Przedsiębiorstwo i gospodarstwo rolne wobec zmian klimatu i polityki rolnej (2)

Przedsiębiorstwo

i gospodarstwo rolne

wobec zmian klimatu

i polityki rolnej

(2)

Przedsiębiorstwo i gospodarstwo rolne wobec zmian klimatu i polityki rolnej (2)

Warszawa 2016 Praca zbiorowa pod redakcją prof. dr. hab. Wojciecha Józwiaka

Autorzy:

mgr Łukasz Abramczuk dr Aleksandra Chlebicka mgr Magdalena Czułowska mgr Konrad Jabłoński prof. dr hab. Wojciech Józwiak mgr inż. Jolanta Sobierajewska dr inż. Aldona Skarżyńska dr inż. Marek Zieliński prof. dr hab. Wojciech Ziętara mgr inż. Marcin Żekało

ROLNICTWO POLSKIE I UE 2020+

WYZWANIA, SZANSE, ZAGROŻENIA, PROPOZYCJE

Dr Aleksandra Chlebicka jest pracownikiem Szkoáy Gáównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie.

Pozostali Autorzy są pracownikami Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej – PaĔstwowego Instytutu Badawczego.

PracĊ zrealizowano w ramach tematu

PrzedsiĊbiorstwo i gospodarstwo rolne wobec zmian klimatu i polityki rolnej

Jest to druga z serii piĊciu publikacji poĞwiĊconych zachowaniu siĊ krajowych przedsiĊbiorstw oraz gospodarstw rolnych w warunkach dyktowanych zachodzącymi zmianami klimatu i spodziewaną zmianą polityki rolnej, jaka moĪe zajĞü w 2021 roku, a dalej – jej realizacją w kilku nastĊpnych latach.

Recenzenci:

prof. dr hab. Michaá ĝwitáyk, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie

dr hab. Sebastian JarzĊbowski, prof. nadzw. IERiGĩ-PIB

Opracowanie komputerowe Zofia Mirkowska

Korekta:

Joanna Gozdera Barbara Walkiewicz

Redakcja techniczna Leszek ĝlipski

Projekt okáadki IERiGĩ-PIB

ISBN 978-83-7658-634-2

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej – PaĔstwowy Instytut Badawczy

ul. ĝwiĊtokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444

faks: (22) 50 54 757 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl

SPISTREcCI

OD AUTORÓW ... 7

OCENA MOĩLIWOĝCI ROZWOJOWYCH MAàOTOWAROWYCH GOSPODARSTW ROLNYCH WOBEC ZMIAN KLIMATU I POLITYKI GOSPODARCZEJ ... 12

WstĊp ... 12

Niewielkie gospodarstwa rolne w Ğwietle literatury krajowej ... 13

Metody badaĔ ... 19

Gospodarstwa rolne o wielkoĞci do 4 tysiĊcy euro SO na tle gospodarstw o wielkoĞci 25-50 tysiĊcy euro SO w 2013 roku ... 22

WaĪniejsze problemy stojące przed gospodarstwami maáotowarowymi i propozycje ich rozwiązania ... 27

Projekcja dwu zestawów najwaĪniejszych dáugoterminowych Ğwiatowych trendów spoáeczno-gospodarczych ... 27

Projekcja trendów Ğrednioterminowych ... 41

WstĊpna propozycja rozwiązania wskazanych problemów ... 45

Podsumowanie ... 47

Literatura ... 49

OCENA FUNKCJONOWANIA GOSPODARSTW ROLNYCH Z TERENÓW ONW NA TLE GOSPODARSTW POZOSTAàYCH W LATACH 2006-2014 ... 55

WstĊp ... 55

Metody badaĔ ... 57

Ocena funkcjonowania gospodarstw z terenów ONW nizinnych L na tle gospodarstw pozostaáych o wielkoĞci ekonomicznej powyĪej 25 tys. euro SO i róĪniących siĊ typem rolniczym ... 76

Podsumowanie i wnioski ... 80

Literatura ... 82

EFEKTYWNOĝû POLSKICH GOSPODARSTW OGRODNICZYCH NA TLE ANALOGICZNYCH GOSPODARSTW Z WYBRANYCH KRAJÓW ... 86

WstĊp ... 86

Uzasadnienie podjĊtego problemu badawczego ... 88

Metody badaĔ ... 89

Rolnictwo i polskie gospodarstwa ogrodnicze na tle badanych krajów ... 97

Pozycja konkurencyjna polskich gospodarstw sadowniczych ... 99

Pozycja konkurencyjna polskich gospodarstw warzywniczych ... 106

Podsumowanie i wnioski ... 112

Literatura ... 116

GRUPY I ORGANIZACJE PRODUCENTÓW OWOCÓW I WARZYW JAKO SPOSÓB PODNOSZENIA POZYCJI KONKURENCYJNEJ

SADOWNIKÓW W POLSCE ... 117

WstĊp ... 117

Metody badaĔ ... 118

Integracja pozioma producentów owoców w Polsce ... 118

Zasady wsparcia grup i organizacji producentów owoców ... 122

Organizacje producentów owoców w Polsce – potencjaá produkcyjno-ekonomiczny i polityka marketingowa w 2014 r. ... 124

KorzyĞci i koszty czáonkostwa w OP ... 130

Wnioski ... 135

Literatura ... 137

REGIONALNE ZRÓĩNICOWANIE OPàACALNOĝCI PRODUKCJI WYBRANYCH PRODUKTÓW ROLNICZYCH W 2015 ROKU ... 139

WstĊp ... 139

Metody badaĔ ... 141

Produkcja, koszty i nadwyĪka bezpoĞrednia z wybranych produktów rolniczych w 2015 roku – ujĊcie regionalne ... 144

Podsumowanie ... 215

Literatura ... 220

PODSUMOWANIE I WNIOSKI ... 223

7

OD AUTORÓW

Pod koniec lat czterdziestych ubiegáego wieku odnotowano na Ğwiecie nowe zjawisko, które zyskaáo zbiorczą nazwĊ rewolucji naukowo-technicznej, poniewaĪ innowacje zaczĊáy powstawaü nie w wyniku poczynaĔ zdolnych inĪy- nierów, techników i rzemieĞlników, lecz w laboratoriach, w których pracowaáy zespoáy pracowników naukowych. Skrócony teĪ zostaá czas od powstania inno- wacji do ich wdroĪenia. W rolnictwie uznanie znalazáy nawozy mineralne, wy- nalezione zostaáy chemiczne Ğrodki ochrony roĞlin, które równieĪ znalazáy sze- rokie zastosowanie. ZgáĊbiono tajniki genetyki, co przyspieszyáo doskonalenie cech roĞlin uprawnych i zwierząt produkcyjnych. Okoáo 1960 roku rozwój wie- dzy informatycznej zaowocowaá pojawieniem siĊ komputerów.

Wzrosáa poza tym dostĊpnoĞü kredytów. Po utworzeniu MiĊdzynarodo- wego Funduszu Walutowego w 1946 roku uznano bowiem, Īe zadáuĪenie ban- ków centralnych poszczególnych paĔstw bĊdzie pokrywane w dolarach amery- kaĔskich i tylko one bĊdą wymienialne na záoto. W 1973 roku obowiązek wy- mienialnoĞci zostaá jednak odwoáany jednostronnie przez Stany Zjednoczone i tym samym system waluty záotej zostaá caákowicie zlikwidowany. Od owej chwili obowiązuje system pieniĊĪny oparty na banknotach. One to wraz z depo- zytami i lokatami gromadzonymi w bankach komercyjnych i depozytami oraz lokatami paĔstw tworzą zasoby pieniądza umoĪliwiające udzielanie kredytów.

Rewolucja naukowo-techniczna i caákowita rezygnacja z waluty záotej otworzyáy nowe moĪliwoĞci wzrostu produkcji i poprawy jej efektywnoĞci. Sta- áo siĊ to teĪ moĪliwe w rolnictwie. Oba te zjawiska pozwoliáy bowiem wykorzy- stywaü Ğrodki produkcji bĊdące noĞnikami róĪnych form postĊpu: technicznego, genetycznego, agro- i zootechnicznego, organizacyjnego i innego. Stosowane nowatorskie Ğrodki zaczĊáy zastĊpowaü pracĊ ludzką i zwiĊkszaü produktywnoĞü ziemi oraz zwierząt produkcyjnych. UsuniĊcie bariery niedostatku kredytów uáa- twiáo modernizacjĊ efektywnie funkcjonujących podmiotów gospodarujących i powiĊkszanie posiadanego przez nie majątku. Industrializacja krajów poáączo- na z urbanizacją i postĊpem w Ğrodkach transportu umoĪliwiającym przemiesz- czanie produktów rolnych na duĪe odlegáoĞci sprzyjaáy wzrostowi popytu na produkty rolne i zagospodarowywaniu nadwyĪek zasobów pracy wĞród ludnoĞci rolniczej. Wzrost wydajnoĞci pracy w rolnictwie postĊpowaá równieĪ w rezulta-

1 WstĊpna czĊĞü tego fragmentu monografii zostaáa wziĊta gáównie z opracowania W. Józwiaka pt. Rozwój krajowych przedsiĊbiorstw rolnych osób fizycznych w Ğwietle idei

„spirali wzrostu”, IERiGĩ-PIB, Program Wieloletni 2011-2014, nr 113, Warszawa 2014, str.

16-17, 47-48, 52, 54-57.

8

cie przejmowania przez przemysá spoĪywczy niektórych rodzajów przetwórstwa produktów rolnych, realizowanych dotąd w rodzinach posiadaczy gospodarstw.

W Polsce zjawiska te zostaáy uruchomione na wiĊkszą skalĊ w latach piĊüdziesiątych XX wieku. Powstaáy zatem przesáanki do komercjalizacji rolnic- twa prywatnego, ale mogáo siĊ to staü na szerszą skalĊ dopiero po 1989 roku.

Zmiana systemu spoáeczno-gospodarczego na rynkowy wyzwoliáa postawy czĊ- Ğci rolników, które polegaáy przede wszystkim na wysuniĊciu na pierwsze miej- sce dochodu rolniczego wĞród celów, które sobie stawiali, a nawet zysku z za- inwestowanych w gospodarstwo Ğrodków. Motywy te tworzyáy nakaz maksyma- lizacji wartoĞci produkcji wedáug logiki przyrostu kosztów kraĔcowych.

