Od lat 50. XX w. do 1989 r. udokumentowano ok. 20 prac kon-serwatorskich przy zabytkach ruchomych. Przeprowadzono wówczas prace m.in. przy ambonie z kościoła Mariackiego w Słupsku oraz sar-kofagach cynowych z kościoła p.w. św. Jacka w Słupsku. Większość prac wykonanych w latach 50.–80. XX w. to działania samowolne, po-legające na zamalowywaniu olejną farbą całych płaszczyzn ołtarzy,
Ochrona zabytków z obszaru działalności słupskiej Delegatury…
ambon, chrzcielnic empor oraz ław27. W latach 90. zakonserwowano zgodnie z zasadami sztuki konserwatorskiej 45 obiektów28. Niestety miał wówczas miejsce nieumiejętny remont
konserwatorsko-restaura-27 Karta ewidencyjna zabytków nieruchomych Kościoła protestanckiego ob. Rzym.-Kat. fil. p.w. Bożego Ciała w Jasieniu, oprac. W. Glińska, 1998, pkt. 18, Archi-wum WUOZ DS. Mamy tego przykłady w wielu wiejskich kościółkach (np. Jasień, So-miny, Nadziejewo, Niezabyszewo). Informacje znajdują się w kartach ewidencyjnych.
28 Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Gdańsku Delegatura w Słupsku, Inwentarz Dokumentacji Konserwatorskich (elektroniczny).
Il. 3. Dobieszewo, dawny ołtarz ambonowy z 2. poł. XVII w. Fot. K. Bartosiewicz, 2013
Katarzyna Bartosiewicz
torski chrzcielnicy ze Smołdzina, z której usunięto oryginalne napi-sy w języku niemieckim29. Język ten bowiem jeszcze w tym czasie, był kwestią bardzo delikatną i miejscowa ludność oraz proboszczowie czuli się urażeni pozostawianiem takowych treści na sprzętach koś-cielnych. Zapewne z tego powodu zdecydowano się na tak drastycz-ne działanie. Natomiast już w przypadku chrzcielnicy z Jasienia odsło-nięto pierwotną polichromię i zakonserwowano oryginalne niemieckie sentencje (il. 4). Świadczy to o coraz większym zrozumieniu dla tego rodzaju zabytków nie tylko przez służby konserwatorskie, ale przede wszystkim użytkowników. Traktuje się je jako ważny dokument hi-storyczny i zachowuje w poszanowaniu w pierwotnej formie. Z dru-giej strony pracownicy służb konserwatorskich wymagając odsłonię-cia oryginalnej gamy barw ołtarzy, ambon, epitafiów a nawet drzwi, muszą wciąż tłumaczyć właścicielom i użytkownikom zabytków, że przywraca się w ten sposób obiektom pierwotną wartość artystyczną i estetykę, które nie zawsze odpowiadają współczesnym gustom.
Od lat 90. XX w. mają miejsce sukcesywne działania polegające na konserwacji i restauracji zabytków. Z biegiem lat można zaobser-wować tendencję, że w muzeach mamy do czynienia z konserwacją zachowawczą, a obiekty znajdujące się np. w kościołach poddawane są konserwacji połączonej z zabiegami restauratorskimi. Odbywają się one z całkowitym poszanowaniem substancji zabytkowej i zgodnie ze współczesnymi standardami działań konserwatorskich, czyli m.in. w taki sposób, aby można było odróżnić partie oryginalne od uzupeł-nionych. Zabiegi muszą być oczywiście odwracalne. Można pokusić się o stwierdzenie, że mamy do czynienia z połączeniem tradycyjnej materialistycznej koncepcji konserwacji zabytków z teorią Cesarego Brandi o dążeniu do stanu kompletności dzieła i jego scalenia este-tycznego30. Zabytek może wówczas w dalszym ciągu spełniać swoją funkcję w przestrzeni kościoła. Ilustruje to przykład odrestaurowania krucyfiksu z Gwieździna, którego ubytki warstw zdobniczych zostały uzupełnione metodą kropkowania. Z bliska pozwala ona na odróżnie-nie partii oryginalnych i uzupełnionych, a z daleka optyczodróżnie-nie łączy się
29 Dokumentacja konserwatorska chrzcielnicy z kościoła paraf. p.w. św. Trójcy w Smołdzinie, oprac. Wanda Szpilewska, Słupsk 1995, s. 4, Archiwum WUOZ DS.
