Celem pełnego wyobrażenia sobie stanu przygotowania załogi Twierdzy Poznań warto wspomniane jednostki umiejscowić w topografii miasta nieco dokładniej (por.
mapę na stronie 85).
Jak wspomniano całość obrony podzielona na trzy główne odcinki obrony („Wschód”,
„Zachód” i „Warta”) z których na dwa pierwsze składało się pięć pododcinków. Opis rozmieszczenia oddziałów rozpoczniemy od pododcinka I (rejon Starołęki) podążając dalej przeciwnie do ruchu wskazówek zegara po obwodzie fortów otaczających Poznań.
Abschnitt OST, Unterabschnitt I
Rejon pomiędzy Wartą a fortem Ia (Boyen) obsadzał Batalion pod dowództwem Hauptmanna Wernera. W forcie I (Röder) znalazła się 2. kompania (Lt. Geith). W rejonie Minikowa przy linii kolejowej pozycje zajęła 3. kompania (Lt Evert/ Lt Weber).
Wspomniany fort Ia obsadziła 1. kompania (Lt Stiegler). Z kolei 4. kompania (ciężka) obsadzała Małą Starołękę (Klein Luisenhain), a dowodził ją Lt Niedermeyer.
Drugim batalionem obsadzającym pododcinek I był batalion dowodzony przez Hauptamnna Schomakera. Jego kompanie obsadzały: fort II Stülpnagel, oraz Rataje i Żegrze aż do dzisiejszej ulicy Krzywoustego. Wysunięte posterunki batalionu, przez krótki czas operowały w rejonie zakładów Focke- Wulfa w podpoznańskich Krzesinach.
Abschnitt OST, Unterabschnitt II
Front pododcinka II rozciągał się od dzisiejszej ulicy Krzywoustego aż do ulicy Warszawskiej. Batalion dowodzony przez Hauptmanna von der Driescha obsadzał rejon pomiędzy ulicą Krzywoustego (rejon Żegrza) poprzez fort IIa (Thümen) aż do fortu III
83
(Kirchbach). Batalion dowodzony przez Hauptmanna Kocha obsadzał rejon pomiędzy fortem III a ulicą Warszawską, wysuwając się aż do Antoninka. Kompanie wspomnianego batalionu obsadzały również tzw. Flakhöhe (wraz ze rozlokowanymi tu działami dwóch baterii przeciwlotniczych 210. i 211.) oraz południową część Osiedla Warszawskiego.
Abschnitt OST, Unterabschnitt III
Pododcinek III, Odcinka „Wschód“ obejmował obszar od ulicy Warszawskiej aż do Warty (w rejonie strzelnicy, tzw. Małpiego Gaju przy ulicy Chemicznej). Batalion dowodzony przez Hauptmann Styxa obsadzał rejon pomiędzy ulicą Warszawską a linią kolejową na Gniezno, z punktem dowodzenia w forcie IIIa (Prittwitz). Z kolei obszar pomiędzy wspomnianą linią kolejową a Wartą pozostawał w gestii batalionu dowodzonego przez Majora Hamela. Stanowisko dowodzenia batalionem mieściło się w forcie IV (Hake). Na wschód od fortu IV, znalazła się Kompania Tłumaczy z XXI Szkolno- Zapasowego Batalionu Tłumaczy (Dolmetscher Ersatz und Ausbildungs Abteilung XXI), której poszczególne plutony zabezpieczały drogi wyjazdowe w kierunku Murowanej Gośliny i Gniezna. Sztab kompanii i pluton odwodowy znalazły się Kicinie.