Otoczenie byáo jednak wtedy maáo sprzyjające. Popyt wewnĊtrzny na produkty rolno-spoĪywcze byá ograniczony ze zrozumiaáych powodów, a popyt zewnĊtrzny w ostatnich dekadach XX wieku ulegá ograniczeniu ze wzglĊdu na wzrost produktywnoĞci rolnictwa w wielu krajach. Bariera popytu doprowadziáa do rozwierania siĊ noĪyc cen produktów rolnych i cen Ğrodków produkcji naby- wanych przez producentów rolnych, a wzrost wydajnoĞci pracy w rolnictwie byá niwelowany w wyniku utraty pracy przez tak zwanych dwuzawodowców (drob- nych producentów rolnych czerpiących czĊĞü swych dochodów z pracy poza swoim gospodarstwem) w wyniku przemian zachodzących w pozarolniczych dziaáach gospodarki. Dochody wiĊkszoĞci rodzin rolniczych nie nadąĪaáy zatem za wzrostem dochodów poza rolnictwem, to zaĞ ograniczaáo ekspansjĊ gospo- darstw. Wyjątkiem byáy gospodarstwa wiĊksze, dysponujące uĪytkami rolnymi o powierzchni 20-200 ha. Jako jedyne zwiĊkszyáy one w latach 1996-2002 swój udziaá w krajowej produkcji rolniczej o 10,5 punktu procentowego.

Dopiero na początku pierwszej dekady bieĪącego wieku nastąpiáa popra- wa warunków gospodarowania. ZaczĊáy wtedy obowiązywaü wspóáfinansowane przez UniĊ Europejską programy PHARE i SAPARD, które dostarczyáy Ğrod- ków na rozwój gospodarki ĪywnoĞciowej. Mimo relatywnie niewielkich kwot miaáy one – jak siĊ póĨniej okazaáo – duĪe znaczenie w dostosowywaniu siĊ te- go waĪnego sektora gospodarki krajowej do warunków produkcji, które miaáy zaistnieü po zyskaniu przez PolskĊ czáonkostwa w Unii Europejskiej.

Zyskanie dostĊpu do rynku Unii Europejskiej byáo nie do przecenienia dla polskich producentów ĪywnoĞci, poniewaĪ wczeĞniej rynek ten chroniáy cáa i zapory pozataryfowe. Byá to rynek bardzo duĪy, a poza tym ujawniáa siĊ prze- waga komparatywna polskich producentów ĪywnoĞci, gdyĪ koszty produkcji ĪywnoĞci i ceny wiĊkszoĞci towarów spoĪywczych w Polsce byáy niĪsze niĪ w krajach dawnej UE-15.

W pierwszych latach po akcesji stopieĔ integracji pionowej rolnictwa

z przetwórstwem byá niewielki, choü stale rosnący, ale wymagania stawiane

9

przez firmy przetwarzające surowce pochodzenia rolniczego prowadziáy do zmiany struktur produkcyjnych rolnictwa przy doĞü stabilnej strukturze wielko- Ğciowej gospodarstw. ĝrodki wsparcia pochodzenia unijnego liczone w cenach staáych byáy tym razem znacząco wiĊksze niĪ te oferowane w ramach programu PHARE i SAPARD. Przyczyniáy siĊ one do dalszej poprawy konkurencyjnoĞci krajowej gospodarki ĪywnoĞciowej i bardziej zrównowaĪonego niĪ dotąd roz- woju rolnictwa oraz obszarów wiejskich.

W 2011 roku wartoĞü inwestycji w rolnictwie krajowym liczona w cenach bieĪących byáa o okoáo 216% wiĊksza w porównaniu z sytuacją w 2005 roku.

Realizowane inwestycje w poáączeniu z korzystnymi zmianami noĪyc cen i do- páatami bezpoĞrednimi spowodowaáy w latach 2003-2013 kilkakrotny wzrost wartoĞci przychodów w rolnictwie liczonych w cenach bieĪących. Mniej wiĊcej w tym samym okresie odnotowano spadek o okoáo 10% kosztów zuĪycia po- Ğredniego poniesionych na wytworzenie jednostki wartoĞci tych przychodów.

W rezultacie, dochody krajowego rolnictwa liczone w cenach staáych byáy w 2013 roku wiĊksze o okoáo 267% od Ğrednich rocznych dochodów w latach 1998-2003.

Te niewątpliwie korzystne przemiany zachodzące w polskim rolnictwie od kilkunastu lat nie staáy siĊ udziaáem wszystkich gospodarstw rolnych. W la- tach 2000-2009 liczba gospodarstw rolnych bĊdąca w posiadaniu osób fizycz- nych ulegáa zmniejszeniu o okoáo 5%, a o 6% w latach 2010-2013. Ubywaáo gospodarstw o niewielkich rozmiarach produkcji rolniczej, które byáy tylko do- datkowym Ĩródáem dochodów dla swych posiadaczy i ich rodzin. Niewielka ich czĊĞü znalazáa siĊ w grupie gospodarstw z wiĊkszą wartoĞcią produkcji, wiĊk- szoĞü jednak zakoĔczyáa swój samodzielny byt. Nadal jest to jednak najliczniej- sza grupa gospodarstw w polskim rolnictwie. Stabilizacją liczby w latach 2010- -2013 wyróĪniaáa siĊ grupa gospodarstw z wartoĞcią rocznej produkcji wyno- szącą 60-100 tys. zá

. Rozwijające siĊ gospodarstwa z mniejszą wartoĞcią pro- dukcji powiĊkszyáy ich liczbĊ, ale nastąpiá niemal równy co do liczby ubytek tych, które zdoáaáy przejĞü do grupy gospodarstw o jeszcze wiĊkszej wartoĞci

2 Kwoty te ustalono posáugując siĊ miernikiem SO. Jest to wartoĞü produkcji gospodarstwa mierzona metodą wskaĨnikową i wyraĪona w tysiącach euro. WskaĨnikami są zróĪnicowane regionalnie Ğrednie piĊcioletnie ceny uzyskiwane ze sprzedaĪy poszczególnych produktów na terenie gospodarstwa rolnego, z pominiĊciem podatku VAT i od produktów oraz dopáat bezpoĞrednich. Miernik SO jest sumą iloczynów powierzchni poszczególnych upraw, liczby zwierząt wedáug ich gatunków, grup wiekowych i uĪytkowych oraz stosownych wskaĨników.

PrzyjĊto, Īe 1 SO jest równy 4000 zá.

10

produkcji. Rosáa bowiem liczba gospodarstw z roczną wartoĞcią produkcji prze- kraczającą 100 tys. zá.

Przemianom zachodzącym w polskim rolnictwie towarzyszyáy w charak- teryzowanym okresie niekorzystne zmiany klimatu, skutki trzeciej fali globali- zacji zapoczątkowanej w 1980 roku i wydarzenia zachodzące w Unii Europej- skiej począwszy od 2008 roku. Zjawiska te przyniosáy nienotowany wczeĞniej wzrost niepewnoĞci i ryzyka gospodarowania w rolnictwie. TĊ niepewnoĞü i ry- zyko potĊguje dodatkowo starzenie siĊ ludnoĞci w Polsce, które nasili odpáyw ludnoĞci z gospodarstw rolnych.

Aby odpowiedzieü na pytanie o wpáywie tych zjawisk na dalszą ewolucjĊ krajowego rolnictwa w okresie do 2025 roku, podjĊty zostaá w 2015 roku duĪy zamysá badawczy pod tytuáem „PrzedsiĊbiorstwa i gospodarstwa rolne wobec zmian klimatu i polityki rolnej” bĊdący czĊĞcią rządowego programu wielolet- niego „Rolnictwo polskie i Unii Europejskiej 2020+. Wyzwania, szanse, zagro- Īenia, propozycje”, który bĊdzie realizowany do 2019 roku. Prezentowana mo- nografia zawiera wyniki badaĔ drugiego etapu realizacji tego zamysáu i stąd wziąá siĊ jej tytuá toĪsamy z tytuáem caáego tematu badawczego z dodatkiem [2].

Wyniki tych dwuletnich badaĔ i innych badaĔ cząstkowych realizowanych w latach 2017 i 2018 bĊdą podstawą opracowania sumarycznego, które zostanie opublikowane w 2019 roku.

Uwaga w monografii skupiona jest na gospodarstwach rolnych bĊdących w posiadaniu osób fizycznych (gospodarstwa rolne osób fizycznych). CzĊĞü z nich ma charakter gospodarstw domowych z produkcją rolniczą, a czĊĞü ma cechy przedsiĊbiorstw. MoĪna teĪ wyróĪniü grupĊ trzecią, lokującą siĊ na po- graniczu obu tych grup.

Immanentną czĊĞcią prezentowanej monografii są projekcje dáugotermi- nowych Ğwiatowych trendów spoáeczno-gospodarczych, które wskazują najbar- dziej ogólne ramy, w jakich gospodarstwa rolne bĊdą prowadziü swą dziaáalnoĞü w 2025 roku. W rozdziale pierwszym monografii przedstawiono analizĊ nie- wielkich (maáotowarowych) gospodarstw rolnych w latach 2011-2013. Upo- waĪniáo to na tle warunków opisanych w podrozdziale dotyczącym projekcji sytuacji Ğwiata za 10 lat i innych, o krótszym horyzoncie (koniunktura na pro- dukty pochodzenia rolniczego, barier wynikających z sytuacji UE oraz spadku udziaáu osób w wieku produkcyjnym w ogólnej liczbie ludnoĞci) do wskazania prawdopodobnych zachowaĔ charakteryzowanych gospodarstw w roku 2025.

W rozdziale wskazano poza tym dziaáania, realizacja których uáatwi pokonywa- nie barier utrudniających rozwój analizowanej grupy gospodarstw.

Cztery kolejne rozdziaáy monografii pogáĊbiają i aktualizują charaktery-

stykĊ wybranych aspektów prowadzenia dziaáalnoĞci rolniczej. Takie podejĞcie

11

wymagaáo kaĪdorazowo wykorzystania materiaáów Ĩródáowych wáaĞciwych da- nej problematyce i swoistych metod ich analizy.

Rozdziaá drugi nawiązuje do kwestii związanych z funkcjonowaniem go- spodarstw rolnych w róĪnych warunkach przyrodniczo-organizacyjnych. Pro- blematyka ta zanalizowana w roku ubiegáym dotyczyáa sytuacji ekonomicznej tych rolniczych podmiotów gospodarujących, które prowadziáy dziaáalnoĞü na obszarach szczególnie naraĪonych na wystĊpowanie susz w okresach wegetacji roĞlin uprawnych. W prezentowanej monografii przedstawiono natomiast wyni- ki analizy, która jednak objĊáa gospodarstwa poáoĪone na obszarach o nieko- rzystnych warunkach gospodarowania (ONW).

Rozdziaá trzeci kontynuuje analizy organizacji i efektywnoĞci polskich gospodarstw rolnych na tle gospodarstw rolnych wybranych krajów, które zosta- áy zapoczątkowane w roku ubiegáym. PodjĊto wtedy udaną próbĊ wskazania charakterystyki gospodarstw specjalizujących siĊ w uprawach polowych, które wyróĪniają siĊ tym, Īe mogą staü siĊ konkurencyjnymi lub juĪ są konkurencyjne.

W prezentowanej monografii analogiczną analizą objĊto gospodarstwa ogrodnicze.

W rozdziale czwartym oceniono potencjaá i struktury organizacji produ- cenckich, ich moĪliwoĞci gospodarcze oraz wykorzystanie kanaáów zbytu.

