Samuel Bowles (ur. 1939) i Herbert Gintis (ur. 1940) przedstawili swoją teorię reprodukcji ekonomicznej w wydanej w roku 1976
________________
2 Szerszy kontekst tej relacji opisany został w raportach: Uwarunkowania i moż-liwości działania młodzieży w środowisku lokalnym w perspektywie polityki młodzieżowej Rady Europy. Raport z badań (Fatyga, 2005) oraz Rynki pracy na obszarach popegeerow-skich. Raport z badań (Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, 2008).
3 Wielu badaczy twierdzi, że osiedla popegeerowskie stają się obszarami o tak trwałej marginalizacji (syndrom „dziedziczenia”), że zaczynają przekształcać się w miejsca kształtujące polską odmianę underclass (Tarkowska, Korzeniowska, 2002, s. 6–7, 16, 20; por. także: Tarkowska, 1998, 1999; Gorlach, 1998; Pawłowski, 1997).
książce zatytułowanej: Szkolnictwo w kapitalistycznej Ameryce. Praca ta „wzbudziła ogromne zainteresowanie socjologów edukacji na cały świecie”. Teoria tych amerykańskich badaczy zyskała wielu zwolenników, ale także licznych przeciwników, którzy oskarżali ją o redukcjonizm ekonomiczny i zbyt rozległe inspiracje neomarksi-stowskie (Gmerek, 2008a, s. 36).
Warto wspomnieć, że w artykule, napisanym po dwudziestu pięciu latach od wydania wspomnianej książki, S. Bowles i H. Gintis zauważyli, iż główne tezy i odkrycia tej pracy nadal „pozostają wia-rygodne, a jej ważność wzmocniła się przez minione dwadzieścia pięć lat” (za: Gmerek, 2008a, s. 36).
S. Bowlesa i H. Gintisa teoria reprodukcji ekonomicznej zakłada, iż „status ekonomiczny rodziców jest przekazywany na ich potom-ków”, a zatem istnieje jego „międzypokoleniowa transmisja” (Hej-wosz, 2010, s. 36–37).
Skutki tego [jak twierdzi Tomasz Gmerek] można najprościej ująć w następujący sposób: dzieci robotników zostają robotnikami, nato-miast dzieci lekarzy, prawników, profesorów zajmują podobnie eks-ponowane pozycje społeczne i zawodowe, jak ich rodzice (Gmerek, 2008a, s. 37).
W teorię tę wpisana jest presumpcja, iż system ekonomiczny do-minuje nad „pozostałymi komponentami struktury społecznej”.
Zgodnie z nią „to ekonomia wyznacza zasady regulujące działa- nie wszystkich poszczególnych elementów społecznych” (Gmerek, 2008a, s. 38). Współcześnie jednak dowiedziono, że nad transmisją ekonomiczną dominuje – opisana w poprzednim paragrafie – trans-misja kulturowa (Hejwosz, 2010, s. 39). Pomimo tego faktu teoria reprodukcji ekonomicznej jawi się jako niezwykle ważny kontekst podejmowanych tu rozważań. Jej krytyczna analiza pozwala bowiem dostrzec, iż legitymizacja systemu ekonomicznego polega na spo-łecznym „wytwarzaniu w psychice jednostek specyficznych postaw, zachowań i uczuć”, jednym słowem na formowaniu świadomości, a precyzyjniej: na stwarzaniu warunków do międzypokoleniowego reprodukowania świadomości (Gmerek, 2008a, s. 39–40).
Podstawową przestrzenią reprodukcji ekonomicznej jest system edukacyjny. S. Bowles i H. Gintis dostrzegli bowiem, iż istnieje „ko-respondencja pomiędzy strukturą relacji w szkołach a strukturą relacji w kapitalistycznej ekonomii” (dlatego ich stanowisko często nazywane jest teorią korespondencji) (McFadden, Walker, za: Czaj-kowska, 2005, s. 81). Badacze ci twierdzili, że dzieje się tak dlatego, ponieważ system edukacyjny „autonomicznie” odpowiada na po-trzeby systemu ekonomicznego, socjalizuje uczniów w taki sposób, by wdrażać ich do „pełnienia określonych ról zawodowych”, co doprowadza do odtwarzania „statusu jednostek oraz całościowych relacji klasowych w społeczeństwie” (Gmerek, 2003, s. 99; także:
Robinson, 2010, s. 14; Gmerek, 2008b, s. 22–23). Szkoły „mogą przy-pisywać sobie promocję równych szans dla wszystkich”, jednak w rzeczywistości „reprodukują one jedynie kapitalistyczny podział pracy, przygotowując dzieci do robienia kariery na rynku zdeter-minowanym przez klasy społeczne” (Archer, Hutchings, Ross, za:
Hejwosz, 2010, s. 36). Dokonują tego poprzez „strukturyzowanie społecznych interakcji i nagradzanie jednostek w taki sposób, aby powielać miejsca pracy, według zasady korespondencji” (Bowles, Gintis, za: Hejwosz, 2010, s. 36).
