Dyrektywy funkcjonalne wykładni prawa UE
5.1.3. Reguły funkcjonalne wykładni
Wykładnia prawa nie może ignorować intencji normodawcy, celów, jakie sobie stawiał, nie może być również obojętna wobec konsekwencji, do jakich prowadzi określone rozumienie przepisu (np. czy wykładnia
281 L. Morawski, Wykładnia w orzecznictwie sądów. Komentarz, Wydawnictwo TNOiK, Toruń 2002, s. 209‒10.
282 A. Kozak, Rodzaje wykładni prawa w uchwałach Trybunału Konstytucyjnego, [w:] S. Kaźmierczyk (red.), Z zagadnień wykładni prawa, Acta Universitatis Wratislaviensis No 2032, „Prawo” 1997, t. CCLXII, s. 61.
nie będzie prowadzić do niesprawiedliwych lub nieracjonalnych rezul-tatów). Wykładnia musi wreszcie brać pod uwagę przekonania moralne adresatów norm i nie może pozostawać obojętna wobec faktu, że to, co w przeszłości było słuszne i dopuszczalne, dzisiaj już być może niesłusz-ne i niedopuszczalniesłusz-ne lub odwrotnie. Wykładnia prawa nie może się ogra-niczać do kontekstu językowego i systemowego danego przepisu, ale musi brać pod uwagę szeroko rozumiany kontekst funkcjonalny, a więc czyn-niki społeczne, ekonomiczne, polityczne i moralne283. Można wskazać kilka reguł charakterystycznych dla wykładni funkcjonalnej. W samej doktrynie prawniczej akceptowane są następujące dyrektywy interpre-tacyjne, które wskazują, jak określać znaczenie tekstu prawnego ze wzglę-du na racje o charakterze ustrojowym lub aksjologicznym składające się na kontekst funkcjonalny rozumienia tekstu prawnego:
Po pierwsze, „Interpretując przepisy prawne, należy brać pod
uwa-gę cele regulacji prawnej”. Cel284 normy określany jest jako ratio legis. W odniesieniu do przepisów wydanych w odległej przeszłości wykładnia funkcjonalna ma charakter adaptacyjny, tzn. służyć ma dostosowaniu przepisów prawnych do zmieniającej się rzeczywistości społecznej, dla-tego w takim przypadku interpretator przeprowadza wykładnię obiek-tywną, powołując się na cele, które można przypisać aktualnemu (współ-czesnemu) prawodawcy. W odniesieniu do przepisów wydanych niedawno bardziej zasadne jest przeprowadzenie wykładni subiektywnej poprzez odwołanie się do celów prawodawcy, który jest twórcą interpre-towanego tekstu. Wykładnia subiektywna powinna być także prefero-wana w odniesieniu do przepisów powstałych w trybie kontraktowym
283 L. Morawski, Wstęp do prawoznawstwa, wyd. X, Wydawnictwo TNOiK, Toruń 2006, s. 161.
284 Termin „cel” jest bardzo wieloznaczny. Użycie go nie ogranicza się do opisu prze-biegów psychologicznych świadomego zachowania się człowieka, ale stosuje się również do opisu długofalowych procesów historycznych w społeczeństwie, a nawet do opisów procesów przyrodniczych. J. Wróblewski, Zagadnienia teorii wykładni prawa ludowego, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1959.
(umownym), takich jak układy zbiorowe pracy lub umowy międzynaro-dowe285.
Po drugie, „Jeżeli w procesie wykładni uwzględnia się cele prawa,
to posługując się celem normy, należy go ustalić w ten sposób, by był on zgodny z celem instytucji prawnej, do której należy rekonstruowana norma”. Cel instytucji prawnej określany jest jako ratio iuris. Dyrektywa ta zwraca uwagę na fakt, że normy nie mogą być traktowane jako auto-nomiczne i izolowane elementy systemu prawa, lecz muszą być postrze-gane jako części składowe instytucji prawnych.
Po trzecie, „Interpretując teksty prawne, należy uwzględnić funkcje
prawa, tzn. należy brać pod uwagę konsekwencje społeczne i ekonomicz-ne, do jakich prowadzić będzie określona interpretacja, i wybrać taką interpretację, która prowadzi do konsekwencji najbardziej korzystnych”. Dyrektywę tę można wyrazić w formie zakazu: „Należy odrzucić taką interpretację przepisu, która prowadzi do konsekwencji absurdalnych”.