W warunkach rozdrobnionego rolnictwa krajowego integracja pozioma produ- centów rolnych ma do speánienia znaczącą rolĊ.

Piąty rozdziaá prezentowanej monografii nawiązuje doĞü ĞciĞle do pro- blematyki waĪniejszych uwarunkowaĔ determinujących regionalne zróĪnicowa- nie opáacalnoĞci produkcji wybranych dóbr pochodzenia rolniczego, wytwarza- nych w 2014 roku w gospodarstwach z produkcją konwencjonalną i ekologicz- ną, która zostaáa przedstawiona w pierwszej monografii skáadającej siĊ na wspomniany wyĪej wiĊkszy zamysá badawczy. Monografia prezentowana za- wiera jednak ustalenia dotyczące 2015 roku, z podkreĞleniem roli bezpoĞrednich kosztów produkcji jako czynnika zaleĪnego w duĪym stopniu od producenta rolnego. W rozdziale poszerzono dodatkowo okres objĊty analizą o wyniki usta- leĔ GUS, by zyskaü pewnoĞü, Īe wnioski páynące z ustaleĔ dotyczących 2015 roku nie wynikają z przypadkowych uwarunkowaĔ spowodowanych pogodą bądĨ zjawiskami rynkowymi.

Prezentowaną monografiĊ koĔczy podsumowanie poáączone z wnioskami.

12

OCENA MOĩLIWOĝCI ROZWOJOWYCH

MAàOTOWAROWYCH GOSPODARSTW ROLNYCH WOBEC ZMIAN KLIMATU I POLITYKI GOSPODARCZEJ

WstĊp

Produkcja koĔcowa w gospodarstwach rolnych osób fizycznych dzieli siĊ na towarową (sprzedaną) i na samozaopatrzenie, czyli przeznaczanie czĊĞci wytworzonych produktów na zaspokajanie okreĞlonych potrzeb posiadaczy gospodarstw i ich rodzin. Samozaopatrzenie ma swoje naturalne granice, wiĊc gospodarstwa angaĪujące niewielkie zasoby czynników produkcji odróĪnia od tych, które angaĪują produkcyjne duĪe ich zasoby nie tylko niewielka produkcja towarowa, ale takĪe mniejszy jej udziaá w caákowitej wartoĞci produkcji koĔcowej. Gospodarstwa niewielkie są zatem takĪe maáotowarowymi, dlatego w tym rozdziale obie te nazwy bĊdą uĪywane zamiennie.

Ograniczone kontakty z rynkiem (niewielka sprzedaĪ i ograniczone zakupy dóbr konsumpcyjnych przez posiadaczy i ich rodziny) powodują, Īe gospodarstwa maáotowarowe budzą mniejsze zainteresowanie niĪ gospodarstwa wiĊksze, bĊdące zarazem bardziej lub w peáni towarowymi. Nic wiĊc dziwnego, Īe monitoring FADN (Farm Accountancy Data Network) w Polsce i w innych krajach unijnych obejmuje tylko gospodarstwa o wielkoĞci przekraczającej okreĞloną granicĊ.

MoĪna sądziü na powyĪszej podstawie, Īe gospodarstwa mniejsze (maáo- towarowe) nie są traktowane jako podmioty gospodarcze równorzĊdne z towarowymi gospodarstwami rolnymi, a raczej jako byty spoáeczne – gospodarstwa domowe (rodziny) prowadzące produkcjĊ rolniczą. Jest w tym sporo racji, bowiem zazwyczaj wiĊksza czĊĞü ich dochodów nie pochodzi z prowadzonej produkcji rolniczej.

Ze studiów literaturowych wynika, Īe nasza wiedza o gospodarstwach

maáotowarowych opiera siĊ na badaniach cząstkowych, odnoszących siĊ w duĪej

czĊĞci do gospodarstw zlokalizowanych na okreĞlonych obszarach kraju, które

odbiegają swoją sytuacją od sytuacji gospodarstw tego rodzaju na innych

obszarach. Rozdziaá zawiera zatem analizĊ wszystkich gospodarstw maáoto-

warowych okreĞlonej wielkoĞci. Celem tej analizy jest sprawdzenie, czy zmiany

klimatu i polityki gospodarczej, a w tym rolnej, wywrą w kolejnej unijnej

perspektywie finansowej (2021 rok i kilka lat nastĊpnych) wpáyw na kondycjĊ

gospodarstw maáotowarowych.

13

Niewielkie gospodarstwa rolne w Ğwietle literatury krajowej

Zalety i wady maáych oraz duĪych gospodarstw rolnych zaczĊáy budziü zainteresowanie ekonomistów pochodzenia polskiego w XIX wieku, gdy po uwáaszczeniu czĊĞci pracowników folwarcznych zaczĊáa ksztaátowaü siĊ war- stwa cháopska [Musiaá i Wojewodzic 2015]. Nowi posiadacze niewielkich go- spodarstw rolnych uczyli siĊ gospodarowaü „na swoim” i czĊsto osiągali mierne wyniki produkcyjne oraz ekonomiczne. Dominowaá wiĊc pogląd o przewadze konkurencyjnej duĪych gospodarstw ziemiaĔskich. TezĊ tĊ zaczĊli pod koniec tamtego wieku podwaĪaü ekonomiĞci powiązani z krĊgami tak zwanych ludo- znawców. Uznawali oni, Īe gospodarowanie w niewielkich gospodarstwach rol- nych jest swoistą wytwórczoĞcią ludową, a zatem jest ono najkorzystniejszą formą gospodarowania. Idea ta zyskaáa uznanie. Dopracowano siĊ poglądu, Īe to

„skrzĊtna i troskliwa” praca posiadaczy gospodarstw i czáonków ich rodzin „na swoim” powoduje, Īe gospodarstwa niewielkie wykazują zalety w porównaniu z gospodarstwami ziemiaĔskimi zatrudniającymi tylko pracowników najem- nych. Za udane uznano jednak tylko gospodarstwa rodzinne z wáasną siáą pocią- gową i zatrudniające dodatkowo pracowników najemnych, a wiĊc bĊdące formą poĞrednią miĊdzy niewielkimi gospodarstwami rodzinnymi a ziemiaĔskimi. Za niewielkie zaczĊto natomiast uznawaü te, które nie miaáy wáasnej siáy pociągo- wej i nie zatrudniaáy pracowników najemnych.

W odrodzonej po pierwszej wojnie Ğwiatowej Polsce ugruntowaáy siĊ dwa

nurty myĞlenia o poĪądanych zmianach wielkoĞciowej struktury agrarnej gospo-

darstw i przyszáoĞci krajowego rolnictwa. Pierwszy zwany agrarystycznym pod-

kreĞlaá przewagi niewielkich gospodarstw rodzinnych nad gospodarstwami ob-

szarniczymi, a wiĊc duĪymi, w tym równieĪ ziemiaĔskimi. Zwolennicy tego

nurtu uznawali, Īe gospodarstwa niewielkie wspiera „jednoĞü dziaáania myĞli

i rĊki” (te same osoby podejmują decyzje i realizują je), są bardziej odporne na

sytuacje kryzysowe i lepiej sprawdzają siĊ w produkcji pracocháonnych rodza-

jów dziaáalnoĞci rolniczej – zwierzĊcej i ogrodniczej. Nurt agrarystyczny miaá

dodatkowo zabarwienie narodowe, gdyĪ niektórzy jego przedstawiciele byli

przekonani, Īe gospodarstwa niewielkie są bazą Īywotnych i twórczych siá spo-

áeczeĔstwa. Drugi nurt, zwany nurtem postĊpu gospodarczego, krytycznie oce-

niaá niewielkie gospodarstwa rolne, ich zacofanie technologiczne oraz prymi-

tywną wiedzĊ ich posiadaczy, co powodowaáo, Īe gospodarstwa te byáy prze-

szkodą w rozwoju i wprowadzaniu postĊpu w rolnictwie. Polityka rolna w dwu-

dziestoleciu miĊdzywojennym wspieraáa wiĊc powstawanie rodzinnych gospo-

darstw rolnych o wielkoĞci pozwalającej efektywnie wykorzystaü posiadane

2 konie i dopasowane do tego rodzaju siáy pociągowej urządzenia oraz maszyny.

14

OczywiĞcie, przy ówczesnej technologii produkcji, gospodarstwa takie musiaáy czĊĞciowo korzystaü z pracy najemnej. W 1939 roku w krajowym rolnictwie nadal jednak dominowaáy gospodarstwa niewielkie.

W okresie gospodarki centralnie sterowanej problem gospodarstw nie- wielkich rozwiązywano po 1955 roku na zasadzie tak zwanej migracji waha- dáowej. W rezultacie rzesze osób z rodzin dysponujących gospodarstwami nie- wielkimi dojeĪdĪaáy pociągami i autobusami do miejskich zakáadów pracy, by po przepracowaniu okreĞlonej liczby godzin powróciü do domu. W okresie tym wzrosáo znaczenie dochodów rodzin posiadaczy gospodarstw pochodzących ze Ĩródeá pozarolniczych. Tylko w latach 1960-1970 przyrost Ğrodków pochodzą- cych z tego Ĩródáa zadecydowaá w okoáo 2/3 o áącznym przyroĞcie poziomu spoĪycia ludnoĞci rolniczej [Zegar 2000, str. 70].

Zmiana systemu gospodarczego z nakazowo-rozdzielczego na rynkowy na przeáomie lat osiemdziesiątych i dziewiĊüdziesiątych XX wieku wprowadziáa istotne korekty do warunków gospodarowania w rolnictwie. Dla gospodarstw niewielkich znaczenie miaáo pogorszenie koniunktury i nasilające siĊ bezrobocie w gospodarce narodowej. W związku z tym rodziny z osobami, które zachowaáy pracĊ poza posiadanym gospodarstwem rolnym znalazáy siĊ w sytuacji korzyst- niejszej. W latach 1993-2000 na przykáad ich Ğrednie dochody byáy nieco wiĊk- sze niĪ dochody rodzin typowo rolniczych [Zegar 2002, str. 65].

Kolejna istotna zmiana warunków gospodarowania zostaáa zapoczątko- wana w 2002 roku. Zacząá wtedy funkcjonowaü wspóáfinansowany przez UniĊ Europejską program SAPARD, który powiĊkszyá krajową pulĊ Ğrodków na roz- wój rolnictwa, pozostaáej czĊĞci gospodarki ĪywnoĞciowej oraz obszarów wiej- skich. ĝrodki te uáatwiáy dostosowywanie siĊ branĪ przemysáu rolno- -spoĪywczego do warunków produkcji, jakie miaáy nastąpiü wraz z uzyskaniem przez PolskĊ czáonkostwa w Unii Europejskiej. Tworzyáo to przesáanki do przy- száego wzrostu koniunktury w rolnictwie.