W ramach systemu edukacyjnego podejmuje się wysiłki, aby uczyć lu-dzi podporządkowania i sfragmentaryzować ich świadomość – w celu wykluczenia ich własnego działania na rzecz zmiany swojej material-nej egzystencji. Formy świadomości i zachowań kształtowane przez system edukacyjny są wyalienowane w tym znaczeniu, że nie dosto-sowują się […] do wrodzonych talentów jednostki, lecz do potrzeb ka-pitalistycznej klasy. To prerogatywy kapitału oraz imperatywy zysku, a nie ludzkie zdolności rządzą szkolnictwem (Bowles, Gintis, za: Gme-rek, 2008a, s. 43).
System edukacyjny zatem, poprzez swoją selekcyjną i socjalizacyjną funkcję, podtrzymuje istniejące społeczne status quo i reprodukuje relacje klasowe (Gmerek, 2008a, s. 38, 43).
S. Bowles i H. Gintis spostrzegają ponadto, że szkoły, do któ-rych uczęszczają dzieci i młodzież z różnych środowisk, różnią się
od siebie w stopniu istotnym pod względem stosowanych w nich wzorów socjalizacji, nauczania i kontroli. W gorszych środowiskach szkoły są bowiem słabiej finansowane, marnie wyposażone, a ich nauczyciele otrzymują niższe wynagrodzenia. W takich placówkach
„kładzie się główne nacisk na dyscyplinowanie uczniów”, przez co dynamika relacji interpersonalnych zachodzących w ich prze-strzeni przypomina „relacje istniejące w fabrykach”. Szkoły znajdu-jące się w lepszych środowiskach oferują natomiast „daleko większe szanse dla rozwoju zdolności wymaganych dla adekwatnego przy-gotowania do pracy na wyższych poziomach zawodowej hierar-chii” (Bowles, Gintis, za: Gmerek, 2008a, s. 47). Tym samym „mło-dzi lu„mło-dzie z nieuprzywilejowanych grup społecznych nie mogą uciec od wymagań systemu, muszą żyć w niedostatku, zależności i w stanie ekonomicznego ryzyka” (Bowles, Gintis, za: Gmerek, 2008a, s. 43)4.
S. Bowles i H. Gintis uważali, że wszelkie tego typu nierówności (oraz cała idea transmisji ekonomicznej) związane są bezpośrednio z systemem kapitalistycznym – to on, według nich, determinuje kształt i dynamikę funkcjonowania systemu edukacyjnego (Hej-wosz, 2010, s. 38). Niektóre z kategorii teorii reprodukcji ekono-micznej wykorzystać można jednak do analiz „zjawisk występują-cych we współczesnej globalnej rzeczywistości społecznej, a w szczególności globalnych nierówności” (Gmerek, 2008a, s. 55).
W Polsce – jak wspomniano na wstępie – jedną z nich jest aktualnie nierówność kapitałów informatycznych środowisk wiejskich i miej-skich (<www.asg-pl.pl>, 19.03.2011). Wiele wsi nadal nie ma (lub ma bardzo ograniczony) dostępu do Internetu, ich mieszkańcy dys-ponują słabym sprzętem komputerowym, natomiast szkoły nie wy-kupują licencji nowych oprogramowań. Kompetencje medialne
________________
4 Adekwatność tego sprzężenia do warunków polskich znalazła swoje potwier-dzenie w dwóch raportach Instytutu Spraw Publicznych z 2001 r.: Procesy rekrutacji i dzielenia uczniów na oddziały w gimnazjach z perspektywy nierówności społecznych w edukacji (Dolata, 2001, zwłaszcza s. 11–12) oraz Skala i powody wypadania uczniów z systemu edukacji w Polsce. Raport z badań odpadu szkolnego na terenie 32 gmin (Fatyga, Tyszkiewicz, Zieliński, 2001, zwłaszcza s. 117).
młodych osób mieszkających na tego typu obszarach są więc zde-cydowanie niższe od kompetencji tych zamieszkujących duże aglomeracje miejskie. W konsekwencji młodzież wielu wsi pozba-wiona jest kapitału umożliwiającego jej wykroczenie poza schemat biograficzny ich rodziców, co doprowadza do reprodukowania przez nią ekonomicznego (a także kulturowego) kapitału środowi-ska (Tarkowśrodowi-ska, 2010, s. 259–260; Krauze-Sikorśrodowi-ska, 2010d, s. 165–172;
Slevin, 2008, s. 594–625; Godzic, 2006, s. 20).
Zestawiając powyższą enuncjację z przedstawioną na wstępie tezą, zakładającą, iż współczesna eksplozja technologii informacyj-nych, „symbioza” współczesnego człowieka z wirtualnym światem i permanentne użytkowanie przez niego Internetu, doprowadziły do „narodzin supermózgu”, czyli takiej reorganizacji jego struktur, która zmienia, na przykład, sposoby uczenia się, można powie-dzieć, iż ekonomiczna nierówność dynamizuje proces konstruowa-nia nierówności intelektualnej.