Abschnitt WEST, Unterabschnitt IV
Pododcinek IV, lub „Północ“ rozciągał się od lewego brzegu Warty (mniej więcej na wysokości Naramowic), aż po linię kolejową na Szczecin. Prawe skrzydło obrony w tym rejonie zajmował batalion Hauptmanna Zaaga, z kompaniami: Leutnanta Schillera w rejonie fortu IVa (Waldersee), Leutnanta Hechta- fort V (Waldersee) oraz Leutnanta Schenka w Forcie Va (Bonin). Lewe skrzydło obrony zajmował batalion Hauptmanna Prassera243. W rejonie wsi Piątkowo znalazły się obie kompanie 21. Szkolno Zapasowego Batalionu Strzelców Krajowych (Landesschützen Ersatz und Ausbildung Bataillon 21.).
Między fortami VI (Tietzen), gdzie mieścił się punkt dowodzenia pododcinkiem, a VIa (Stockhausen) znalzła się tzw. kompania żołądkowców. W rejonie Sołacza walczyli również spieszeni artylerzyści z 500. Szkolno- Zapasowego Batalionu Dział Szturmowych.
243 Huptmann Prasser był jednocześnie dowódcą Pododcinka IV.
84
Obszar od jeziora Rusałka, aż do klasztoru ss. Pasterek przy ulicy Obornickiej zajął batalion węgierskich podchorążych. Na całej szerokości frontu na północy Poznania rozmieszczono działa kalibru 88 mm z 216. i 234. Baterii Ciężkich Dział Przeciwlotniczych.
Abschnitt WEST, Unterabschnitt V
Pododcinek V zajmował stosunkowo największy obszar obrony Poznania.
Rozciągał się bowiem od nasypu linii kolejowej na Szczecin, aż po Wartę w rejonie Lubonia. Rejon pomiędzy linią kolejową a fortem VII (Colomb) zajmowały dwie kompanie Luftwaffe. Dalej rejon pomiędzy fortami VIIa (Strotha) a VIII (Grolman) (włącznie z nimi) zajmował 15. Batalion Volkssturmu. Batalion złożony z żołnierzy Luftwaffe dowodzony przez Majora Degive zajął stanowiska wzdłuż linii fortów VIIIa (Rohr) i IX (Brünneck). Na lewo od pozycji batalionu Degive rozmieszczono żołnierzy batalionu żołnierzy Luftwaffe podpułkownika Rogalskiego, które pozycje sięgały aż do Warty. Stanowisko dowodzenia batalionem mieściło się w forcie IXa (Witzleben).
W rejonie lotniska Ławica (Boelkehorst) na tzw. Berlinerhöhe znalazły się dwie baterie przeciwlotnicze (209. i 230.). Z kolei w rejonie Dębiny rozlokowano przybyła w ostatnich godzinach przed zamknięciem okrążenia podwójną Baterię armat kalibru 88 mm (Doppel RAD- Batterie). Pojedyncze armaty 88 mm rozmieszczone również przy fortach (np. przy forcie VIII).
Abschnitt WARTHE
Podział Odcinka „Warta“, był wyjątkowo prosty i przejrzysty. Podzielony był bowiem na dwie części: południową obsadzał 475. Batalion Strzelców Krajowych, północną zaś 647. Batalion Strzelców Krajowych. Jak wspomniano wcześniej linia rozgraniczająca części Odcinka „Warta” przebiegała około 200 metrów na północ od mostu Rocha. Dodatkowo w ramach obrony Odcinka „Warta” rozmieszczono część 102.
Fortecznego Batalionu Dział Przeciwpancernych.
85
Lds. Btl. 21 Btl. Prasser Btl. PrasserMng.-Krk. Kp. Btl. Prasser Btl. Ung. Fhj.Btl. Ung. Fhj. Vst. Btl. 15.
230. 209. LwKp. LwKp. StabVst. Btl. 15. Vst. Btl. 15. 1. 2. Vst. Btl. 15. 3. Lw. Btl„Degive” Lw. Btl„Degive” Lw. Btl„Degive” Lw. Btl„Rogalsky” Lw. Btl„Rogalsky” Lw. Btl„Rogalsky”
Lds. Btl. 475. Lds. Btl. 475.
Lds. Btl. 475. Lds. Btl. 475.
