Wojewodowie pomorscy nie tylko wykazywali zainteresowa-nie zabytkami i sprawami kultury, ale też pozytywzainteresowa-nie oceniali działa-nia poszczególnych konserwatorów. Wojewoda Jan Brejski stanął np. w obronie N. Pajzderskiego wobec zarzutów prasy dotyczących jego niewłaściwego działania, pisząc: „Sądzę, że oczywiście dla zabytków Po-morza, sprawa korzystniej by się przedstawiała, gdyby województwo pomorskie posiadało swego stałego konserwatora, lecz na zarzuty za-niedbywania obowiązków przez konserwatora poznańskiego nie mogę się zgodzić”35. Wojewoda S. Wachowiak osobiście popularyzował za-bytki regionu i sprawy ich ochrony, zwłaszcza w zakresie zabiegów w ministerstwie o dofinansowanie remontów gotyckich kościołów
32 APB, UWPT, sygn. 24578, k. 99: 4 VII 1933 r.
33 APB, UWPT, sygn. 30270, k. 85–87.
34 APB, UWPT, sygn. 30270, k. 86–87.
Ochrona zabytków na Pomorzu i Kujawach przed rokiem 1939…
w Toruniu, polichromii w kościele WNMP w Toruniu, w Chełmnie, Grudziądzu, odbudowy kościoła ewangelickiego w Działdowie36.
Aktywną politykę na rzecz ochrony zabytków prowadzili też wojewodowie Kazimierz Młodzianowski i Wiktor Wrona-Lamot. To dzięki nim w 1929 r. udało się w urzędzie utworzyć stanowisko p.o. konserwatora37. Kazimierz Młodzianowski – z wykształcenia arty-sta malarz – niejednokrotnie brał udział w dyskusjach na temat wy-tycznych konserwatorskich, np. nad projektem polichromii do kościoła w Kartuzach, co do którego wyrażał obawę o zachowanie wartościo-wej patyny (zalecał, aby tylko oczyścić wnętrze), godząc się ostatecznie na jednotonowe pomalowanie ścian38. Wojewoda Władysław Raczkie-wicz wspierał działania przy zabytkach, pomagając np. w organizacji materiału na rusztowania potrzebnego do remontu kościoła św. Jaku-ba w Toruniu39.
Z konserwatorem współpracowali jednak przede wszystkim pra-cownicy Wydziału Robót Publicznych (nast. Komunikacyjno-Budow-lanego) urzędu wojewódzkiego, którzy byli zobligowani do kontroli zabytków i dopilnowania stosowania zaleceń konserwatora. Kontrole terenowe zabytków przeprowadzał głównie arch. inż. Feliks Niekrasz40.
36 S. Wachowiak, dz. cyt., s. 116–118, 139–140; M. Wojciechowski, Stanisław
Wa-chowiak – wojewoda pomorski w latach 1924–1926, [w:] Czasy, które przeżył. Dr Sta-nisław Wachowiak (1890–1972) polityk, działacz gospodarczy i społeczny, Materiały z sesji naukowej odbytej 7 maja 2001 roku w Inowrocławiu, oprac. E. Mikołajczak,
P. Strachanowski, Inowrocław 2002, s. 74–75.
37 Z kolei wojewoda pomorski (od 1931 r.) Stefan Kirtiklis, agitując na rzecz po-większenia woj. pomorskiego, widział w jego stolicy silny ośrodek kulturalno-nauko-wy i wspierał utworzenie Muzeum Ziemi Pomorskiej. Zob. K. Przybyszewski, Ludzie
Torunia odrodzonej Rzeczypospolitej (1920–1939), Toruń 2001, s. 208–211.
38 APB, UWPT, sygn. 24713, k. 73–76: 20 IV 1933 r.; E. Gros, W sprawie
odna-wiań kościołów na Pomorzu. Dokończenie, „Dzień Pomorski”, 11 X 1932, nr 234, s. 5.
39 APB, UWPT, sygn. 24601, 18 I 1939 r.; K. Przybyszewski, Raczkiewicz
Włady-sław (1885–1947), [w:] Toruński Słownik Biograficzny, t. 1, red. K. Mikulski, Toruń
1998, s. 211–212.
40 F. Niekrasz studiował architekturę na Politechnice we Lwowie i Rydze. Od 1920 kierował Oddziałem Budowlanym UWP, w 1924 r. był profesorem Gimnazjum w To-runiu. W 1936 r. został służbowo przeniesiony do UW Nowogródzkiego. Zaprojek-tował kościół we Wdzie, opracował plany rozbudowy kościołów w Jeżewie, Lutowie, Czarnymlesie, Skórczu i Grabiu, zaprojektował gmach Szkoły Rzemieślniczo-Przemy-słowej w Poznaniu oraz szpital PCK w Łodzi. Zob. S. Łoza, Czy wiesz kto to jest?, t. 1–2: Uzupełnienia i sprostowania, Warszawa 1938–1939, 1983, s. 519; APB, UWPT, sygn. 899.