W 2004 roku gospodarka ĪywnoĞciowa i obszary wiejskie objĊte zostaáy unijnym systemem wsparcia, a Ğrodki przeznaczone na ten cel byáy wielokrotnie wiĊksze od Ğrodków oferowanych w ramach programu SAPARD. Ze Ğrodków tych jednak poszczególne gospodarstwa rolne skorzystaáy w róĪnym stopniu.

W rezultacie, jeĞli przed 2004 rokiem okoáo 25 tysiĊcy gospodarstw rolnych

miaáo cechy wskazujące na posiadanie zdolnoĞci konkurencyjnej, to w drugiej

poáowie pierwszej dekady lat bieĪącego wieku funkcjonowaáo juĪ okoáo 295 ty-

siĊcy gospodarstw osób fizycznych i prawnych, które wyróĪniaáy siĊ zdolnoĞcią

konkurencyjną lub byáy w stanie rycháo taką zdolnoĞü osiągnąü. Byáy to z reguáy

gospodarstwa wiĊksze. Oznacza to, Īe ogromna wiĊkszoĞü gospodarstw krajo-

wych charakteryzowaáa siĊ niewielką, a w czĊĞci malejącą aktywnoĞcią gospo-

15

darczą, co byáo przyczyną stosunkowo duĪego Ğredniego tempa ubytku ich licz- by, bo okoáo 3,3% rocznie [Józwiak 2013, str. 9 i 21]. DostrzeĪono takĪe w latach 2005-2010 spadek udziaáu rodzin posiadaczy gospodarstw osób fizycz- nych, które wiĊkszoĞü swych dochodów czerpaáy z prowadzonej dziaáalnoĞci rol- niczej i wzrost udziaáu tych, które wiĊkszoĞü dochodów czerpaáy z pracy najemnej i prowadzenia dziaáalnoĞci pozarolniczej [Chmielewska 2013, str. 90-92].

SpostrzeĪenie powyĪsze potwierdzają wyniki badaĔ Tomasza Wojewo- dzica [2010, str. 55-65] zrealizowane w 2007 roku w 262 gospodarstwach rol- nych osób fizycznych zlokalizowanych w powiecie wadowickim województwa maáopolskiego i o Ğredniej powierzchni okoáo 3 ha uĪytków rolnych. Na terenie powiatu istniaáo okoáo 11 tysiĊcy gospodarstw, z tego okoáo poáowa z uĪytkami rolnymi o powierzchni 1-2 ha, a kolejne 40% o powierzchni 2-5 ha.

Okoáo 78% badanych gospodarstw nie zmieniáo powierzchni uĪytków rolnych w latach 2000-2006, okoáo 6% powiĊkszyáo zasoby tego czynnika pro- dukcji zwiĊkszając powierzchniĊ dzierĪaw lub kupując ziemiĊ, natomiast okoáo 16% sprzedaáo bądĨ wydzierĪawiáo caáą ziemiĊ lub jej czĊĞü. Co wiĊcej, w chwili badania nieco ponad 31% respondentów rozwaĪaáo celowoĞü wydzier- Īawienia lub odáogowania ziemi, a tylko okoáo 10% spoĞród nich deklarowaáo skáonnoĞü do inwestowania w ziemiĊ.

Przekazanie ziemi nastĊpcom miaáo czĊsto charakter formalny, nie zaĞ faktyczny. NastĊpcy realizowali bowiem osobiĞcie Ğrednio 53-54% áącznych nakáadów pracy ponoszonych w gospodarstwie, to jest blisko 39% czasu po- ĞwiĊcanego przez nich na pracĊ zarobkową. Pozwalaáo to im korzystaü z prawa do rolniczych ĞwiadczeĔ spoáecznych – rent i emerytur, gdy podejmowali pracĊ w tak zwanej szarej strefie. W takich gospodarstwach nadal pracowali rodzice bądĨ teĞciowie. Odnotowano poza tym przekazywania gospodarstw nastĊpcom, którzy rezygnowali z prowadzenia dziaáalnoĞci rolniczej. UĪyczali je osobom spoĞród najbliĪszej rodziny, a z czasem wydzierĪawiali bądĨ sprzedawali.

Grunty marginalne, o niekorzystnym rozáogu lub z trudnym dojazdem by- áy odáogowane lub w najlepszym przypadku zalesiane celowo. Jako przyczyny ograniczania lub rezygnacji z prowadzenia produkcji rolniczej wskazywano gáównie: brak opáacalnoĞci produkcji, niechĊü ludzi máodych do pracy w gospo- darstwie, problemy z pogodzeniem pracy w gospodarstwie z pracą poza nim i trudnoĞci ze zbytem niewielkich iloĞci produktów.

Okoáo 60% badanych gospodarstw dysponowaáo ciągnikami, z reguáy wy-

sáuĪonymi i o maáej mocy. Towarzyszyáy im maszyny trakcji konnej przystoso-

wane do pracy z ciągnikiem. W latach 2001-2006 tylko co siódme gospodarstwo

zakupiáo jakąĞ maszynĊ, zazwyczaj wycofaną z uĪytkowania w innych gospo-

darstwach. Rzadko wyburzano budynki gospodarcze mimo rezygnacji z chowu

16

zwierząt, a adaptowano je na cele nierolnicze, garaĪe, pomieszczenia skáadowe i ewentualnie inne. Sporadycznie budowano obiekty o niewielkiej kubaturze.

Inwestycje nie zapewniaáy jednak nawet reprodukcji prostej zuĪywającego siĊ majątku trwaáego. Okoáo 13% gospodarstw nie posiadaáo inwentarza Īywego w chwili badania, w tym zaĞ okoáo 15% posiadaáo sam drób, a 72% bydáo i/lub trzodĊ chlewną. Stado bydáa liczyáo Ğrednio 2,2 sztuki, a ĞwiĔ i drobiu odpo- wiednio 6,0 i 20,5 sztuki. Wskazuje to, Īe chów zwierząt byá ukierunkowany w znaczącej czĊĞci na samozaopatrzenie rodzin posiadaczy charakteryzowanych gospodarstw.

DostrzeĪono tendencjĊ do wzrostu udziaáu zbóĪ w powierzchni zasiewów.

Máodzi ludzie, godząc siĊ na przejĊcie gospodarstwa, reorganizowali bowiem produkcjĊ, tak by zmniejszyü jej pracocháonnoĞü. Podobnie postĊpowaáy teĪ za- pewne osoby zaawansowane wiekowo.

W typowym dla powiatu wadowickiego krajobrazie, z powszechną wcze- Ğniej tak zwaną szachownicą gruntów, pojawiáy siĊ poza tym niewielkie gospo- darstwa nastawione na rozwój, o czym Ğwiadczyáy wiĊksze zwarte powierzchnie uprawianych zbóĪ jednego z gatunków.

AĪ 60% badanych osób uznaáo dochody z pracy najemnej poza gospodar- stwem rolnym za gáówne Ĩródáo dochodów swojej rodziny, a 27-28% za takie Ĩródáo uznaáo renty i emerytury czáonków rodziny. Tylko 1% analizowanych gospodarstw byáo wyáącznym Ĩródáem dochodu dla rodzin ich posiadaczy.

Ustalenia powyĪsze dotyczące sukcesji gospodarstw znajdują potwierdze- nie w opracowaniu Michaáa Dudka [2016, str. 6, 9-12]. Autor ten analizowaá wszystkie gospodarstwa rolne poáoĪone w 84 wsiach zlokalizowanych na terenie caáej Polski, objĊtych obserwacją w ramach tak zwanej Wielkiej Ankiety reali- zowanej przez IERiGĩ-PIB. CzĊĞü tej próby obejmowaáa gospodarstwa rolne osób fizycznych. W 2000 roku byáo to 3927 gospodarstw, a w latach 2005 i 2011 odpowiednio 3705 i 3331 gospodarstw. W ostatnim z tych lat pytano do- datkowo respondentów o zamierzenia dotyczące posiadanej nieruchomoĞci do 2020 roku. Analizą objĊto panel gospodarstw.

Stwierdzono, Īe w ujĊciu rocznym sukcesja miaáa miejsce w kolejnych

analizowanych latach w jednym lub najwyĪej w kilku gospodarstwach, a wystĊ-

powaáa rzadziej w gospodarstwach niewielkich, a wiĊc maáotowarowych. Osoby

przekazujące gospodarstwa miaáy niewielki poziom wyksztaácenia ogólnego,

a praca w gospodarstwie pocháaniaáa wiĊkszą czĊĞü ich czasu poĞwiĊcanego na

pozyskiwanie dochodów. Ich nastĊpcy mieli Ğrednio wiĊkszy poziom wyksztaá-

cenia ogólnego. WiĊkszoĞü osób przejmujących gospodarstwa niewielkie i ma-

áotowarowe pracowaáa zarobkowo poza przejmowanym gospodarstwem lub za-

mierzaáa podjąü taką pracĊ, a prowadzenie gospodarstwa rolnego traktowaáa ja-

17

ko dziaáalnoĞü uboczną. Sukcesja w takich gospodarstwach polegaáa zatem na przekazaniu majątku, któremu nie towarzyszyáo przejmowanie zajĊü związanych z prowadzeniem gospodarstwa rolnego.

Odmiennie sytuacja wyglądaáa w gospodarstwach wiĊkszych obszarowo, o duĪej wartoĞci produkcji towarowej i zlokalizowanych na terenach z rozwiniĊ- tym rolnictwem. W takich przypadkach nastĊpca posiadaá zazwyczaj szkolne przygotowanie zawodowe i doĞwiadczenie praktyczne wyniesione z pracy w gospodarstwie przed jego formalnym przejĊciem.

Ustalenia Tomasza Wojewodzica podane wyĪej znajdują teĪ potwierdze- nie w opracowaniu Ireny AugustyĔskiej-Grzymek [2011]. Autorka analizowaáa panel 256 maáych gospodarstw rolnych (o wielkoĞci 2-8 ESU) objĊtych monito- ringiem Polskiego FADN w latach 2005-2007. ĝrednie dochody tych gospo- darstw przeliczone na jednostkĊ nakáadów czasu pracy wáasnej rolnika i czáon- ków jego rodziny byáy o okoáo 50% mniejsze od poziomu parytetowego, czyli od Ğredniego poziomu opáaty pracy w gospodarce narodowej. Byáo to zapewne waĪną przyczyną faktu, Īe tylko okoáo 46% posiadaczy analizowanych gospo- darstw miaáo nastĊpcĊ. SpostrzeĪenie to jest zbieĪne z sygnalizowaną wyĪej niechĊcią máodych ludzi do przejmowania gospodarstw niezapewniających ak- ceptowanego poziomu dochodów, a jeĞli dochodziáo do przejĊcia, wówczas nastĊpcy reorganizowali produkcjĊ tak, by nie traciü szans na dochody pozyski- wane z innych Ĩródeá. Cytowana autorka stwierdziáa teĪ, Īe okoáo 84% analizo- wanych gospodarstw miaáa reprodukcjĊ ujemną majątku trwaáego, ze Ğrednią roczną stopą reprodukcji tego majątku

-3,3%. Pozostaáe okoáo 16% analizowa- nych gospodarstw wyróĪniaáo siĊ dodatnią reprodukcją majątku trwaáego.