30 J. Krawczyk, Dzieło sztuki w teorii restauracji Cesare Brandiego, „Acta Uni-versitatis Nicolai Copernici. Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo” XLI, 2011, s. 149.
Ochrona zabytków z obszaru działalności słupskiej Delegatury…
w całość (il. 5). Na obiektach, na których odsłonięto najstarszą war-stwę polichromii lub ją zrekonstruowano, pozostawia się tzw. „świadki” poszczególnych warstw chronologicznych.
Bardzo istotne, tak jak to było w przeszłości, są dziś wizje lo-kalne zabytków in situ. Źródłem dokonywanych odkryć jest też lek-tura opracowań XIX-wiecznych inwentaryzatorów, dzięki której moż-na zweryfikować stan zachowania obiektów. Po lekturze Inwentarza L. Böttgera udało się w 2018 r. ustalić np. istnienie dwóch
Katarzyna Bartosiewicz
ckich świeczników z Damna, które zostały odnalezione w tamtejszym kościele, a wcześniej nie były zinwentaryzowane oraz wpisane do re-jestru zabytków ruchomych31. Podczas kontroli wyposażenia kościo-ła w Cecenowie przekonano proboszcza o konieczności wykonania prac konserwatorskich i restauratorskich przy krucyfiksie, który po zdjęciu przemalowań okazał się nie barokową rzeźbą z 2. połowy XVIII w. (jak widniało w rejestrze), a późnogotycką rzeźbą z około
31 Karta ewidencyjna zabytków ruchomych, Świeczniki ołtarzowe z kościoła para-fialnego w Damnie, oprac. W. Szpilewska, Słupsk 2018, Archiwum WUOZ DS.
Il. 5. Gwieździn, krucyfiks z 2. poł. XVIII w. po pracach konserwatorskich i restauratorskich, detal. Wykonawcą prac była konserwator dzieł sztuki, p. Aleksandra Kuszlis-Grygołowicz. Fot. K. Bartosiewicz, 2012
Ochrona zabytków z obszaru działalności słupskiej Delegatury…
1525 r.32 W przykościelnym budynku gospodarczym w Uniechowie od-naleziono trzy neogotyckie ołtarze, które po pracach konserwatorskich i restauratorskich wróciły do kościoła. W prezbiterium tego kościoła zrekonstruowano też pierwotną dekorację malarską z gwiazdami, która często przebija się pod warstwami pobiały na wielu neogotyckich, koś-cielnych sklepieniach (np. w kościołach w Duninowie oraz Damnie).
Obecnie coraz częściej organizowane są akcje społeczne pole-gające na porządkowaniu terenów dawnych cmentarzy. Ustawia się poprzewracane nagrobki i wykonuje staranne inwentaryzacje (np. za-bytkowego cmentarza w Damnicy)33. Proboszczowie również odsłania-ją oryginalne niemieckie napisy z pomników przykościelnych (np. pa-mięci Ofiar I wojny z Objazdy i Rzeczenicy). W Rzechcinie miejscowa ludność z dumą ogłosiła, że odnalazła zaginiony pomnik pamięci ofiar I wojny światowej, ale ich zapał ostudziła ryta inskrypcja znajdująca się u jego podstawy, która informuje, że pomnik ufundowano z okazji 4. rocznicy dojścia Adolfa Hitlera do władzy. Pewne fakty wynikające z prac konserwatorsko-restauratorskich i inwentaryzacyjnych związa-nych z zabytkami wiążą się zatem z dużymi emocjami oraz z ludzką krzywdą. Jest to część historii, która miała różne koleje losu, a wspól-nym – społeczwspól-nym, ale i służb konserwatorskich – zadaniem jest za-chowanie tego materialnego świadectwa przyszłym pokoleniom i prze-kazanie wiedzy, która się z nim wiąże.