Karolina Zimna-Kawecka
Po udzieleniu najważniejszych wytycznych wysyłał on sprawozdania do konserwatora, który decydował o dalszych przedsięwzięciach41. Feliks Niekrasz interweniował też podczas kontroli, udzielając niejed-nokrotnie fachowych zaleceń konserwatorsko-technicznych, np. pod-czas lustracji kościoła w Kartuzach42 lub odbudowy kościoła w Czarny-mlesie43. Architekt towarzyszył też konserwatorowi podczas objazdów terenowych, z których sporządzano protokoły zawierające wspólne wytyczne (m.in. w sprawie ruin zamku w Nowym Jasińcu)44. Ostrze-gał też konserwatora w Poznaniu, aby nie ufał opiniom wystawianym przez pracowników PUBN, gdyż nie posiadali oni fachowego wykształ-cenia45. Przykładem jest ocena nowej polichromii w kościele w Wiel-kim Garcu (pow. tczewski). Przedstawiciel PUBN w Świeciu uznał ją za: „wymalowanie artystyczne i stylowe”, natomiast F. Niekrasz – za chaotyczną, o zbyt dużej gamie kolorystycznej, która ponadto zniszczy-ła zabytkową polichromię46. Opinie samego architekta także mogą wy-dawać się dyskusyjne, jak chociażby ocena wartości odcinka murów w Chełmnie, których fragment F. Niekrasz pozwolił usunąć, twier-dząc, iż: „tak mur, jak i baszta są b. prostymi obiektami budowlanymi i większej wartości zabytkowej nie posiadają, toteż usunięcie częściowe muru i skrócenie jednej ze ścian baszty charakteru tych obiektów nie zmieni”47.
Wśród przedstawicieli PUBN znane są też z kolei przypadki po-stawy prawdziwie konserwatorskiej, do której należy zaliczyć działania kierownika PUBN w Brodnicy. Stanął on w obronie ekspozycji pozo-stałości gotyckiego ratusza w Brodnicy, przyczyniając się do wstrzy-mania prac nad budową zbyt wysokiego domu w sąsiedztwie zabytku. Na podstawie wykonanych przez niego fotografii konserwator nakazał obniżyć wysokość budynku, a kierownik PUBN osobiście dalej nadzo-rował budowę. Na uwagę zasługuje też postawa kierownika Państwo-wego Urzędu Odbudowy w Działdowie, który dokonując inspekcji po-41 Np. w sprawie konserwacji kościoła w Sarnowie. Zob. APB, UWPT, sygn. 24554, k. 302, 313: 27 VII, 31 VIII 1926 r.
42 APB, UWPT, sygn. 24554, k. 58–59: 15–20 V 1925 r.
43 APB, UWPT, sygn. 3641, k. 45: 6 X 1922 r.
44 APB, UWPT, sygn. 24555, k. 565–567: VI–31 X 1929 r.
45 APB, UWPT, sygn. 24554, k. 99: 26 V 1925 r.
46 APB, UWPT, sygn. 3721, k. 37–38: 9–26 XI 1925 r.
Ochrona zabytków na Pomorzu i Kujawach przed rokiem 1939…
wiatu, donosił konserwatorowi o wytworach sztuki ludowej (zwłaszcza kultury mazurskiej) odznaczających się wartością artystyczną. Kierując się troską o zachowanie tych niszczejących w domach wiejskich albo wywożonych do Niemiec przedmiotów, postanowił utworzyć Muzeum Mazurskie na zamku w Działdowie i prosił o wsparcie konserwatora J. Lankaua48.
Kierownicy PUBN w zakresie zabytków kierowali się najczęś-ciej wytycznymi konserwatorskimi. Nikodem Witta (kierownik PUBN w Nowym Mieście Lubawskim, a później Referatu Budowlanego w Starostwie Powiatowym w Brodnicy) zaznaczył w protokole lustra-cji budynków kościelnych w Cielętach (pow. brodnicki), iż pozostawia sformułowanie szczegółowych wytycznych konserwatorowi49. Negatyw-ną opinię F. Niekrasza o terenowej administracji budowlanej potwier-dza zaś decyzja N. Witty o pozwoleniu na remont kościoła w Kieł-pinach (pochodzącego z poł. XVIII w., przebudowanego w XIX w.). Wydał on zgodę bez konsultacji z konserwatorem, gdyż jego zdaniem kościół pozbawiony był wartości zabytkowej50. Za wydawanie opinii poza swoimi kompetencjami czy niedopilnowanie realizacji zaleceń konserwatorskich podczas pełnienia nadzoru budowlano-konserwator-skiego urzędników mogły spotkać kary dyscyplinarne51.
W systemie ochrony zabytków dużą rolę odgrywały władze sa-morządowe, które miały najlepszą wiedzę o zasobie zabytkowym na podległym terenie i podejmowały na wniosek konserwatora działania, ale też własne inicjatywy na rzecz jego zachowania czy wyekspono-wania, co wiązało się też z promocją ruchu turystycznego regionu. Burmistrzowie i starostowie interweniowali niejednokrotnie w celu odpowiedniego zabezpieczenia zabytków. Burmistrz Radzynia Cheł-mińskiego zabiegał o zabezpieczenie ruiny zamku i przekazanie go w zarząd władzom miejskim52. W podobnym przypadku starosta
dział-48 Archiwum Państwowe w Toruniu (dalej: APT), Muzeum Ziemi Pomorskiej w Toruniu 1921–1925, sygn. 6, k. 14: 16 VIII 1921 r.
