1 ٠ 5. PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA
I. KONSTRUKCJE WYKAZUJĄCE EKWIWALENCJĘ (TOZSAMOSC) STRUKTURALNĄ
1. Rzeczownik i przydawka przymiotna
W firnkcji arabskiej przydawki przymiotnej występująprzymiotniki, imiesłowy i liczeb- niki porządkowe'؛'. Umieszczane są w postpozycji do określanego nomen i wykazują w stosunku do niego całkowitą zgodność co do przypadka, stanu, liczby i rodzaju.
A. Rzeczownik i przymiotnik (włącznie z imiesłowami) [386]
(AK) aid rat la-hu al-hadim jtnganan min al-qahwa as-sahina (٦٩١ s. 5<؟,i9-\٩١
(POL) Służący przyniósł mufiliżankę gorącej kawy (j, s. 20, w. 1617) Konstr.ar.: Rz + Prz.przym.
Konstr.pol.: Prz.przym. ا Rz [387]
(AK) unuf hadda (لآ, s. ٦٩, w. ٩١ (POL) ostre nosy (C, s. 253, w. 34) Konstr.ar.: Rz +- Prz.przym. (im. czynny) Konstr.pol.: Prz.przym. ٠ Rz
[388]
(AR) muzahara silmiyya (2, s. 276, w. 13)
(POL) demonstracja na rzeczpokoju (B, s. 248, w. 29) (dosl.: „pokojowa demonstracja”)
Konstr.ar.: Rz + Prz.przym.
Konstr.pol.: Prz.przym. t Rz
'"Barchudarov 1979, s. 191.
Wedlug obowiązującychzasad skladni zgody - zob.Danecki 1994,s.277 -278.
[389]
(ML) wa-qad istara hazzana hadidiyya kabira (٦١ s. ٦٦٦ ,w.٦4١ (POL) z wielką metalową szafą (B, s. 230, w. 38)
Konstr.ar.: Rz ا Prz.przym.-1 t Prz.przym. -2 Konstr.pol.: Prz.przym. -2 t- Prz.przym. -ltRz [3901
(ML) ila al-tfmida al-hasabiyya akafiqa (٦١ s. ٦٦4١ w. ٦) (POL) do drewnianych filarów (B, s. 246, W.21)
(dost.: „do starych drewnianych filarów”) Konstr.ar.: Rz t Prz.przym. -1 ٠ Prz.przym. -2 Konstr.pol.: Prz.przym. -2 t Prz.przym. -1 i- Rz [391]
(AR) wa-qad asnadtu zahri ila al-haqlba al-burtuqaliyya as-sagira (2, s. 276, w. 19) (POL) oparlam się plecami o pomarańczową torbę (B, s. 248, w. 36)
(dosl.: „oparlam się plecami o małą pomarańczową torb؟”) Konstr.ar.: Rz t Prz.przym.-1 ٠ Prz.przym. -2
Konstr.pol.: Prz.przym. -2 + Prz.przym. -ltRz [392]
(AR)jisamt gana 'izltawTł(2,s. 275, w. 4) (POL) w grobowej ciszy (B, s. 247, w. 1617) (dosl.: „w długiej grobowej ciszy”)
Konstr.ar.: Rz ب Prz.przym. -1 + Prz.przym. -2 Konstr.pol.: Prz.przym. -2 t Prz.przym.-ltRz [393]
(ML١ aś-śams tarqab... bi-،ayn bada hiyadiyya (٦..؛٠٦٦٦١ w. 9) (POL) Słońce patrzy., zimnym stalowym spojrzeniem (B, s. 244, w. 31) (dost.: „Sionce patrzy., zimnym, obojętnym spojrzeniem”)
Konstr.ar.: Rz t Prz.przym. -1 + Prz.przym. -2 Konstr.pol.: Prz.przym.-1 t- Prz.przym. -2 t Rz [394]
(AR) sign al-bu 's al-madi wa-r-ruhi(2, s. 280, w. 2-3) (POL) mur nędzy materialnej i moralnej (B, s. 251, w. 32-33) Konstr.ar.: Rz > t Prz.dop. > t Prz.przym. -1 + Prz.przym. -2 Konstr.pol.: Rz > ٠ Prz.dop. > + Prz.przym. -1 t Prz.przym. -2
Arabski rzeczownik i przydawka przymiotnikowa odpowiadają polskiej grupie wyra- zowej złożonej z przydawki przymiotnikowej i rzeczownika. Różnicą konstrukcyjna w obu językach polega więc na przestawieniu szyku wyrazów.
Należy jednak zaznaczyć, że w języku polskim przydawka przymiotnikowa może wystąpić po rzeczowniku - jeżeli ma charakter wyróżniający lub wyodrębnia cechę ga- tunkową'", albo też jeśli wymagają tego szczególne względy stylistyczne. Tego rodzaju zmiana szyku nie jest możliwa w języku arabskim, tak więc w niektórych wypadkach konstrukcje w obu językach mogą być identyczne (przykład 394). Por. również rzeczow- nik z przydawką przymiotną rozwiniętą, rozdz. 1-1.