Wyniki jeszcze innych badaĔ przedstawiá Dariusz ĩmija [2016, str. 113- 125]. Badaniami objąá on na początku 2016 roku gospodarstwa rolne o po- wierzchni 1-5 ha uĪytków rolnych prowadzące dziaáalnoĞü w województwie ma- áopolskim, które w latach 2004-2015 otrzymywaáy páatnoĞci bezpoĞrednie i co najmniej jeden raz otrzymaáy wsparcie na inwestycje w ramach: „Planu rozwoju obszarów wiejskich obejmującego lata 2004-2006”, „Sektorowego programu operacyjnego «Restrukturyzacja i modernizacja sektora ĪywnoĞciowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006»” i „Programu rozwoju obszarów wiej- skich na lata 2007-2014”. Do 350 tak zdefiniowanych i wytypowanych przy uĪyciu probabilistycznej techniki wyboru próby gospodarstw skierowano kwe- stionariusz ankiety i otrzymano 296 poprawnie wypeánionych formularzy, a wiĊc o okoáo 11% wiĊcej niĪ minimalna wielkoĞü próby.

3 Relacja wartoĞci inwestycji netto do wartoĞci aktywów trwaáych.

18

Tabela 1. Poziom formalnego przygotowania zawodowego osób kierujących gospodarstwami w próbie analizowanej przez D. ĩmijĊ na tle Ğrednich danych

krajowych

Udziaá osób kierujących

gospodarstwami (%): RóĪnice w punktach procentowych w próbie

badanej przez D. ĩmijĊ^a

wielkoĞci Ğrednie krajowe

wg GUS^b

ĝrednie zawodowe 34,1 26,1 8,0

WyĪsze 27,7 11,0 16,7

ĝrednie ogólnoksztaácące 6,4 6,9 -0,5

Podstawowe i gimnazjalne 7,1 14,4 -7,3

Zasadnicze zawodowe 24,7 38,0 -13,3

Podstawowe nieukoĔczone i bez

wyksztaácenia szkolnego - 3,6 -3,6

Razem 100,0 100,0 X

a. [2016, str. 119]. b. [Charakterystyka… 2014, str. 240].

ħródáo: jak w odnoĞnikach.

Cytowany autor ma ĞwiadomoĞü, Īe w dobranej przez niego próbie nie- wielkich obszarowo gospodarstw rolnych mogáy znaleĨü siĊ takie, które osiągaáy wiĊksze dochody niĪ ogóá gospodarstw tego rodzaju w kraju [ĩmija 2016, str.

114]. Istotnie, za takim sformuáowaniem przemawia to, Īe osoby kierujące go- spodarstwami z próby dobranej przez D. ĩmijĊ mają wyraĨnie wyĪszy poziom formalnego przygotowania zawodowego niĪ ogóá osób w kraju kierujących go- spodarstwami tej samej wielkoĞci (tabela 1). Wpáywa to korzystnie na wyniki ekonomiczne maáotowarowych gospodarstw rolnych w województwie maáopol- skim. ĝrednie ich dochody wyniosáy bowiem w 2015 roku aĪ 55,5 tys. zá [ĩmija 2015, str. 119], a wiĊc niemal tyle, ile w przypadku gospodarstw rolnych objĊ- tych monitoringiem Polskiego FADN w 2013 roku i dysponujących uĪytkami rolnymi o Ğredniej powierzchni 23,7 ha (Ğrednio 57,4 tys. zá).

Gospodarstwa objĊte badaniami przez D. ĩmijĊ nie byáy zatem ani niewiel-

kie, ani maáotowarowe. Byáy towarowymi gospodarstwami rolnymi Ğredniej wiel-

koĞci, mimo niewielkiego obszaru uĪytków rolnych. O efektach ekonomicznych

tych gospodarstw decydowaáa w mniejszym stopniu powierzchnia uĪytków rol-

nych, a gáównie nakáady kapitaáu, pracy i zapewne takĪe wdraĪanie róĪnorakich

innowacji. Jako komentarz do tej konstatacji moĪna dodaü, Īe w 2013 roku istnia-

áo w naszym kraju 3,4 tysiąca gospodarstw rolnych osób fizycznych o powierzchni

uĪytków rolnych do 1 ha wáącznie i wartoĞci produkcji szacowanej co najmniej na

417 tysiĊcy záotych [Charakterystyka… 2014, str. 240].

19 Metody badaĔ

WielkoĞü gospodarstw bĊdzie w rozdziale wyraĪana w SO, to jest w mierniku stosowanym powszechnie w krajach Unii Europejskiej. Informuje on o wartoĞci produkcji rolniczej liczonej w sposób standardowy i jest wyraĪony w tysiącach euro. Jest on sumą iloczynów powierzchni upraw poszczególnego rodzaju i liczby zwierząt poszczególnych gatunków oraz odpowiednich jednostkowych wspóáczynników wartoĞci produkcji. Sáowo „standardowy”

oznacza, Īe wspóáczynniki te są wielkoĞciami uĞrednionymi dla poszczególnych makroregionów kraju.

ħródáem danych pierwotnych umoĪliwiających realizacjĊ wytyczonego celu staáy siĊ gáównie wyniki spisu cząstkowego gospodarstw rolnych z 2013 roku, poniewaĪ objąá on wszystkie krajowe gospodarstwa rolne bĊdące w posiadaniu osób fizycznych [Charakterystyka… 2014, str. 358-371]. DziĊki temu powstaáa rzadka okazja przyjrzenia siĊ najmniejszym gospodarstwom rolnym, a pamiĊtaü trzeba, Īe obejmują one okoáo 48% krajowej liczby gospodarstw osób fizycznych.

Wyniki spisu cząstkowego gospodarstw rolnych z 2013 roku zawierają jednak dane dotyczące tylko: struktury dochodów rodzin ich posiadaczy, waĪniejszych elementów zasobów czynników produkcji i organizacji tej produkcji [Charakterystyka… 2014, str. 17]. Nie zawieraáy one zaĞ informacji o dochodach.

Dochody zatem, wraz z innymi niezbĊdnymi danymi, oszacowano na podstawie wyników monitoringu Polskiego FADN z 2013 roku (tabela 2).

Tabela 2. Wybrane cechy charakteryzujące dochody gospodarstw osób fizycznych róĪnej wielkoĞci w 2013 roku

Mierniki i wskaĨniki

WielkoĞü gospodarstw w SO^a:

0-4^b 4-15 15-25 25-50 50 i wiĊcej WielkoĞü gospodarstwo w SO (tys. euro) 4,0 10,9 19,8 36,4 107,1 Dochód z gospodarstwa (tys. zá

na gospodarstwo) 7,5 14,7 28,1 57,4 172,7

WartoĞü amortyzacji (tys. zá

na gospodarstwo) 6,0 10,7 16,6 26,2 60,3

Udziaá pracy najemnej w áącznych

nakáadach pracy (%) 14,0 17,0 20,6 26,9 45,3

Koszt pracy najemnej (zá/godz.) 9,0 8,9 8,7 8,5 10,1

a. WartoĞü produkcji policzona w sposób standardowy i wyraĪona w tysiącach euro.

b. Szacunki sporządzone na podstawie ekstrapolacji liczb podanych w kolejnych kolum- nach tabeli i odnoszące siĊ do wielkoĞci 4 SO.

ħródáo: obliczenia M. ZieliĔskiego sporządzone na podstawie wyników monitoringu Polskie- go FADN i wáasne szacunki ekstrapolacyjne.

20

Szacunki dochodów sporządzone na podstawie liczb z tabeli 2 wymagają komentarza. Ustalono bowiem dodatkowo, Īe tak zwane dochody przedsiĊbior- ców rolnych (entrepreneurial income), odpowiadające w duĪym stopniu docho- dom rolniczym i liczone w skali kraju w ramach rachunków ekonomicznych dla rolnictwa (RER) byáy w 2013 roku wyraĨnie wiĊksze od dochodów ustalonych na zasadzie trendu w oĞmioleciu 2008-2015. Oceny sformuáowane na podstawie analizy szacunków poziomu dochodów opisanej w tym rozdziale mogą wiĊc byü zbyt optymistyczne, by móc je uogólniaü na inne lata. Mają one co prawda je- dynie znaczenie poboczne w stosunku do ocen wynikających z wyników spisu z 2013 roku, ale mimo to wnioski sformuáowane w tym rozdziale nie mogą byü traktowane jako ostateczne.

W sporządzonej na powyĪszej podstawie analizie:

ƒ przyjĊto, Īe Ğrednie dochody gospodarstw ustalone na podstawie wyników monitoringu Polskiego FADN wedáug wielkoĞci ustalonej w SO odpowiadają Ğrednim dochodom analogicznie wyodrĊbnionych grup gospodarstw przedsta- wionych w wynikach spisu cząstkowego z 2013 roku. Dochody dla grupy wiel- koĞciowej do 4 tysiĊcy euro SO ustalono jednak tylko dla tych o wielkoĞci 4 ty- siące euro SO na podstawie ekstrapolacji liczb podanych w tabeli 1, które odno- szą siĊ do kolejnych grup wielkoĞciowych. W wynikach spisu z 2013 roku bra- kuje bowiem liczb charakteryzujących Ğrednie wielkoĞci gospodarstw w klasach wielkoĞciowych wyraĪonych w SO;

ƒ kwoty amortyzacji Ğrodków trwaáych i nakáady pracy wáasnej ustalono posáu- gując siĊ zasadami jak wyĪej;

ƒ oszacowane dochody netto gospodarstw powiĊkszone o kwoty amortyzacji do- starczyáy informacji o ich dochodach brutto;

ƒ wskaĨnik udziaáu pracy wáasnej w áącznych nakáadach pracy w gospodar- stwach policzono natomiast jako róĪnicĊ áącznych nakáadów pracy przyjĊtych za 100% i procentowego w nich udziaáu pracy najemnej;

ƒ nakáady pracy wáasnej (FWU) wyraĪone w osobach peánozatrudnionych są setną czĊĞcią iloczynu wskaĨnika udziaáu pracy wáasnej w áącznych nakáadach pracy i áącznych nakáadów pracy w gospodarstwie w przeliczeniu na osobĊ peá- nozatrudnioną (AWU);

ƒ dochody netto przeliczone na jednostkĊ nakáadu pracy wáasnej informują

o „opáacie” tej pracy w sytuacji, kiedy w gospodarstwie ma miejsce reprodukcja

prosta tego majątku. Natomiast dochody brutto przeliczone na jednostkĊ nakáadu

pracy wáasnej informują o „opáacie” pracy wáasnej, w sytuacji, kiedy majątek

gospodarstwa zuĪywający siĊ w procesie nie jest odtwarzany, co powoduje

szybkie tempo deprecjacji tego majątku;

21

ƒ dochody netto i brutto przeliczone na jednostkĊ nakáadu pracy w prowadzo- nym gospodarstwie porównano ze Ğrednią stawką wynagrodzenia pracowników najemnych w rolnictwie (patrz tabela 2) i stawką parytetową (Ğrednią krajową stawką wynagrodzenia pracy najemnej), która w 2013 roku wynosiáa 13,79 zá za 1 godzinĊ [AugustyĔska-Grzymek… 2014, str. 20];

ƒ dochody netto na jednostkĊ nakáadu pracy wáasnej w posiadanym gospodar- stwie wiĊksze od opáaty parytetowej pracy wáasnej Ğwiadczą o wygospodaro- wywaniu zysku, który jest opáatą za kapitaá wáasny ulokowany w gospodarstwie.

