Przyjęliśmy, że w pewnych, choć nielicznych przypadkach relacje klientelistyczne mogą być uznane za podstawową (choć nigdy nie jedyną) zasadę organizacyjną systemu społecznego. Próbowaliśmy m.in. wykazać, że „społeczeństwem klientelis-tycznym" były społeczeństwa feudalne. Specyficzna forma związków patrona
27 S. Sayari, Political Patronage in Turkey, w: E. Gellner, J. Waterbury (eds.), op.cit., s. 103.
Por. np. N. Ike, Japanese Political Cullure and Democracy, w: S. W. Schmidt, L. Guasti, C. H Lande J. C Scott (eds.), Friends, Followers, and Faclions. A Reader in Political Clientelism, Berkeley: Universitv of California Press, 1977; A. Zuckerman, Clientclist Politics in Italy, w: E. Gellner, J. Waterbury (eds ) op cit., także inne teksty zawarte w powyższych zbiorach; por. również S. N. Eisenstadt, R. Lemarchand (eds.), Political Clientelism, Patronage and Development, Beverly Hills: Sage Publications, 1981 oraz specjalne wydanie „International Political Science Review" pod redakcją Luigiego Graziano na temat: Political clientelism and Comparative Perspectives (Vol. 4, No 4, 1983).
70
z klientem, jaka były związki wasala z seniorem, jeśli nie była zasadąkonslyluującą całe społeczeństwo, to na pewno konstytuowała relacje społeczne jego górnych warstw.
Miała też dominujący wpływ na kształtowanie się i funkcjonowanie systemu poli
tycznego. Jeśli nasze założenie o klientelistycznym charakterze społeczeństwa feu
dalnego jest słuszne, to tym samym należy odrzucić wszelkie kategoryczne stwier
dzenia o niemożności istnienia społeczeństw klientelistycznych, tzn. społeczeństw, w których relacje patron-klient są podstawowymi relacjami społecznymi.
Uznanie tego faktu nie oznacza jednak, że charakterystykę społeczeństwa klientelis-tycznego można rozciągać na coraz to nowe społeczeństwa i traktować koncepcje klien-telistyczne jako uniwersalne narzędzie makroanalizy. Przytoczone zarzuty i głosy kry
tyczne w stosunku do prób opisu społeczeństw wyłącznie w kategoriach układów osobis
tych wskazują na pewne bardzo realne niebezpieczeństwo zbytniej fascynacji koncepcja
mi klientelizmu i przypisywania tym relacjom znacznie większej roli, niż na to zasługują.
Sądzę i tu jestem w zgodzie z wieloma autorami parającymi się tą problematyką, że, jak to często bywa, prawda leży gdzieś pomiędzy dwoma skrajnymi stanowiskami.
Jednym, które absolutyzuje przydatność badawczą koncepcji klientelistycznych i dru
gim, które odmawia jej większych wartości poznawczych.
Problemem nie jest tu przydatność lej koncepcji do badań jednostkowych układów osobistych, związków personalnych w instytucjach formalnych czy różnych form kolek
tywnego klientelizmu, takich jak np. bossizm i maszyny partyjne. Tu przydatność tego podejścia została wielokrotnie poddana próbie i sprawdzona z ewidentnie dodatnim wy
nikiem. Kontrowersja dotyczy przydatności i stosowalności tego konceptu do badania i charakterystyki makropoziomu — poziomu całego społeczeństwa czy jego systemu politycznego lub gospodarczego.
Odpowiedź na te wszystkie pytania jest w gruncie rzeczy prosta. Jak sądzę, koncepcja relacji patron-klient powinna być traktowana jako koncepcja średniego szczebla29. Jak chyba słusznie zauważa Robert Kaufman:
„Im większa makrojednostka (...), tym bardziej staje się konieczne wprowadzanie do analizy własności i założeń, które nie dają się wywieść z pojęcia relacji patron-klient"30. Bez względu na to, jak ważną rolę odgrywają relacje klientelistyczne i pokrewne im związki w procesach podziału i integracji społeczeństwa, w rozdziale zasobów i władzy, to ich analiza może pomóc w opisie i zrozumieniu tylko pewnej części tych procesów.
Podobnego zdania jest m.in. John Waterbury, który pisze, że „trudno sobie wyobrazić sytuację, w której można by powiedzieć, że analiza patronażu jest jedynym owocnym podejściem"31.
29 M.in. relacje patron-klient jako middle-range concept ujmuje Christopher Clapham w artykule Clientelism and the State, w: Ch. Clapham (ed.), Private Patronage and Public Power. Political Clientelism in the Modern State, New York: St. Martin's Press, s. 30.
30 R. Kaufman, The Patron-Client Concept and Macro-Politics. Prospects and Problems, "Comparative Studies in Society and History", Vol. 16, No. 3, 1974. s. 293.
31 J. Waterbury, An Attempt to Put Patron and Clients in Their Place, w: E. Gellner. J. Waterbury (eds.), op. cit., s. 332.
71
Jak zatem rozwiązać te dylematy? Najbardziej płodne wydaje się tu podejście Carla Landego. Proponuje on, by badania poziomych i pionowych diad działających na mezo i makropoziomie nie zaczynać od podziału tych struktur na diadyczne i niediadyczne, ale od zbadania, jak w różnych instytucjach i szerszych systemach połączone są wzajemnie diady i inne elementy strukturalne32. Idąc tym śladem, Lande wprowadza niezwykle użyteczne pojęcie addendum. Odrzuca on możliwość, by związki klientelistyczne, czy jak je określa — sojusze diadyczne, były w stanie samodzielnie organizować społeczeńs
two. Pewne ich cechy, takie jak partykularyzm (rozumiany jako przeciwieństwo uniwer
salizmu), nieciągłość czy dobrowolny charakter nie czynią z nich bazy, która mogłaby się stać bazą organizacji społeczeństwa. Sojusze diadyczne muszą zatem wspierać się na jakiejś instytucjonalnej ramie, którą cechowałaby większa trwałość i ciągłość, większy uniwersalizm i przewidywalność. W myśl tego rozumowania relacje patron-klient, czy szerzej układy osobiste, są zawsze dodatkiem, suplementem — czy jak chce Lande addendum — do struktury instytucjonalnej społeczeństwa. Jednocześnie te instytucjo
nalne struktury nie mogą na ogół skutecznie, a czasami w ogóle nie mogą funkcjonować bez wsparcia ze strony tych diadycznych dodatków.
32 C. Lande, Political Clientelism and Political Studies: Retrospect and Prospects, „International Political Science Review", Vol. 4, No. 4, 1983, s. 450. Podobną opinię wyraża Nicos Mouzelis: „Bez względu na to jak silne są powiązania klientelistyczne, nigdy one same nie dostarczają pełnego opisu procesu politycznego
roblem polega na tym, by określić znaczenie klientelizmu jako pewnego rodzaju organizacji politycznej w stosunku do innych rodzajów tej organizacji" (N. Mouzelis, Class and Clientelistic Politics: The Case of Greece, „The Sociological Review", Vol. 26, No. 6, August 1978, s. 476).