49 APB, UWPT, sygn. 24114, 25 V 1936 r.
50 APB, UWPT, sygn. 3557, k. 9: 18 VII 1925 r.; k. 15–16: 14 IV 1926 r.
51 Np. za niedopilnowanie odbudowy kościoła w Błędowie (pow. wąbrzeski) czy niepowiadomienie konserwatora o remoncie kościoła w Silnie (pow. chojnicki). Zob. APB, UWPT, sygn. 24555, k. 675–677: 13 IX–4 XI 1930 r.
52 APB, UWPT, sygn. 24554, k. 247–249: 15 III, 3–19 IV 1926 r.; sygn. 24528, k. 401, 404: 19 IV, 29 VII 1926 r.
Karolina Zimna-Kawecka
dowski proponował przekazać nadzór nad zamkiem w Działdowie Re-feratowi Budowlanemu w starostwie, zapewniając o podjęciu współ-pracy z konserwatorem w zakresie opieki nad zabytkiem. Ostrzegał zaś przed przekazaniem ruiny magistratowi, w którym nie było osób odpowiednio przygotowanych do zarządzania zabytkami, a w związ-ku z tym: „przy bardzo niskim poziomie umysłowym członków Magi-stratu i Rady Miejskiej opieka taka łatwo mogłaby przeczyć zasadom konserwacji zabytków”53.
Ugruntowana była natomiast procedura oceny projektów ar-chitektonicznych (nowych budynków lub przebudowy historycznych) oraz pomników. Urzędnicy urzędu wojewódzkiego wykonywali pro-jekty lub nanosili korekty pod względem formalnym i technicznym, a następnie swoje uwagi przekazywał konserwator, wydając opinię o wartości estetyczno-konserwatorskiej54. Nie zawsze były one zgodne, jak w przypadku rozbudowy kościoła w Gniewkowie i Kazanicach – tu Wydział Robót Publicznych urzędu nie zgodził się z konserwator-ską wizją neobarokowej formy nowego prezbiterium i zakrystii przy gotyckiej świątyni55 (il. 4–5). Poza tym urzędnicy wspólnie uczestni-czyli w komisyjnych oględzinach zabytków i przygotowywali wnioski konserwatorskie56.
53 APB, UWPT, sygn. 24576, Pismo z dn. 24 V 1932 r.
54 Np. projekt empory chórowej w kościele w Kazanicach; projekt rozbudowy kościoła w Skórczu; plan przebudowy baszty na dzwonnicę kościelną w Starogardzie Gdańskim; projekt poszerzenia drzwi wejściowych w kruchcie zachodniej w koście-le parafialnym w Wielkim Lubieniu; projekt urządzenia nowego wnętrza prezbite-rium kościoła w Żmijewie; projekt odbudowy kościoła w Wielkim Czystem; projekt pomnika J. Piłsudskiego w Iłowie. Zob. APB, UWPT, sygn. 24144, 30 VIII 1938 r.; sygn. 24556, k. 21: Sprawozdanie za 1926 r.; sygn. 24578, 17–18 X 1933 r.; sygn. 3355, k. 57: 12 VII 1923 r.; Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego 1917–1939 (dalej: AAN, MWRiOP), sygn. 7029, k. 27–28: Sprawozdanie za II kw. 1931 r.; k. 7: Sprawozdanie za I kw. 1931 r.
55 APB, UWPT, sygn. 24554, k. 278, 280: 28 V–11 VI 1926 r. W zaakceptowanym przez J. Chyczewskiego projekcie rozbudowy kościoła w Gniewkowie zakwestionowa-no formę i konieczzakwestionowa-ność budowy zakwestionowa-nowej wieży. Zob. APB, UWPT, sygn. 24572, k. 413: 4 VII 1939 r.
56 Np. kościołów toruńskich czy zamku w Działdowie. Zob. APT, Akta miasta To-runia (dalej: AMT) G – akta budowlane, sygn. 3115; APB, UWPT, sygn. 23684, k. 31–33: 16–17 I 1934 r.; AAN, MWRiOP, sygn. 7029, k. 70: Sprawozdanie II kw. 1933 r.
Ochrona zabytków na Pomorzu i Kujawach przed rokiem 1939…
Il. 4. Kościół p.w. św. Jakuba w Kazanicach, widok przed dobudową prezbiterium w 1929 r.
Źródło: APB, UWPT, sygn. 24675.
Il. 5. Kościół p.w. św. Jaku-ba w Kazanicach z dobu-dowanym w 1929 r. neo - barokowym prezbiterium. Fot. K. Zimna-Kawecka 2020
Karolina Zimna-Kawecka