Nie oceniano jednak wysokoĞci stopy zysku, czyli jego relacji do wartoĞci kapi- taáu wáasnego.

Definicje innych wykorzystanych mierników i wskaĨników znajdują siĊ w opracowaniu [Charakterystyka… 2014, str. 18-19, 21-22 i 27-34].

Tabela 3. Zmiany liczby gospodarstw rolnych

osób fizycznych róĪniących siĊ wielkoĞcią w latach 2010-2013

WielkoĞü gospodarstw w tysiącach euro SO

Liczba gospodarstw w tysiącach w roku

Zmiany liczby gospodarstw 2010 2013 w tysiącach w procentach

Do 4 758,2 657,5 -100,7 -13,3

4-8 273,2 260,5 -12,7 -4,6

8-15 103,8 182,3 -11,5 -5,9

15-25 111,9 112,1 0,2 0,2

25-50 93,2 107,1 13,9 14,9

50 i wiĊcej 49,8 71,5 21,7 43,6

Kraj razem/Ğrednio 1480,2 1391,1 -89,1 -6,0^b

a. TabelĊ opracowano z uwzglĊdnieniem zmiany liczby gospodarstw wywoáanej korektą definicji gospodarstwa rolnego w 2013 roku.

b. ĝrednia waĪona.

ħródáo: ustalenia wáasne sporządzone na podstawie opracowania pt. „Charakterystyka go- spodarstw rolnych”, GUS, Powszechny Spis Rolny 2010, Warszawa 2012, str. 384-385 i opracowania pt. „Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2013 r.”, GUS, Informacje i Opracowania Statystyczne, Warszawa 2014, str. 18, 75-76 i 358-359.

Statystyki wskazują (tabela 3), Īe w latach 2010-2013 nastĊpowaá spadek

liczby gospodarstw maáotowarowych, i to nie tylko tych o wielkoĞci do 4 tysiące

euro SO, ale takĪe wiĊkszych, nawet o wielkoĞci do 15 tysiĊcy euro SO. Rosáa

zaĞ liczba wiĊkszych gospodarstw. CzĊĞü gospodarstw mniejszych podejmowaáa

zapewne ryzykowne dziaáania ukierunkowane na doáączenie do grupy gospodarstw

o wielkoĞci 15-25 tysiĊcy euro SO, które koĔczyáy siĊ sukcesem. Niemal

22

niezmienna liczba gospodarstw w grupie wielkoĞciowej 15-25 tysiĊcy euro SO Ğwiadczy, Īe wymiar iloĞciowy tych zmian niemal siĊ wzajemnie równowaĪyá

.

Analizą objĊto tylko czĊĞü gospodarstw mniejszych (tabela 3). Są one re- prezentowane przez te o wielkoĞci do 4 tysiĊcy euro SO, które cechowaáy siĊ najwiĊkszym tempem ubytku. Przedstawiono je na tle charakterystyki gospo- darstw o wielkoĞci 25-50 tysiĊcy euro SO. Jest to pierwsza z kolei grupa gospo- darstw, których liczba wyraĨnie wzrosáa w latach 2010-2013.

Gospodarstwa rolne o wielkoĞci do 4 tysiĊcy euro SO na tle gospodarstw o wielkoĞci 25-50 tysiĊcy euro SO w 2013 roku

Gospodarstwa rolne o wielkoĞci do 4 tysiĊcy euro SO miaáy poboczne znaczenie dla 89-90% rodzin ich posiadaczy (tabela 4). Rodziny te czerpaáy bo- wiem ponad poáowĊ swych áącznych dochodów z pracy zarobkowej poza posia- danym gospodarstwem, emerytur, rent i/lub z innych Ĩródeá. Pozostaáe 10-11%

gospodarstw rolnych o wielkoĞci do 4 SO tysiĊcy euro miaáo duĪe znaczenie dla swych posiadaczy i ich rodzin, poniewaĪ dostarczaáy im ponad poáowĊ áącznych dochodów.

Tabela 4. Struktura dochodów rodzin posiadaczy gospodarstw rolnych osób fizycznych róĪniących siĊ wielkoĞcią (sytuacja w okresie miĊdzy 2 czerwca

2012 r. a 1 czerwca 2013 r.)

Gospodarstwa o wielkoĞci (tysiące

euro SO):

RóĪnica w punktach procentowych w stosunku

do gospodarstw 25-50 tysiące euro SO 4 25-50

Udziaá rodzin posiadaczy gospodarstw (%) z dochodami:

ƒ z dziaáalnoĞci rolniczej przekraczają- cymi poáowĊ dochodów áącznych ƒ z tytuáu^a:

- pracy zarobkowej - emerytury lub renty - prowadzenia dziaáalnoĞci pozarolniczej

10,6 59,9 36,7 17,4

75,3 16,3 17,0 10,2

-64,7 43,6 19,7

a. udziaá z tych tytuáów nie sumuje siĊ do 100. 7,2

ħródáo: ustalenia wáasne sporządzone na podstawie opracowania pt. „Charakterystyka go- spodarstw rolnych w 2013 r.”, GUS, Informacje i Opracowania Statystyczne, Warszawa 2014, str. 370-371.

4 Przedstawione zjawiska nie byáy nowe i nie zachodziáy tylko w Polsce. Mają one miejsce we wszystkich krajach z rozwijającą siĊ gospodarką.

23

Oszacowano, Īe gospodarstwa rolne o wielkoĞci 4 tysiące euro SO przy- nosiáy dochód netto w kwocie 4,3 zá w przeliczeniu na godzinĊ nakáadu pracy wáasnej posiadacza gospodarstwa i jego rodziny, gdy odtwarzaáo w peáni trwaáe Ğrodki produkcji zuĪywające siĊ w procesie produkcyjnym. Dochód ten byá znacznie mniejszy (o 52,2 punkty procentowe) od stawki wynagrodzenia pra- cownika najemnego w rolnictwie i odpowiadaá poziomowi 31,2% stawki paryte- towej. JeĞli jednak gospodarstwo nie inwestowaáo, wówczas dochód brutto (do- chód z gospodarstwa powiĊkszony o kwotĊ amortyzacji) w przeliczeniu na go- dzinĊ nakáadów pracy wáasnej wynosiá okoáo 7,8 zá, czyli 86,7% stawki wyna- grodzenia pracownika najemnego w rolnictwie i 56,6% stawki parytetowej. Taki sposób zarządzania gospodarstwem prowadziá jednak z czasem do caákowitej deprecjacji Ğrodków trwaáych. Przykáadowo, w 2013 roku 54-55% tych gospo- darstw nie posiadaáo wáasnej mechanicznej siáy pociągowej

. GáĊbsza analiza tej sytuacji znajduje siĊ w opracowaniu Wiesáawa Musiaáa [2010, str. 63-66]. Ale nawet w takiej sytuacji gospodarstwa mogáy kontynuowaü produkcjĊ, áoĪąc na- káady pracy wáasnej z wykorzystaniem prostych narzĊdzi i stosując nakáady ku- powanych Ğrodków obrotowych i pochodzenia wáasnego (nasiona; sáoma, po- plony i/lub obornik na przyoranie; pasze dla inwentarza Īywego itp.) oraz ko- rzystając z usáug produkcyjnych.

Z powyĪszego wynika, Īe rodziny gospodarstw nieposiadających docho- dów spoza gospodarstwa rolnego miaáy bardzo maáe dochody.

WiĊkszoĞü gospodarstw miaáo jednak mniejszą wartoĞü produkcji niĪ te o wielkoĞci 4 SO, wiĊc przynosiáy mniejsze dochody od podanych wyĪej, a to powodowaáo, Īe rodziny ich posiadaczy musiaáy w wiĊkszym stopniu korzystaü z dochodów czerpanych z innych Ĩródeá.

Dochody czĊĞci gospodarstw o wielkoĞci do 4 tysiĊcy euro SO nie odpowia- daáy ambicjom ich posiadaczy oraz czáonkom ich rodzin i ewentualnym nastĊp- com, co najprawdopodobniej byáo istotną przyczyną rezygnacji z ich prowadzenia.

W gospodarstwach o wielkoĞci 25-50 tysiĊcy euro SO natomiast dochody z pracy wáasnej byáy na tyle duĪe, Īe liczba gospodarstw nie zmniejszaáa siĊ, a wyraĨnie wzrastaáa. Dochody netto na godzinĊ nakáadu pracy wáasnej przekra- czaáy znacząco stawkĊ parytetową, a to zapewniaáo akceptowany poziom byto- wania posiadaczy takich gospodarstw oraz czáonków ich rodzin, a takĪe Ğrodki umoĪliwiające reprodukcjĊ rozszerzoną majątku wáasnego.

5 Ustalenia wáasne sporządzone na podstawie liczb z opracowania [Charakterystyka… 2014, str. 368-369].

24

Tabela 5. Szacowane Ğrednie dochody netto i brutto przeliczone na jedną godzinĊ nakáadów pracy wáasnej w gospodarstwach osób fizycznych róĪniących

siĊ wielkoĞcią produkcji oraz ocena tych dochodów (stan z 2013 roku)

SO)

4^a 25-50

Dochody w záotych przeliczone na godzinĊ nakáadów pracy wáasnej:

- dochody netto

- dochody brutto 4,3

7,8 9,3

14,7 Dochody netto w záotych przeliczone na godzinĊ na-

káadów pracy wáasnej w relacji (%) do:

- stawki robotnika rolnego - stawki parytetowej

47,8 31,2

207,1 127,6 Dochody brutto w záotych przeliczone na godzinĊ na-

káadów pracy wáasnej w relacji (%) do:

- stawki robotnika rolnego - stawki parytetowej

86,7 56,6

302,3 186,4

a. Dochody gospodarstw tej wielkoĞci ustalone na podstawie ekstrapolacji liczb zaczerp- niĊtych z Polskiego FADN i charakteryzujących wszystkie grupy wielkoĞciowe go- spodarstw rolnych.

ħródáo: szacunki wáasne sporządzone z wykorzystaniem wyników monitoringu Polskiego FADN zestawionych w tabeli 2.

