Inaczej potoczyły się dzieje górnictwa węglowego, które znajdowało się w niemieckiej części Górnego oraz na Dolnym Śląsku. Niemcy wyszły z wojny osłabione, tracąc na mocy traktatu wersalskiego wszystkie kolonie w Afryce i Azji, w Europie musiały od-dać 13% powierzchni kraju, na której mieszkało 10% ludności. Zobowiązane zostały również do zapłacenia ogromnego odszkodowania, zmniejszono armię, a część kraju zdemilitaryzowano15.
W 1919 r. utworzono 8 przymusowych rejonowych syndykatów węglowych, grupu-jących kopalnie węgla. Powstały wtedy Górnośląski i Dolnośląski Syndykat Węglowy.
Tworzyły one Związek Węglowy Rzeszy, regulujący ceny i zbyt węgla, zatwierdzane następnie przez Radę Węglową Rzeszy. W zachodniej części Zagłębia Górnośląskiego kopalnie pozyskały 6,2 mln t węgla, przy zatrudnieniu 39 tys. pracowników. Na Dol-nym Śląsku wydobyto w tym samym czasie 4 mln t węgla. Trudności ekonomiczne spotęgowane zostały przez kryzys polityczny panujący w młodej Republice Weimar-skiej. Nierozwiązana sprawa reparacji wojennych doprowadziła do okupowania Zagłę-bia Ruhry przez Belgów i Francuzów. Sytuację gospodarczą Niemiec pogarszała rów-nież galopująca hiperinflacja, w której wyniku w 1923 r. za 1 dolara USA płacono 4,2 biliona marek. Malały zamówienia, produkcja, płace, wzrosło bezrobocie16. W 1924 r.
gospodarka niemiecka przezwyciężyła kryzys ekonomiczny wywołany przegraną woj-ną i rewolucją. Stało się to możliwe po likwidacji hiperinflacji, przeprowadzeniu reform ekonomicznych, załatwieniu spraw odszkodowań wojennych i uzyskaniu dużych po-życzek zagranicznych. Przedsiębiorstwa przeznaczyły znaczne środki na nowe inwe-stycje, umożliwiające odbudowę potencjału ekonomicznego. Węgiel kierowano głów-nie na rynek wewnętrzny, pogłów-nieważ eksport uległ znacznemu ograniczeniu, gdyż po utworzeniu ZSRR utracono rynek wschodni. Równocześnie Polska posiadała własne górnictwo, które nie tylko całkowicie zaspokajało potrzeby rynku wewnętrznego, ale też wysyłało znaczne ilości węgla na eksport, głównie do Niemiec. W latach 1922–1925
14 S. Gryziewicz, Rynek …, s. 134–136.
15 J. Krasuski, Historia Rzeszy Niemieckiej 1871–1945, Poznań 1986, s. 224–227.
16 T. Kotłowski, Historia Republiki Weimarskiej 1919–1933, Poznań 2004, s. 111–155.
wydobycie węgla w niemieckiej części Górnego Śląska wzrosło do 14,2 mln t, przy za-trudnieniu 44,6 tys. górników. Sytuacja uległa radykalnej zmianie w 1925 r., gdy wy-gasły postanowienia konwencji genewskiej, zezwalającej na bezcłowy import węgla z Polski. Nowa, protekcyjna taryfa celna prawie całkowicie zamknęła rynek niemiecki przed polskim węglem, a to pozwoliło kopalniom odzyskać tradycyjne rynki zbytu.
W roku następnym długotrwały strajk w górnictwie angielskim zmniejszył dostawy importowanego z Wielkiej Brytanii węgla, co doprowadziło do zwiększenia wydoby-cia. Aby zaspokoić rosnący popyt, w 1928 r. uruchomiono kopalnię „Bytom”. W 1929 r.
