez dopáat w kaĪdym z regionów de-terminowaáa inna kombinacja ceny, plonu oraz poniesionych kosztów. Pod

WysokoĞü nadwyĪki bezpoĞredniej bez dopáat w kaĪdym z regionów de-terminowaáa inna kombinacja ceny, plonu oraz poniesionych kosztów. Pod