Wykładnia celowościowa a funkcjonalna

Współczesna europejska tradycja prawnicza, zakorzeniona mocno w pozytywizmie prawniczym, sugeruje prymat wykładni językowej. Jeśli tekst przepisu jest jasny, nie powinno się sięgać po pozajęzykowe metody wykładni. Jednakże sięganie przez przedstawicieli różnych nur-tów filozofii prawa po celowościową (teleologiczną) wykładnię tekstu prawnego związane jest z przyjęciem innych ważnych założeń. Przede wszystkim umacnia się w ten sposób myślenie o prawie jako instrumen-cie w rękach racjonalnego prawodawcy273. Wykładnia celowościowa jest zawsze działalnością racjonalną zmierzającą do odtworzenia znaczenia tekstu prawnego (przepisu) uwzględniającą cel tego tekstu. Innymi słowy, taka wykładnia celowościowa, która abstrahuje od tekstu prawnego, nie jest w ogóle wykładnią prawa. Natomiast przez wykładnię funkcjonalną rozumie się taki sposób dokonywania interpretacji tekstu prawnego, w którym interpretator bierze pod uwagę tzw. kontekst funkcjonalny. Kontekst funkcjonalny bywa ujmowany różnie:

– jako obejmujący ustrój ekonomiczny, polityczny i społeczny pań-stwa, kulturę społeczeńpań-stwa, wartości respektowane przez spo-łeczeństwo czy też przyjęte przez prawodawcę, a także cele pra-wa, danego tekstu prawnego czy instytucji prawnej;

273 T. Stawecki, O praktycznym zastosowaniu hermeneutyki w wykładni prawa, [w:] P. Winczorek (red.), Teoria i praktyka…, s. 109.

– związany z jak najlepszym uzasadnieniem aksjologicznym wy-interpretowanej normy;

– sprowadzany do ustalenia sensu interpretowanego zwrotu poprzez odwołanie się do wartości społecznie najwyżej preferowanych, a przypisywanych prawodawcy.

Z kolei dyrektywy interpretacyjne celowościowe preferują takie rozumienie poszczególnych interpretowanych zwrotów, które pozwala te cele osiągnąć, bądź dezaprobują te ze sposobów rozumienia, które uniemożliwiają lub co najmniej utrudniają osiągnięcie owych celów. W środowisku teoretyków mamy i takie poglądy, wedle których wśród wartości wyróżnionych przez założenia aksjologiczne szczególną pozy-cję zajmują wartości, które bywają określane jako cele danego tekstu prawnego. Występowanie tego rodzaju wartości przekłada się w proce-sie interpretacji na wykorzystanie dyrektyw interpretacyjnych zwanych celowościowymi ujmowanych jako szczególnego rodzaju dyrektywy funkcjonalne. Założenia dotyczące katalogu wartości przypisywanych prawodawcy są w zasadzie powszechne i zbliżone w różnych systemach prawnych różnych krajów. Sprowadzają się one na ogół do wartości moralnych powszechnie akceptowanych w danym kręgu kulturowym. W wypadku założeń aksjologicznych prawodawcy powstaje pytanie o ich konkretyzację. Podstawą do formułowania konkretnych założeń o pra-wodawcy jest wiedza naukowa z różnych dziedzin. Rezerwuarem wie-dzy o celach/wartościach prawodawcy jest konstytucja oraz doktryny moralne manifestowane społecznie. Kwestią sporną pozostają materia-ły przygotowawcze jako źródła wiedzy o celu tekstu prawnego. Dalej idąc, przez kontekst funkcjonalny powoływany w wykładni funkcjo-nalnej rozumie się rzeczywistość społeczną, na którą składają się stany rzeczy, fakty, zdarzenia, działania ludzkie czy procesy, uznawane na mocy określonych reguł konstytutywnych za określone fakty społecz-ne. Do takich faktów społecznych należą między innymi ustrój spo-łeczny, polityczny, małżeństwo, zachowek, pieniądz czy obyczajowość.

Wyróżnienie z tak rozumianego kontekstu funkcjonalnego celów (pra-wa, tekstu prawnego czy instytucji prawnej) jako składnika kontekstu funkcjonalnego uzasadnia wyodrębnienie wykładni celowościowej jako odmiany wykładni funkcjonalnej. Ze względu na specyfikę kontekstu, jakim jest cel tekstu prawnego, wyróżniana jest wykładnia celowościo-wa jako odrębny rodzaj wykładni. Niekiedy wykładnia celowościocelowościo-wa jest wyodrębniana jako odmiana wykładni funkcjonalnej. Kluczowe z punktu widzenia problemów wykładni celowościowej zagadnienia koncentrują się wokół trzech problemów: znaczenia, w tym w szcze-gólności problemu jednoznaczności językowej tekstu prawnego, wie-loznaczności językowej tekstu prawnego oraz kontekstu/celu tekstu prawnego. Co do jednoznaczności językowej tekstu prawnego stano-wiska są rozbieżne. Jedni obstają przy zdaniu, iż możliwe jest ustalenie jednoznacznego językowo tekstu prawnego, inni przyjmują niejedno-znaczność tekstu prawnego za jego naturalną cechę. Co do kontekstu spory dotyczą głównie zasięgu kontekstu, jaki powinien być brany pod uwagę przy nadawaniu znaczenia tekstowi prawnemu274.