Niemcy dostarczały już 12% światowej produkcji przemysłowej, co czyniło z nich dru-gą ekonomiczną potęgę świata. W tym samym roku na Górnym Śląsku pozyskano już 21,9 mln t węgla, przy zatrudnieniu 57 tys. pracowników. Nie uchroniło to jednak górnictwa przed skutkami światowego kryzysu gospodarczego, który rozpoczął się w 1929 r. Produkcja przemysłowa w Niemczech zmniejszyła się o 47%, a to wywoła-ło ogromne bezrobocie, ograniczenie konsumpcji i inwestycji, zubożenie społeczeń-stwa17. Wszystko to wpłynęło na zaostrzenie sytuacji politycznej, a siły skrajnej lewicy i prawicy zyskiwały coraz więcej zwolenników. Ograniczeniu uległ też eksport i dosta-wy na rynek wewnętrzny. W 1932 r. w niemieckiej części Górnego Śląska pozyskano 15,2 mln t węgla, a w kopalniach pracowało 36,5 tys. górników.
W 1933 r. początki przezwyciężania kryzysu ekonomicznego zbiegły się z przeję-ciem władzy w Niemczech przez Adolfa Hitlera. Realizowane przez niego w następ-nych latach dążenie do odbudowy pozycji ekonomicznej, politycznej i militarnej Nie-miec oraz rewizji postanowień traktatu wersalskiego umożliwiły szybki rozwój wielu dziedzin gospodarki. Prowadzona przez III Rzeszę polityka gospodarcza oscylowała pomiędzy kapitalizmem państwowym a reglamentowanym kapitalizmem prywatnym.
Przypominały one dawny merkantylizm, połączony z zasadą samowystarczalności gospodarczej, przy znacznym ograniczeniu praw pracowników18. Uznano również, że potrzeby państwa i narodu mają pierwszeństwo przed interesami kapitału prywatne-go. Aby je zrealizować, wprowadzono państwowe planowanie i kierowanie gospodar-ką, a w niektórych przypadkach procesy gospodarcze zostały przejęte przez państwo.
Dużą część przedsiębiorstw miała pozostać w rękach prywatnych, ale państwo zapew-niło sobie wszechstronną kontrolę nad wszystkimi dziedzinami życia gospodarczego19. Nowe formy organizacyjne gospodarki zostały określone w opublikowanej w 1934 r.
ustawie o „przygotowaniu do organizacji odbudowy gospodarki niemieckiej”. Na jej czele stało Ministerstwo Gospodarki Rzeszy, któremu przyznano prawo do rozwiązy-wania i łączenia organizacji gospodarczych, zmieniania i uzupełniania ich statutów, do mianowania i odwoływania wodzów organizacji gospodarczych oraz
przymuso-17 Z. Landau, Gospodarka w latach trzydziestych. Powszechna historia gospodarcza 1918–1991,Warszawa 1991, s. 69–70; J. Kaliński, Zarys historii gospodarczej XIX i XX w., Kraków 2000, s. 151–153.
18 F. Ryszka, Państwo stanu wyjątkowego, Wrocław 1974, s. 274.
19 J. Holzer, Europa wojen, 1914–1945, Warszawa 2008, s. 275.
wego łączenia związków przedsiębiorstw i przedsiębiorców. Zarządzenia wykonaw-cze do tej ustawy powołały instytucję samorządu, nazwaną Izbą Gospodarczą Rzeszy (Reichswirtschafts kammer). Podporządkowano jej siedem grup gospodarczych Rzeszy (Reichsgruppen), obejmujących: przemysł, handel, banki, ubezpieczenia, energetykę, rzemiosło, handel zagraniczny20. Grupy Rzeszy dzieliły się na grupy gospodarcze (Wirt-schaftsgruppen), podzielone na grupy fachowe (Fachgruppen). Tym podlegały grupy okręgowe (Bezirksgruppen), posiadające filie terenowe. Kopalnie węgla kamiennego należały do grupy przemysł (Reichsgruppe Industrie), tworząc w niej grupę gospodar-ki górnictwo (Wirtschaftsgruppe Bergbau), podzieloną na grupy fachowe obejmujące górnictwo węgla kamiennego i górnictwo węgla brunatnego. Im podlegało siedem grup okręgowych, obejmujących poszczególne zagłębia węglowe21. Początkowo zadaniem grup było udzielanie zakładom fachowych rad w dziedzinie