Istniaáo wiele przyczyn osiągania niewielkich dochodów w gospodar- stwach o wielkoĞci 4 tysiące euro SO w porównaniu z gospodarstwami sáuĪą- cymi do porównaĔ, a mianowicie:

ƒ mniejszy w nich byá o okoáo 43 punkty procentowe udziaá osób kierujących gospodarstwami z formalnym przygotowaniem zawodowym (tabela 3), co ogra- niczaáo efektywnoĞü produkcji gospodarstw mniejszych;

ƒ ponoszone byáy mniejsze o 2/3 nakáady pracy i znacząco mniejsze byáy zasoby aktywów, gáównie ziemi. Brak mechanicznej siáy pociągowej i najprawdopo- dobniej stosownych maszyn w czĊĞci z nich byá jednak zasadny, ze wzglĊdu na niedostateczne moĪliwoĞci ich opáacalnego wykorzystania. Istnienie takich za- sobów w pozostaáych analizowanych gospodarstwach o wielkoĞci do 4 tys. euro SO mogáo wiĊc byü przejawem nieracjonalnoĞci poczynaĔ producentów, chyba Īe zasoby te byáy wykorzystywane do Ğwiadczenia usáug produkcyjnych w in- nych gospodarstwach rolnych;

ƒ ponad oĞmiokrotnie mniejsze zasoby ziemi w gospodarstwach o wielkoĞci do

4 tysiecy euro SO niĪ w gospodarstwach sáuĪących do porównaĔ nie przekáadaáo

siĊ na lepsze wykorzystanie tego czynnika produkcji (tabela 7). Mniejszy o 8,3

punktu procentowego (p.p.) byá tu bowiem udziaá w uĪytkach rolnych po-

wierzchni upraw przynoszących wiĊksze dochody z jednostki powierzchni (ro-

Ğliny przemysáowe, warzywa, truskawki, sady), a wiĊkszy o okoáo 9,9 p.p.

25

udziaá uĪytków rolnych nieprzynoszących produkcji rolniczej (ugory i uĪytki w záej „kulturze rolnej”).

Tabela 6. WielkoĞü analizowanych gospodarstw rolnych wyraĪona w SO, ich zasoby ziemi, kwalifikacje formalne osób kierujących, nakáady pracy i wyposaĪenie w mechaniczną siáĊ pociągową (stan z poáowy 2013 roku)

Gospodarstwa o wielkoĞci (SO):

Liczby z gospo- darstw 25-50 tysiĊcy euro SO

= 100%

do 4 25-50 ĝrednia wielkoĞü gospodarstwa (tysiące

euro SO^a) 1,9^b 38,1^b 5,0

Udziaá osób z wyksztaáceniem rolniczym

kierujących gospodarstwami (%) 30,8 73,5 -42,7^c ĝrednia powierzchnia uĪytków rolnych

gospodarstwa (ha) 2,8 23,7 11,8 ĝrednie zatrudnienie w gospodarstwie w

przeliczeniu na osoby peánozatrudnione 0,7 2,1 33,3

Udziaá gospodarstw z ciągnikiem lub

ciągnikami (%) 42,9 95,8 -52,9^c

a. WartoĞü produkcji policzona w sposób standardowy i wyraĪona w tysiącach euro.

b. WielkoĞü ustalone szacunkowo.

c. RóĪnica wyraĪona w punktach procentowych.

ħródáo: ustalenia wáasne sporządzone na podstawie opracowania pt. „Charakterystyka go- spodarstw rolnych w 2013 r.”, GUS, Informacje i Opracowania Statystyczne, Warszawa 2014, str. 167, 358, 360, 364 i 368.

Tabela 7. Struktura (%) wykorzystania uĪytków rolnych w gospodarstwach osób fizycznych róĪniących siĊ wielkoĞcią (stan z poáowy 2013 roku)

Mierniki i wskaĨniki

Gospodarstwa o wielkoĞci

(tysiące euro SO): RóĪnica w punktach procentowych w stosunku do gospodarstw 25-50

tysiĊcy euro SO do 4 25-50

Powierzchnia obsiana 53,9 70,5 -16,6

w tym: - zboĪa - ziemniaki

- roĞliny przemysáowe

- warzywa gruntowe i truskawki - inne zasiewy, w tym roĞliny pastewne

46,3 1,9 1,3 1,5 2,9

49,0 2,6 6,9 1,7 10,3

-2,7 -0,7 -5,6 -0,2 -7,4

Uprawy trwaáe, w tym sady 1,4 3,9 -2,5

Ogródki przydomowe 0,8 0,1 0,7

àąki i pastwiska trwaáe 32,8 26,9 5,9

Ugory i odáogi 7,5 2,1 5,4

Inne nieuprawiane uĪytki 5,0 0,4 4,6

Razem uĪytki rolne 100,0 100,0 X

ħródáo: ustalenia wáasne sporządzone na podstawie opracowania pt. „Charakterystyka go- spodarstw rolnych w 2013 r.”, GUS, Informacje i Opracowania Statystyczne, Warszawa 2014, str. 364-367.

26

ƒ ograniczony byá zakres stosowania dziaáaĔ powiĊkszających pozyskiwaną war- toĞü dodaną, o czym informuje wiĊkszy o okoáo 50 punktów procentowych udziaá gospodarstw o wielkoĞci do 4 tysiące euro SO, które specjalizowaáy siĊ w produkcji roĞlinnej (tabela 5). Rezultatem byáa sprzedaĪ surowców pochodze- nia roĞlinnego zamiast ich przetwarzania w gospodarstwie w ramach produkcji zwierzĊcej;

Tabela 8. Organizacja i intensywnoĞü produkcji w gospodarstwach rolnych osób fizycznych róĪniących siĊ wielkoĞcią (stan z poáowy 2013 roku)

Gospodarstwa o wielkoĞci (tysiące euro SO):

RóĪnica w punktach procentowych w stosunku do gospodarstw 25-50

tysiĊcy euro SO do 4 25-50

ĝredni udziaá gospodarstw z produkcją:

ƒ specjalistyczną (%) - w tym: roĞlinną zwierzĊcą ƒ wielostronną

78,0 72,3 5,7 22,0

52,4 22,2 30,2 47,6

25,6 50,1 -24,5 -25,8 ĝrednie zatrudnienie w przeliczeniu na

1 SO (godz.) 530 188 281,9^a

ĝredni udziaá gospodarstw stosujących

nawozy naturalne (%) 28,5 76,6 -48,1

ĝredni udziaá gospodarstw stosujących nawozy mineralne i wapnowanie gleby (%)

58,6 91,7 -33,1

a. RóĪnica wyraĪona w procentach.

ħródáo: ustalenia wáasne sporządzone na podstawie opracowania pt. „Charakterystyka go- spodarstw rolnych w 2013 r.”, GUS, Informacje i Opracowania Statystyczne, Warszawa 2014, str. 358 i 368.

ƒ prawie trzykrotnie wiĊksza byáa pracocháonnoĞü produkcji, bĊdąca pochodną braku technicznych Ğrodków produkcji substytuujących pracĊ. Oznacza to, Īe w gospodarstwach o wielkoĞci do 4 tysiĊcy euro SO dominowaáa praca wyko- nywana z uĪyciem prostych narzĊdzi, zaĞ korzystanie z usáug miaáo niewielki zakres;

ƒ o blisko 50 punktów procentowych mniejszy byá udziaá gospodarstw stosują-

cych nawozy naturalne pochodzenia zwierzĊcego, a w takich sytuacjach malaáa

pojemnoĞü wodna (retencyjnoĞü) gleby i jej moĪliwoĞci sorpcyjne ograniczające

wypáukiwanie skáadników mineralnych potrzebnych roĞlinom uprawnym. Spo-

wodowany tym spadek ĪyznoĞci gleby prowadziá do spadku plonów i ich wiĊk-

szych wahaĔ w kolejnych latach;

27

ƒ mniejszy o okoáo 33 punkty procentowe byá udziaá gospodarstw stosujących nawozy mineralne i wapnowanie gleb, czyli dwu istotnych czynników powiĊk- szających rozmiary pozyskiwanej produkcji roĞlinnej. W sytuacjach kraĔcowych miaáo wiĊc miejsce kontynuowanie, a byü moĪe takĪe powrót do na poáy natu- ralnej technologii produkcji stosowanej nagminnie w gospodarstwach osób fi- zycznych w naszym kraju jeszcze przed 1950 rokiem.

Liczbowym podsumowaniem tego, co napisano wczeĞniej o wykorzysta- niu bardzo maáej powierzchni uĪytków rolnych gospodarstw o wielkoĞci do 4 tysiĊcy euro SO jest wielkoĞü wskaĨnika produktywnoĞci ziemi mierzonego wielkoĞcią SO przeliczoną na 1 ha uĪytków rolnych. Wynosiá on zaledwie 42,2% wielkoĞci analogicznie liczonego wskaĨnika obliczonego dla gospo- darstw sáuĪących do porównaĔ.

WaĪniejsze problemy stojące przed gospodarstwami maáotowarowymi i propozycje ich rozwiązania

Polska naleĪy do krajów eksportujących ĪywnoĞü, wiĊc przyszáe warunki funkcjonowania gospodarstw rolnych trzeba rozpatrywaü w moĪliwie szerokim kontekĞcie i z odpowiednio dáugim wyprzedzeniem czasowym. W tej czĊĞci przedstawiono zatem projekcje dwojakiego rodzaju w perspektywie 2025 roku.

Projekcja dwu zestawów najwaĪniejszych dáugoterminowych Ğwiatowych trendów spoáeczno-gospodarczych

W 1930 roku John M. Keynes opublikowaá w ksiąĪce pt. „Essays in Persuasion” tekst zatytuáowany Economic Possibilities for our Grandchildren [Mas-Colell 2014, str. 143-146]. OkreĞliá w nim doĞü trafnie przyszáoĞü krajów rozwiniĊtych gospodarczo w perspektywie kolejnych dziewiĊüdziesiĊciu lat.

PodkreĞliá celowoĞü oddzielania w pracach tego rodzaju trendów krótko- i Ğrednioterminowych od dáugoterminowych i celowoĞü wykorzystania tylko tych ostatnich w prognozie dáugoterminowej.

Do metody uĪytej przez Keynesa nawiązują eseje zawarte w ksiąĪce

wydanej w 2014 roku pod redakcją I. Palacios-Huerty [2014]. Eseje te wskazują

na róĪne aspekty stanu Ğwiata w 2113 roku. Ich autorom przyĞwieca

przekonanie, Īe wiarygodną prognozĊ w tak dáugim horyzoncie moĪna

sporządziü na zasadzie ekstrapolacji trendów dáugoterminowych, lecz pod

warunkiem Īe znajdą siĊ w niej przypuszczenia co do niezaistniaáych jeszcze

nastĊpstw rozpatrywanych trendów dáugoterminowych. Jest dla nich oczywiste,

Īe trendy dáugoterminowe mogą byü uĪyte do sformuáowania prognozy

o krótszym horyzoncie czasu [Roth 2014, str. 179]. NiĪej przedstawiono zatem

28

charakterystykĊ dziesiĊciu najwaĪniejszych w stuleciu 1900-2000 trendów Ğwiatowych autorstwa Darona Acemoglu [2014, str. 23-71], profesora ekonomii w Massachusetts Institute of Technology (MIT) w Stanach Zjednoczonych, po to, by na ich podstawie móc wskazaü sytuacjĊ Ğwiata w perspektywie 2025 roku.