Po czwarte, „W razie wątpliwości dotyczących znaczenia tekstu
prawnego, który jest istotny dla odtworzenia normy należącej do jakiejś instytucji prawnej, należy wybrać takie znaczenie, które prowadzi do rekonstrukcji normy odpowiadającej funkcji tej instytucji”. Przez funk-cję normy (instytucji prawnej) rozumie się skutki, jakie stosowanie nor-my wywierało w przeszłości, jakie może prawdopodobnie spowodować w przyszłości lub jakie powinno spowodować. W tym ostatnim przypad-ku (sprzypad-kutki, jakie norma powinna spowodować) pojęcie funkcji normy jest tożsame z pojęciem celu normy. Argumentacja odwołująca się do konsekwencji społecznych regulacji prawnej powinna mieć szczególne znaczenie w tych przypadkach, w których prawo jest narzędziem okre-ślonej polityki społecznej.
Po piąte, „Przy interpretacji przepisów prawa należy brać pod
uwa-gę powszechnie akceptowane normy moralne, zasady sprawiedliwości
i słuszności”. Dyrektywa ta jest neutralna z punktu widzenia wyboru statycznej lub dynamicznej ideologii wykładni. Statycznej ideologii wy-kładni przypisywana jest dyrektywa: „Interpretowanym przepisom praw-nym należy nadawać znaczenie zgodne z moralnością, którą można przy-pisać historycznemu prawodawcy”. Dla ideologii dynamicznej właściwa jest inna dyrektywa: „Interpretowanym przepisom prawnym należy nada-wać znaczenie zgodne z moralnością akceptowaną przez aktualnego pra-wodawcę”. Sama moralność jest kategorią, którą charakteryzuje zarówno historyczna, jak i kulturowa relatywizacja. Moralność nie tylko zmienia się w czasie, lecz także jest ona różna w różnych grupach społecznych. W ramach wykładni funkcjonalnej istotne jest odwołanie do moralności uniwersalnej, której wyrazem są prawa człowieka określone zarówno w prawie międzynarodowym, jak i w prawie europejskim.
Po szóste, za typową dla wykładni funkcjonalnej należy uznać
dy-rektywę preferencji: „Jeżeli na gruncie wykładni językowej możliwe są różne warianty normy, to należy wybrać ten, który jest najbardziej zgod-ny z przyjętymi regułami i ocenami społeczzgod-nymi”286.
Do założenia o konsekwencji preferencji aksjologicznych przyczy-niają się dwie kolejne dyrektywy (7 i 8).
Po siódme, „Jeżeli w procesie wykładni uwzględnia się oceny i
re-guły społeczne, to należy się nimi posługiwać jednolicie co najmniej w stosunku do wszystkich norm tworzących daną instytucję prawną”.
Po ósme, „Interpretując przepisy należące do danego aktu
prawne-go, nie można przyjmować ocen i zasad wzajemnie się wykluczających”. Dyrektywa ta wskazuje, że w procesie interpretacji tekstów prawnych zakłada się charakteryzującą prawodawcę racjonalnego asymetryczność preferencji aksjologicznych prawodawcy, tzn. jeśli prawodawca w normie N1 preferuje wartość X przed Y, to nie jest tak, że w normie N2 preferu-je wartość Y przed X287.
286 Z. Pulka, Podstawy prawa…, s. 120–122.
Odwołanie się do reguł funkcjonalnych oznacza zatem relatywnie najmocniejsze odejście od rezultatu procesu prawodawczego. Prawodaw-ca występuje tu jedynie jako podmiot tworzący tekst, będący pierwotnym punktem odniesienia. Wszystko inne zależy od podmiotu interpretują-cego przepis i to stanowi podstawową przyczynę rozróżnienia reguł funk-cjonalnych i celowościowych. Waga tego zabiegu rośnie, jeżeli źródłem rekonstrukcji staje się obok przepisu inna decyzja stosowania prawa lub kryteria otwarte, powodujące dodatkowo odwołanie się do aksjologii pozaprawnej. Reguły funkcjonalne co do zasady odgrywają rolę reguł uzupełniająco-weryfikujących zarówno w aspekcie wykładni dotyczącym ustalania znaczeń terminów i wyrażeń normatywnych, jak też przy re-konstrukcji jednostkowej normy z danego źródła oraz rere-konstrukcji peł-nej normatywpeł-nej podstawy decyzji. Zwykle zatem po odpowiednim zastosowaniu w ramach aspektów reguł semantycznych, syntaktycznych czy systemowych pojawia się na pewnym etapie wykładni potrzeba od-wołania się do argumentu z funkcji po to, aby określić funkcjonalny kontekst wyników wykładni językowej i systemowej