Lds. Btl. 475.
Lds. Btl. 647.
Lds. Btl. 647. Lds. Btl. 647.Lds. Btl. 647.Lds. Btl. 647. SS Kampfgruppe Lenzer
PolizeiRgtSchaller Kampfgruppe Lohse
PanzerStossRes. część PanzerStossRes. część Res. Btl. Ost Fest. Pak. Abt. 102.część
Fest. Pak. Abt. 102.część
Stab. AbschnittOst
E
Bttr. Ahrenholz Lds. Btl. 312.
FestungStab. Lw. Btl„Rogalsky”
86
* * *
Tak prezentowały się niemieckie linie obronne na początku walk o Poznań i w tym kształcie przetrwały pierwsze dni walk. Uwzględniono tu jednak przede wszystkim jednostki pierwszoliniowe, stanowiące trzon obrony.
Z racji charakteru i przeznaczenia bojowego, trudno ustalić miejsce stacjonowania jednostek rezerwowych, których już od pierwszego dnia używano jako swoistej straży pożarnej, wysyłając je wszędzie tam gdzie wymagała tego sytuacja.
Z czasem, wraz z niekorzystnym dla Niemców rozwojem sytuacji, wszystkie te oddziały (zarówno pierwszo liniowe jak i rezerwowe) ulegały rozproszeniu i przemieszaniu co wybitnie utrudnia ustalenie ich dokładnego rozmieszczenia czy ewentualnej liczebności w kolejnych fazach bitwy.
Wspomniane trudności z dokładnym ustaleniem składu jednostek i ich rozmieszczenia wiążą się z charakterem walk w oblężonym mieście. Zresztą podobne problemy pojawiają się, w czasie ustalania podobnych informacji na temat sił broniących również innych miast twierdz w roku 1945.
Równie istotnym, lecz wyjątkowo trudnym do opracowania zagadnieniem jest kwestia liczebności garnizonu Cytadeli w momencie rozpoczęcia jej szturmu. Do jej obrony Niemcy przystępowali niemal bez chwili przerwy umożliwiającej jakąkolwiek reorganizację. Oddziały niemieckie jej broniące składały się z wielu przemieszanych, rozbitych czy przetrzebionych grup bojowych, walczących do tej pory w różnych częściach miasta. Ustalenie ich dokładnych liczb w obliczu codziennych strat i innych czynników wpływających na zmianę liczebności jest zadaniem arcytrudnym.
Nie sposób też ustalić tego na szacunkowych i często zawyżanych danych dotyczących liczby wziętych przez czerwonoarmistów, jeńców już po zdobyciu Cytadeli, gdyż rozpiętość danych w poszczególnych źródłach, podobnie jak w przypadku podawanej przez nich liczby żołnierzy niemieckich w dniu rozpoczęcia walk jest ogromna.
Doskonała próba odtworzenia liczby żołnierzy broniących Cytadeli w ostatniej fazie walk
87
pojawia się w książce Macieja Karalusa244, gdzie autor podaje liczbę około 4000 żołnierzy (w tym również i rannych), którzy znajdowali się na Cytadeli w końcowej fazie walk245. Jednak i tu pamiętać trzeba są to jedynie dane szacunkowe.
Podane w podrozdziale 2.3. dane dotyczące liczby obrońców Festung Posen znacznie różnią się od tych przytaczanych w dotychczasowej historiografii polskiej.
Autor, pozostaje jednak w przekonaniu, że uda mu się natrafić na nieznane jeszcze dokumenty, które pomogą sprecyzować przedmiot dociekań.
Niemniej jednak już na pierwszy rzut oka można się zorientować, że to raczej nie liczba broniących się w Poznaniu Niemców miała główny wpływ na przebieg i długotrwałość walk.
244 Maciej Karalus. Kernwerk 1945. Historia zdobycia poznańskiej Cytadeli, Poznań 2010.
245 Ibidem, s. 15.