gospodarczej i technicznej, załatwianie spraw podatkowych, taryfowych, celnych i dewizowych, organizowanie wystaw i targów, prowadzenie szkolenia zawodowego. W czasie wojny grupy zaczęły zajmować się rozdziałem artykułów reglamentowanych (maszyn, sprzętu, drewna, sta-li, metali nieżelaznych, benzyny, materiałów budowlanych, kleju, mydła, ubrań robo-czych itd.), sprowadzaniem jeńców i robotników przymusowych do pracy, wymianą doświadczeń, gromadzeniem danych statystycznych. Mogły one również wyznaczać kopalniom zadania produkcyjne, kontrolować ich wykonanie, prowadzić sprawy zwią-zane z zatrudnieniem. Reprezentowały górnictwo wobec władz centralnych, prowin-cjonalnych, partyjnych i wojskowych. Grupy gospodarcze stały się agendami urzędów państwowych powiązanych z przedstawicielami prywatnych przedsiębiorstw. W miarę centralizacji gospodarki rosła rola urzędników zajmujących równocześnie wysokie sta-nowiska w prywatnych firmach. Ułatwiali oni w ten sposób kontakty pomiędzy prze-mysłem a administracją państwową i partyjną22. Tak skonstruowany samorząd skupiał przymusowo wszystkich właścicieli zakładów i stanowił narzędzie państwa w realizacji ustalonych zadań ekonomicznych. Kontrolę nad gospodarką zapewniło też wprowa-dzenie systemu planów wieloletnich, a utworzony w 1935 r. Urząd Planu Czteroletniego stał się najważniejszą instytucją, kierującą życiem gospodarczym23. W 1938 r. powołano urząd Komisarza Rzeszy do spraw Węgla, któremu przekazano nadzór nad tą dziedziną gospodarki. Działał on do 1941 r., a w jego miejsce powołano centralne kierownictwo niemieckiej gospodarki węglowej (Reichsvereinigung Kohle), jednoczące producentów i sprzedawców węgla, pod przewodnictwem Pełnomocnika do spraw Węglowych (Son-derbeauftragter für Kohle). Nowa organizacja odpowiadała za zwiększenie produkcji węgla, wzrost wydajności, rozbudowę górnictwa, regulację zbytu. Państwo regulowało też ceny węgla i wysokość zarobków, a ustalanie przydziałów żywnościowych dla
robot-20 R. Grunberger, Historia społeczna Trzeciej Rzeszy, t. 1, Warszawa 1987, s. 256.
21 J. Jaros, Zarys dziejów górnictwa węglowego, Kraków 1973, s. 265.
22 R. Grunberger, Historia społeczna Trzeciej Rzeszy…, s. 258.
23 C. Łuczak, Dzieje gospodarcze Niemiec 1871–1945, Poznań 1984, s. 125–126.
ników przejęły władze górnicze, podporządkowane Ministrowi Gospodarki Rzeszy24. W dniu 30 sierpnia 1939 r. powstała Ministerialna Rada Obrony Rzeszy. Jej przewodni-czącym został Hermann Göring, a w jej skład weszli przedstawiciele Ministerstw: Go-spodarki, Pracy, Transportu, Spraw Wewnętrznych, Leśnictwa, Urzędu Pełnomocnika Planu, NSDAP i wojska. W ten sposób cała gospodarka została podporządkowano jed-nej instytucji25. Kopalnie węgla włączone zostały do Grup Okręgowych – Górnośląskiej w Gliwicach i Dolnośląskiej w Wałbrzychu. W 1938 r. w niemieckiej części Górnego Śląska wydobyto 26 mln t węgla, przy zatrudnieniu 49,6 tys. górników.
W okresie międzywojennym dokonała się znaczna koncentracja kapitału. Ka-pitał państwowy reprezentował koncern „Preussag” AG, posiadający 3 kopal-nie. Po tyle samo kopalń skupiały pozostające w rękach prywatnych: Gwarectwo Castellengo-Abwehr, koncern Borsig-Kokswerke oraz Schaffgotschwerke. Inne firmy – należące do Donnersmarcków, a także spółek „Schlesag” i „Giesche” SA kontrolowały pojedyncze zakłady górnicze. Od 1938 r. syndykaty zajmowały się również sprzedażą węgla, a przynależność do nich kopalni była obowiązkowa.
W okresie międzywojennym dolnośląskie górnictwo przechodziło okres stagnacji.
