W literaturze przedmiotu używa się zamiennie terminów „ryzyko zakłóceń” i „zakłócenie w łańcuchu dostaw”. Dotychczasowe rozważania dotyczyły zakłóceń w łańcuchu dostaw, chociaż jako kryteria podziału zakłóceń wymieniono już prawdopodobieństwo i dotkliwość
100 zakłócenia. Ze względu na lukę w stosowanym aparacie pojęciowym, zdefiniowanie obu pojęć i znalezienie różnic między nimi stało się jednym z obszarów szczegółowych badań prezentowanych w niniejszej pracy. W tym celu dokonano przeglądu literatury dotyczącej bezpośrednio ryzyka zakłóceń w łańcuchu dostaw.
Przez wzgląd na swoją nieuchronność, zakłócenia są przejawem ryzyka w łańcuchu dostaw [Skipper 2008, s. 3]. Zakłócenia łańcucha dostaw mogą zmaterializować się w różnych obszarach wewnętrznych i zewnętrznych łańcucha dostaw. W konsekwencji, ich charakter może być rozmaity. Na przykład zarówno klęska żywiołowa, jak i upadek dostawcy z przyczyn finansowych, wpłyną negatywnie na zdolność produkcyjną przedsiębiorstwa, jednak są to sytuacje całkowicie różne pod względem atrybutów zakłócenia i dlatego pociągną za sobą różne skutki w łańcuchu dostaw. Dlatego też pojawiła się kategoria ryzyka w łańcuchu dostaw, odmienna od innych typów ryzyka biznesowego – ryzyko zakłóceń. Propozycji kategoryzacji ryzyka w łańcuchu dostaw jest wiele, zostały one zaprezentowane w podrozdziale 2.3. W poprzednim podrozdziale (3.4) podano przykłady kategoryzacji samych zakłóceń. Natomiast w tym zostaną zaprezentowane tylko kategoryzacje ryzyka w łańcuchu dostaw, uwzględniające ryzyko zakłóceń.
C.W. Craighead i in. [2007, s. 132] definiują ryzyko zakłóceń łańcucha dostaw jako nieprzewidziane zdarzenia, które zakłócają normalny przepływ towarów i/lub materiałów w łańcuchu dostaw. Nie ma więc w tej definicji zasadniczych różnic w porównaniu z definicją samego zakłócenia w łańcuchu dostaw. Ich zdaniem ryzyko zakłóceń może obejmować:
− ryzyko operacyjne wynikające z niesprawności sprzętu, nieprzewidzianych nieciągłości w dostawach, problemów wynikających z celowych działań człowieka (od strajków po oszustwa) oraz
− ryzyko wynikające z zagrożeń naturalnych, terroryzmu i niestabilność politycznej. P.R. Kleindorfer i G.H. Saad [2005, s. 54] wyróżnili dwa rodzaje ryzyka w łańcuchu dostaw:
− ryzyko klasyczne, dotyczące koordynacji popytu z podażą, a także
− ryzyko zakłóceń, które jest spowodowane przez zdarzenia, takie jak klęski żywiołowe, terroryzm i strajki pracownicze.
Podział ten jest w swej istocie taki sam jak poprzedni (C.W. Craigheada). Zakłócenie jest związane z pewnym prawdopodobieństwem wystąpienia i charakteryzuje się dotkliwością, a także bezpośrednimi i pośrednimi skutkami, czyli posiada cechy przypisywane ryzyku.
101 Na zakłócenia wskazują także S. Chopra i M. Sodhi [2004, s. 54], wyróżniając je wśród typów ryzyka występującego w łańcuchach dostaw. Poza zakłóceniami wymieniają oni: opóźnienia, awarie systemów informatycznych, błędne prognozy, utratę własności intelektualnej, zaopatrzenie, niepewność otrzymania należności, nieodpowiednie poziomy zapasów, nieadekwatne moce produkcyjne jako główne źródła ryzyka w łańcuchu dostaw. Autorzy Ci wymieniają oddzielnie zakłócenia i oddzielnie opóźnienia, co świadczy o tym, że nie są to dla nich pojęcia tożsame. Ich zdaniem kategoria ryzyka zakłóceń odnosi się głównie do przepływów towarowych w ramach łańcuchów dostaw i pewności dostaw. Ryzyko zakłóceń jest stosunkowo rzadkie, trudne do przewidzenia i może mieć bardzo poważne konsekwencje. Przykłady zakłóceń podawane przez nich to: zagrożenia naturalne, strajki pracownicze czy bankructwo dostawcy. Natomiast opóźnienia są rozpatrywane jako sytuacja, w której dostawca nie jest w stanie elastycznie reagować na zmiany zapotrzebowania na dany towar. Opóźnienia mogą być spowodowane niską jakością procesów u dostawcy i pojawiającymi się w związku z tym pomyłkami, a także problemami w transporcie towarów przez granice państw, czy też wykorzystywaniem kilku środków transportu (wtedy rośnie złożoność procesu i zwiększa się prawdopodobieństwo powstania nieprawidłowości).