ƒ Dokonywaáa siĊ rewolucja w prawach w wyniku idei sformuáowanych w Europie w epoce oĞwiecenia, której początki siĊgają XVII wieku. Początkowo byá to ruch intelektualny na terenie Szkocji i Anglii, ale z czasem rozwinąá siĊ takĪe na terenie Francji oraz Niemiec. OĞwiecenie jest teĪ zwane epoką rozumu, poniewaĪ jego idee zaczĊáy ksztaátowaü nowy sposób myĞlenia elit tych krajów, a póĨniej przeniosáo siĊ do innych krajów

. Filozofowie docenili idee racjonalizmu, empiryzmu i antydogmatyzmu (Renatus Descartes, John Locke, Pierre Bayle), o prawach natury i umowie spoáecznej pisaá Thomas Hobbes, a Isaack Newton tworzyá postawy wspóáczesnej fizyki. Uznawali oni, Īe narzĊdziem poznania Ğwiata, spoáeczeĔstwa i jednostki jest rozum odwoáujący siĊ do doĞwiadczenia, a zdobyta w ten sposób wiedza umoĪliwia wyrwanie siĊ spoáeczeĔstwa ze stanu ignorancji i ulegania przesądom. Pod wpáywem poglądów Michela Montaigne’a i empiryzmu Johna Locke’a uksztaátowaáa siĊ oĞwieceniowa koncepcja wychowania i edukacji máodego pokolenia, zgodnie z którą czáowiek wyksztaácony miaá byü przygotowany do Īycia obywatelskiego i mieü podstawy do wykonywania przydatnego spoáecznie zawodu. J. Priestley oraz L.R. de la Chalotais dodali do tej koncepcji zasadĊ podporządkowania wychowania i edukacji interesom paĔstwa. Anne-Robert J. Turgot i Jean A.N.

Condorcet wskazali, Īe idea staáego postĊpu ksztaátującego siĊ w procesie przemian cywilizacyjnych pozbawia znaczenia ideĊ roli opatrznoĞci w tym procesie. W myĞli spoáeczno-politycznej waĪną zaĞ rolĊ peániáy liberalna koncepcja jednostki ludzkiej, spoáeczeĔstwa i gospodarki oraz idea umowy spoáecznej Jean-Jacques’a Rousseau, a takĪe idea konstytucji oraz trójpodziaáu wáadzy, a na tym tle rządy prawa i ochrona wolnoĞci osobistej (Charles L. Montesquieu).

MyĞl oĞwieceniowa nie stworzyáa systemu zwartego, wiĊc przyczyną jej zaniku na początku XIX wieku staáy siĊ wewnĊtrzne sprzecznoĞci narastające w miarĊ upáywu czasu. Przetrwaáy jednak skutki praktyczne myĞlenia oĞwieceniowego. W duĪym stopniu w ich wyniku rosnąca liczba spoáeczeĔstw zaczĊáa braü udziaá w wybieraniu swoich przywódców i wywieraü wpáyw na sprawowane przez nich rządy. Prawa obywatelskie i wolnoĞü zyskiwali ludzie

6 W Polsce idee oĞwiecenia pojawiáy siĊ w XVIII wieku. Ich pokáosiem byáa m.in. dziaáalnoĞü Liceum w KrzemieĔcu. Dziaáaáy przy nim inne szkoáy, miĊdzy innymi Szkoáa Geometrów Praktyków oraz Szkoáa Mechaników i miaáy miejsce róĪne kursy [Encyklopedia… 2001- -2005, t. 15 str. 534-535].

29

ubodzy, kobiety i mniejszoĞci: religijne, etniczne oraz seksualne. Zanikaáa przemoc domowa w relacji: mąĪ – Īona i rodzice – dzieci, demokratyzowaáy siĊ stosunki w zakáadach pracy

. WiĊkszoĞü Ğwiatowych spoáeczeĔstw Īyáa jednak nadal pod rządami autorytarnymi, które dziaáaáy w interesie ograniczonej liczby osób wspóátworzących elity krajowe.

ƒ Rósá zasiĊg oddziaáywania nowych technologii. Wykroczyáy one poza wpáyw wywierany na organizacjĊ produkcji dóbr, jak to byáo w wieku poprzednim i coraz bardziej przenikaáy w kaĪdy aspekt Īycia spoáecznego: lecznictwo, odĪywianie siĊ, transport, komunikacjĊ, prace domowe, gastronomiĊ, wypoczynek, rozrywkĊ itd. Popyt na nowe dobra i usáugi z nimi związane sprzyjaá koniunkturze.

ƒ Miaá miejsce wzrost Ğredniego dochodu liczonego na mieszkaĔca Ziemi, wstrzymywany tylko w okresach recesji i kryzysów gospodarczych oraz wojen.

WyraĪona w dolarach amerykaĔskich i cenach z 2010 wielkoĞü tego wskaĨnika wzrosáa 2,6-krotnie, a trend byá zbliĪony do liniowego.

ƒ Wzrost byá nierównomierny, wiĊc rosáa przepaĞü miĊdzy dochodami obywateli krajów bogatych i biednych. Na początku XX w. krotnoĞü relacji dziewiĊüdziesiątego do dziesiątego centyla kwoty dochodów poszczególnych krajów Ğwiata przeliczona na mieszkaĔca wynosiáa mniej niĪ 9, a obecnie zbliĪa siĊ do trzydziestu.

ƒ Trwaáa transformacja pracy i zarobków. W rozwiniĊtych gospodarczo krajach ulegaá zmniejszeniu udziaá osób pracujących w rolnictwie i przemyĞle w áącznej liczbie zatrudnionych, rósá natomiast udziaá osób zatrudnionych w usáugach obejmujących: edukacjĊ, higienĊ osobistą, turystykĊ, finanse itd. Zanikaáy natomiast zawody wymagające Ğredniego poziomu kwalifikacji, a to staáo siĊ przyczyną zanikania klasy Ğredniej. Zjawisko to w poáączeniu z brakiem miejsc pracy dla osób nisko kwalifikowanych, powodowanym substytuowaniem pracy coraz wydajniejszymi maszynami i urządzeniami, prowadziáo do polaryzacji dochodów.

ƒ Trwaáa rewolucja zdrowotna, o czym Ğwiadczy wzrost Ğredniej oczekiwanej dáugoĞci Īycia z okoáo 30 do 60 lat. Przyczynami byáy poprawa poziomu higieny (czysta woda, utylizacja Ğcieków itd.) i profilaktyka, a to znalazáo wyraz gáównie w spadku umieralnoĞci niemowląt oraz dzieci.

Malaáy róĪnice w Ğredniej dáugoĞci Īycia miĊdzy mieszkaĔcami krajów rozwiniĊtymi gospodarczo i tych w krajach rozwijających siĊ. WaĪną przyczyną tego zjawiska jest rozprzestrzenianie siĊ znaczących innowacji w dziedzinie

7 Patrz ksiąĪki: [Miller i inni 2014, str. 21-289 ] i [Masaaki 2014, str. 31-176].

30

opieki zdrowotnej w krajach rozwijających siĊ dziĊki Ğrodkom pomocowym krajów rozwiniĊtych gospodarczo i wysiákom organizacji miĊdzynarodowych.

ƒ PostĊpowaáa integracja Ğwiata dziĊki przyspieszeniu przepáywu dóbr i techno- logii ponad granicami paĔstw. ĝwiadczy o tym udziaá handlu zagranicznego w áącznym PKB krajów Ğwiata. Na początku XX w. wyniósá on okoáo 22%, podczas gdy w 2000 roku osiągnąá udziaá okoáo 40%. UmoĪliwiáy to zmiany polityki handlowej paĔstw, przenoszenie produkcji do krajów z niĪszymi páacami (offshoring) oraz postĊp w dziedzinie technologii komunikacyjnych, które uáatwiaáy zlecanie na zewnątrz okreĞlonych dziaáaĔ (outsourcing).

PostĊpująca integracja Ğwiata nosi teĪ nazwĊ globalizacji

.

Globalizacja sprzyjaáa rozwojowi produkcji wymagającej nisko kwalifikowanych pracowników w krajach z pracą taĔszą. W czĊĞci tych krajów daá siĊ teĪ dostrzec w związku z tym spadek liczby osób zatrudnionych w rolnictwie.

IntegracjĊ Ğwiata uáatwiaá wzrost liczby miĊdzynarodowych instytucji finansowych [Schiller 2014 str. 202]. W 1930 roku powstaá Bank Rozrachunków MiĊdzynarodowych, a w 1944 roku MiĊdzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank ĝwiatowy. Ten ostatni wyewoluowaá póĨniej w GrupĊ Banku ĝwiatowego.

MiĊdzyamerykaĔski Bank Rozwoju rozpocząá dziaáalnoĞü w 1959 roku, Azjatycki Bank Rozwoju w 1966 roku, MiĊdzynarodowe Stowarzyszenie ds. Swapów i Derywatów w 1985 roku, a ĝwiatowa Organizacja Handlu w 1994 roku.

ƒ Pierwsza poáowa stulecia wypeániona byáa wojennymi zmaganiami o nadzwy- czajnym nasileniu, druga byáa natomiast znaczniej spokojniejsza. W pierwszych czterdziestu piĊciu latach tamtego wieku w trakcie miĊdzynarodowych konfliktów zbrojnych ginĊáo corocznie w bitwach lub umieraáo z ran w nich odniesionych do 200 osób na 100 tys. ludnoĞci, natomiast w kolejnych latach analogiczny wskaĨnik nie przekraczaá 5 osób na 100 tys. ludnoĞci. W wojnach domowych natomiast Īycie traciáo corocznie w latach 1912-1952 aĪ do szesnastu osób na 100 tys. ludnoĞci (koniec epoki rządów kolonialnych), potem wskaĨnik ten spadá do poziomu 4 osoby lub mniej.

Nie moĪna jednak interpretowaü przebiegu tego trendu w XX wieku jako przejĞcia ze stuleci nieustających wojen do okresu raczej pokojowego. Przyczyny wybuchu wojen są bowiem zjawiskiem skomplikowanym, a decydują o nich niejednokrotnie czynniki, które nie są analizowane w tym opracowaniu.

8 Gabriela Ziewiec [2012, str. 15-17] pisaáa o trzech falach globalizacji, w latach 1870-1913, 1950-1973 i po 1980 roku. Poza pozytywnymi skutkami tego zjawiska, autorka ta dostrzegáa teĪ skutek negatywny, jakim jest nierównomiernoĞü wzrostu gospodarczego poszczególnych krajów.