W 1918 r. wydobyto tylko 3,8 mln t węgla. W latach następnych wydobycie powo-li rosło i w 1929 r. osiągnęło 6,1 mln t. W czasie kryzysu gospodarczego uległo ono ograniczeniu do 4,2 mln t (w 1933 r.), potem zaś nastąpił powolny wzrost i w 1938 r.
uzyskano 5,3 mln t26. Liczba zatrudnionych robotników spadła w tym samym czasie z 27 tys. (w 1913 r.) do 19 tys. osób (w 1938 r.). Unieruchomiono 4 kopalnie, a w czasie kryzysu pracę wstrzymano w kolejnych 3 zakładach. Spadek produkcji spowodowany został utratą rynku czeskiego, odbierającego 40% wydobycia, trudnymi warunkami eksploatacji, wysokimi kosztami wydobycia, niską wydajnością, brakiem mechaniza-cji. Kopalnie dolnośląskie były zakładami małymi, nie prowadzono w nich procesu koncentracji wydobycia, nie wykonano nowych inwestycji i prac przygotowawczych.
Spore znaczenie miały trudności komunikacyjne i niewielkie wykorzystanie transpor-tu wodnego. Do spadku wydobycia przyczyniła się też konkurencja węgla pochodzą-cego z Górnego Śląska. Doszło również do koncentracji kapitału i w 1939 r. kopalnie należały do 4 koncernów: „Niederschlesische Bergbau AG” (3 kopalnie, 3 koksownie),
„Waldenburger Bergwerks AG” (kopalnia, koksownia, brykietownia) „Neuroder Koh-len- und Tonwerke” (3 kopalnie), „Gwarectwo Wenzeslaus” (1 kopalnia). Posiadały one nadania górnicze o łącznej powierzchni 230 km2. Zmianie uległa również sytu-acja górników. W opublikowanej w 1934 r. ustawie o „uregulowaniu pracy dla naro-du” wprowadzono w zakładach zasadę wodzostwa określającą, że przedsiębiorca jest przywódcą zakładu (Führer des Betriebes), natomiast pracownicy i robotnicy to dru-żyna, realizująca cele zakładu dla wspólnej korzyści narodu i państwa. Przedsiębiorca
24 J. Jaros, Zarys…, s. 360–361.
25 F. Ryszka, Państwo stanu wyjątkowego…, s. 275.
26 Statistisches Handbuch von Deutschland, München 1949, s. 6.
otrzymał władzę rozstrzygania we wszystkich sprawach zakładowych, a zatrudnieni musieli być mu posłuszni27. W firmach wprowadzono instytucję powierników pracy, będących w istocie urzędnikami państwowymi nadzorującymi robotników w myśl przepisów i wskazówek władz Rzeszy. Powołano też urzędy pracy (Arbeitsämter), któ-re jednak nie pośktó-redniczyły w jej poszukiwaniu, ale nadzorowały i kierowały robotni-ków do poszczególnych przedsiębiorstw. W 1935 r. wprowadzono tzw. książkę pracy (Arbeitsbuch). Musieli posiadać ją wszyscy zatrudnieni. Stała się ona dokumentem zapobiegającym przenoszeniu się robotników do innych zakładów w celu szukania lepszych warunków. W momencie zatrudnienia była ona przekazywana pracodawcy, a ten przesyłał dane do urzędu pracy. Tam wprowadzano je do specjalnej kartoteki.
Urzędy pracy podporządkowano Ministerstwu Pracy, które wprowadziło przepisy, ustanawiające przymus pracy. Uchylanie się od pracy lub jej porzucenie traktowano jak przestępstwo polityczne. Wszystkie przedstawicielstwa robotnicze, rady zakładowe i związki zawodowe rozwiązano, a prawo do strajku i jego przygotowanie stały się cięż-kim przestępstwem, ściganym przez prawo. W miejsce dawnych związków zawodo-wych powołano 2 maja 1935 r. organizację „wszystkich pracujących Niemców”, którą stał się, powiązany z NSDAP, Deutsche Arbeitsfront (DA)28. Zajmował się on sprawami pracy, szkolnictwem zawodowym, polityką mieszkaniową, ubezpieczeniami społecz-nymi, organizacją czasu wolnego.