Jednocześnie pojawiają się w literaturze stwierdzenia, że ryzyko zakłóceń to ryzyko, które skutkuje zatrzymaniem przepływu dóbr i może poważnie zakłócić lub opóźnić przepływy materiałów, informacji i środków pieniężnych, co z kolei może znacząco zmniejszyć sprzedaż lub spowodować wzrost kosztów, jest więc nadzwyczajnym wyzwaniem dla łańcuchów dostaw [Zegordi i Davarzani 2012, s. 2103]. Również w tym przypadku bezpieczniej byłoby opisaną sytuację nazwać po prostu zakłóceniem.
M. Treleven i S. B. Schweikhart [za: Ellis i in. 2010, s. 36] przedstawili sześć kategorii ryzyka, które należy uwzględniać przy podejmowaniu decyzji dotyczących strategii zaopatrzenia. W ich systematyzacji pierwsze znalazło się ryzyko zakłóceń oraz ryzyko: eskalacji cen, dotyczące planowania i zapasów, związane z jakością, dotyczące dostępu do technologii i oportunizmu dostawcy.
Oczywiście, różni autorzy mogą sugerować odmienne źródła ryzyka zakłóceń, ale na ogół wskazuje się, że ryzyko zakłóceń charakteryzuje się niskim prawdopodobieństwem i poważnymi skutkami. Kilku autorów odnosi się do nich jako do wydarzeń katastroficznych [Knemeyer, Zinn i Eroglu 2009]. Zakłócenia mogą być krótkotrwałe, wówczas mamy
102 do czynienia z problemem skutków lub długotrwałe, wówczas występuje problem przyczyny i skutków [Zawiła-Niedźwiecki 2007].
Wyprowadzona kategoria ryzyka zakłóceń w łańcuchu dostaw jest często utożsamiana ze źródłami ryzyka w łańcuchu dostaw (podobnie jak samych zakłóceń z ich źródłami) [Skipper 2008, s. 3]. Przykładowo wśród rodzajów ryzyka w łańcuchach dostaw wyróżnia się zakłócenia wynikające z: klęsk żywiołowych, upadłości dostawcy, strajków, wojen, terroryzmu i niestabilności społecznych, ekonomicznych i politycznych [Chopra i Meindl 2010; Craighead i in. 2007; Hendricks i Singhal 2005b; Kleindorfer i Saad 2005]. Obszerniejszą listę ogólnych przykładów zakłóceń łańcucha dostaw przedstawianych w literaturze, zawierającą między innymi wyżej wymienione przyczyny zakłóceń stworzył R. Macdonald [2008, s. 36], który wyróżnił:
− opóźnienia w transporcie,
− strajki kierowców ciężarówek lub pracowników w portach, − akty terroru, − słabą komunikację, − usterki IT, − wypadki przemysłowe, − problemy z jakością, − problemy operacyjne,
− katastrofy naturalne, takie jak huragany lub uderzenia pioruna, − regulacje rządowe i
− oportunizm dostawców.
Dotychczasowe rozważania polegały na zdefiniowaniu zakłóceń i ryzyka zakłóceń w łańcuchu dostaw i pojęć z nimi związanych oraz wytypowaniu atrybutów tychże zakłóceń. Analizując ryzyko zakłóceń w łańcuchu dostaw, należy rozważyć wiele czynników, ale posługiwanie się zdefiniowanymi pojęciami, szczególnie przy ich dużym zróżnicowaniu i dowolności stosowania w literaturze, jest kluczowe dla przeprowadzenia badań.
W następnym podrozdziale dokonano przeglądu literatury pod kątem wyników badań wtórnych, w obszarze zakłóceń w łańcuchach dostaw. Uwzględniono ten aspekt, ze względu na uplasowanie przeprowadzanych i zaprezentowanych w niniejszej pracy empirycznych badań własnych, na tle dotychczasowych osiągnięć badawczych.
103