Wykładnia celowościowa może przebiegać następująco: 1. P jest celem tekstu prawnego i cel ten należy realizować.

2. Przypisanie tekstowi prawnemu T znaczenia X jest środkiem do realizacji tego celu P;

a zatem

3. Tekstowi T należy przypisać znaczenie X. Ponadto jeżeli interpre-tator preferuje wykładnię celowościową, to u podstaw takiej decy-zji leżą takie wartości, jak celowość czy elastyczność prawa275. Zdaniem Aharona Baraka proces wykładni celowościowej składa się z następujących kroków. W pierwszym kroku interpretator formułuje cel

274 M. Smolak, Wykładnia celowościowa z perspektywy pragmatycznej, Wydawnictwo Lex a Wolters Kluwer business, Warszawa 2012, s. 43–54.

275 M. Smolak, Aksjologiczne założenia stosowania dyrektyw wykładni celowościowej, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2014, R. LXXVI, z. 1, s. 5, 10.

reguły na podstawie jej treści. W drugim kroku interpretator przyjmuje, że na mocy domniemania o zgodności cel ten jest zgodny z intencją wodawcy racjonalnego, z intencją systemu prawnego oraz z intencją usta-wodawcy faktycznego. W trzecim kroku autor konstatuje, że założony cel tekstu prawnego jest zgodny z wiedzą uzyskaną na podstawie odwołania się do powyższych źródeł. W czwartym kroku interpretator formułuje cel ostateczny, będący syntezą celu obiektywnego oraz subiektywnego. Na tym etapie proces wykładni celowościowej się kończy. Problemy interpre-tacyjne pojawiają się wtedy, gdy zachodzi kolizja między tymi celami, a w szczególności gdy cel odtworzony na podstawie języka/tekstu praw-nego pozostaje w konflikcie z intencją faktyczpraw-nego prawodawcy, warto-ściami systemu prawnego czy intencją przypisywaną racjonalnemu pra-wodawcy276. Marek Smolak twierdzi, iż w ujęciu Baraka wykładnia celowościowa jest pewnego rodzaju dialogiem między intencją racjonal-nego prawodawcy, intencją systemu prawa i intencją aktualracjonal-nego ustawo-dawcy. Interpretator pełni podwójną rolę w tym dialogu. Z jednej strony, rozumienie celu tekstu ustawy oparte jest na odtworzeniu współczesnych wartości danego systemu prawnego. Z drugiej strony, interpretator stara się zrozumieć tekst ustanowiony w przeszłości. Interpretatorzy nieustannie w tym odtworzeniu celu przenoszą się z przeszłości do teraźniejszości i odwrotnie. W ramach tego procesu muszą brać pod uwagę intencję usta-wodawcy historycznego i współczesną intencję systemu prawnego. Tak rozumianą wykładnię celowościową A. Barak nazywa wykładnią holi-styczną, każdy bowiem tekst powinien być interpretowany jako część sys-temu prawnego ujęty jako całość. Kto interpretuje jakiś fragment tekstu, jednocześnie interpretuje wszystkie teksty prawne. M. Smolak przychyla się do idei uwzględniania wszystkich źródeł identyfikacji wiedzy o treści celu tekstu. Zarówno tzw. materiały przygotowawcze, wola historycznego prawodawcy, wartości systemu prawnego, wartości moralne społecznie

276 A. Barak, Purposive interpretation in law, Princeton University Press, Princeton–Ox-ford 2005, s. 206, [za:] M. Smolak, Wykładnia celowościowa…, s. 109.

akceptowane, jak i wartości, jakie przyjąłby zdroworozsądkowy prawo-dawca czy też racjonalny prawoprawo-dawca. Wszystkie te źródła mają swoją doniosłość w ustalaniu treści celu tekstu prawnego. Ich jakość w dużym stopniu zależy od rodzaju aktu normatywnego, którego celu poszukujemy. Marek Smolak sądzi, iż nie sposób jest ustalić na gruncie reguł danego systemu prawnego, co to znaczy „cel instytucji prawnej” czy „cel reguły prawnej”, poza stwierdzeniem, że istnieją reguły określające, co i w jakich okolicznościach liczy się jako cel instytucji prawnej oraz jakie normatyw-ne konsekwencje miałyby wynikać z uzyskania takiego statusu. Nie ma zatem sensu poszukiwanie jakiejś istoty czy natury celu instytucji prawnej277. Wykładnia celowościowa (teleologiczna)/funkcjonalna budzi najwięcej emocji wśród osób w taki czy w inny sposób zajmujących się problematy-ką wykładni prawa. Dokonujący takiej wykładni podmiot kieruje się po-szukiwaniem takiego znaczenia wyrazów i wyrażeń użytych w przepisach prawnych, przy których odtworzone z tych przepisów normy prawne mia-łyby możliwie najpełniejsze uzasadnienie aksjologiczne w przyjmowanym w danym systemie prawnym, danej gałęzi prawa systemie wartości, który przy tym musi być akceptowany przez uczestników kultury prawnej. Ter-miny wykładnia celowościowa/teleologiczna i wykładnia funkcjonalna są traktowane w polskich sądach zamiennie. Dla teoretyka prawa są to jednak terminy wskazujące na ten rodzaj wykładni pozajęzykowej – wykładnia celowościowa, która ma uwzględnić cel czegoś – np. instytucji prawnej albo układ celów – wykładnia celowościowa278.