albo zweryfikować lub skorygować wyniki tej wykładni. Przy ustalaniu znaczenia wyrażeń rola ta odnosi się do reguł semantycznych oraz kontekstowo zastosowa-nych reguł systemowych wykładni, przy ustalaniu treści normy jednost-kowej – do reguł językowo-gramatycznych w kontekście reguł systemo-wych, przy rekonstrukcji natomiast pełnej normatywnej podstawy decyzji, złożonej zwykle z kilku norm jednostkowych – do reguł syste-mowo-strukturalnych i systemowo-aksjologicznych (w roli reguł kontek-stowo-weryfikacyjnych). Reguły funkcjonalne mogą odgrywać także rolę podstawowych w szczególnych sytuacjach rekonstrukcji norm zadanio-wych, odwołujących się do funkcjonowania danego porządku organiza-cyjnego. Treść jednostkowego wzoru zachowania normy zadaniowej, podobnie jak i znaczenie wyrażeń zawartych w tekście formułującym tę normę, nie może być ustalona bez odwołania się do funkcji. Sama norma zadaniowa, często powiązana z normą kompetencyjną i normami
proceduralnymi, stanowi element pełnej kompetencyjno-proceduralnej podstawy normatywnej decyzji, zrekonstruowanej także z elementów przepisów wyrażających normy zwykłe oraz innych źródeł. Jest to jednak element na tyle istotny, że argumenty z funkcji, jaka jest przypisywana działaniom danego podmiotu, przesuwają się na pozycje współdecydu-jące o treści tej podstawy. Jest to zwłaszcza aktualne w przypadku re-konstrukcji reguł proceduralnych, służących pragmatyce procesu decy-zyjnego i stąd bardziej wrażliwych na funkcję rozumianą jako osiąganie skutku w postaci decyzji stosowania prawa. Innym momentem wzmoc-nienia roli reguł funkcjonalnych jest korzystanie przy rekonstrukcji nor-matywnej podstawy decyzji stosowania prawa z kryteriów otwartych (takich jak np. kryteria ekonomiczne) oraz innych decyzji stosowania prawa. Wykorzystanie orzecznictwa zakłada nie tylko funkcjonalne uza-sadnienie samego faktu odwołania się do tego źródła, ale merytorycznie pozwala przeprowadzić, wynikającą z tego orzecznictwa, funkcjonalną weryfikację lub uzupełnienie wzoru zrekonstruowanego z przepisów lub kryteriów otwartych. Reguły funkcjonalne znajdują także zastosowanie w wykładni operatywnej przy rozumowaniach inferencyjnych. Sam ar-gument z funkcji jest natomiast w przypadku wykładni treści decyzji stosowania prawa wzmocniony przez sam funkcjonalny kontekst odwo-łania się do innej decyzji. Funkcjonalna przydatność owej operacji za-kłada możliwość ustalenia takiej treści wykorzystywanej w procesie wykładni decyzji, która byłaby najbardziej przydatna do podjęcia decy-zji aktualnej (ustalenia jej treści). Rolę argumentów funkcjonalnych na-leżałoby w tym przypadku określić jako podstawową, a nie kontekstowo--weryfikacyjną288.
Rola wartości w odtwarzaniu normy prawnej rozpatrywana jest w ramach wykładni funkcjonalnej, stąd niekiedy mowa o wykładni ak-sjologicznej czy aksjologiczno-funkcjonalnej. W oczach ustawodawcy
normy prawne mają zawsze jakieś uzasadnienie aksjologiczne. Wobec tego należy się starać odtworzyć oceny ustawodawcy i interpretowanym przepisom prawnym przypisać takie znaczenie, w którym wyrażałyby one wskazania maksymalnie zgodne z tymi ocenami. Same dyrektywy funkcjonalne dzielą się na dwa podzbiory: dyrektywy funkcjonalne inte-lektualne, odwołujące się do wiedzy merytorycznej prawodawcy z okre-ślonej dziedziny, oraz dyrektywy funkcjonalne aksjologiczne, które w swo-im zakresie także podlegają zróżnicowaniu na dyrektywy celowościowe, oparte na celach prawodawcy, a także na dyrektywy odwołujące się do innych wartości niż wartości ‒ cele289. W tym obszarze istotne są poglądy na temat założeń o racjonalności aksjologicznej prawodawcy. W zespole założeń o racjonalności prawodawcy założenia o racjonalności aksjolo-gicznej mają wagę najwyższą, co przejawia się w tym, iż w razie konflik-tu z innymi założeniami o prawodawcy założenia aksjologiczne są zawsze preferowane. Akceptacja tej preferencji stanowi w szczególności podsta-wę do przełamania jednoznacznego rezultatu wykładni językowej290.