Jeżeli arabski rzeczownik jest określony przez dwie przydawki przymiotnikowe, ich pozycja względem rzeczownika nie jest zupełnie dowolna, a zależy od ich zakresu se- mantycznego. Przymiotnik 0 znaczeniu węższym, bardziej szczegółowym występuje bliżej ośrodka konstrukcji, dalej natomiast - przymiotnik o znaczeniu szerszym, bardziej ogól- nym'”. Podobnie jest w języku polskim, jednak zasady gramatyczne szyku przydawek względem rzeczownika sprawiają, że w stosunku do języka arabskiego to przydawka 0 ogólnym znaczeniu poprzedzać będzie przydawkę 0 znaczeniu węższym (przykład 389 i 390-392 - wersje dosl.).
Szyk przydawek przymiotnikowych względem siebie jest natomiast całkowicie do- wolny, jeżeli pełnią one tę samą funkcję desygnacyjną względem ośrodka konstrukcji'’*.
W tłumaczeniu na język polski można wtedy również zastosować szyk swobodny (np.
„Sionce patrzy obojętnym, zimnym spojrzeniem” w przykładzie 393).
Uwaga! Szczególny przypadek przydawki przymiotnikowej to przymiotnik poprze- dzony rzeczownikiem nisf (pół; potowa) w formie .اًسلا.؟ constructus. Taka konstnrkcja ma znaczenie złożenia i nadal pełni funkcję przydawki przymiotnej - tak więc w thrma- czeniu na język polski wymaga przestawienia, jak pozostałe przymiotniki.
[395]
(AR) as-surra nisfal-maftuha (2, s. 268, w. 10) (POL) wpolotwarty worek (B, s. 241, w. 4) Konstr.ar.: Rz t Prz.przym. (rz.nisf n ا przym.) Konstr.pol.: Prz.przym. ٠ Rz
Arabska grupa wyrazowa składająca się z rzeczownika i przymiotnika może wykazy- wać bardzo ścisły związek semantyczny pomiędzy składnikami. Grupy te mogą być nie- kiedy traktowane jako ekwiwalent zestawienia - tak więc tłumaczenie wymaga zastoso- wania substytucji leksykalnej - zob. pkt 111-1.
Warianty:
- Substytucja przydawki przymiotnikowej przez przy dawkę przyimkową w odpowied- nim znaczeniu - przykład 388 - wersja lit.
- Redukcja jednej z przydawek - przeważnie tej 0 bardziej ogólnym znaczeniu - przy- ktady 390-392 - wersje lit.
'”jodłowski 1977, s. 168.
'"Szerzej na ten temat, zob. Gorska 1991, rozdz.III.
'”ibid, s. 43.
B. Rzeczownik i przymiotnik w stopniu wyższym [396]
(ML) da an tagru' ،'alajath an-nafida tamaman li-tara bi-wuduh aktar (2, s. 274, w. 20-21)
(VOL) nikt jednak nie mial odwagi otworzyć okien na oścież, żeby lepiej widnieć (B, s. 247, w. 5)
(dosl.: „nie mając odwagi otworzyć okien na oścież, żeby oglądać z lepszą widocznością/
bardziej wyraźnie”)
Konstr.ar.: o + Ok.spb. (przmk tRz>٠ Prz.przym.؛[„)
Konstr.pol.: o (bezok.) + Ok.spb. (przmk t Prz.przym.؛[„ t < Rz / przs؛[„Op) [3971
(ML) lam ara fi hayatibay d n ansa‘ wa-la agmal min bayad lihyat gaddi (3,s. 20, w. 9-10)
(VOL) [Broda dziadka byla gęsta, miękka i bialajak bawelna. ]
W życiu „،'ج widziałem nic bielszego i piękniejszego. (C, s. 253, w. 7-9)
(dosl.: „W życiu nie widziałem bieli czystszej ani piękniejszej / bieli bardziej czystej ani piękniejszej / czystszej ani piękniejszej bieli, niż biel brody mojego dziadka”) Konstr.ar.: o 10k.cz. + D (Rz t Prz.przym.-1؛[„ tspt part, zp ٠ Prz.przym. -2؛[„> +
wyr.przmk. dopn. - min)
Konstr.pol.: 0k.cz. ł- o t D (Rz + Prz.przym. -1 +sp + + Prz.przym. -2؛[„ > t wyr.przmk. dopn. - niż)
Tłumaczenie arabskiego rzeczownika z przydawką przymiotnikową w stopniu wyż- szym wymaga przestawienia polskiej przydawki w takiej samej formie przed określany rzeczownik (przykład 396 - wersja dost.,).
Konstrukcje mogą być także równoważne pod względem gramatycznym, jeżeli wy- mieniona została podstawa porównania - w formie dopełniającego wyrażenia przyimko- wego z min (w znaczeniu: niż). Przydawka polska bywa wtedy umieszczana w postpozy- cji do określanego rzeczownika - jako przydawka rozwinięta (przykład 397 - wersja dost.,). Możliwyjednak jest także szyk odwrotny (przyktad 397 - wersja dost. ).
Warianty:
- Substytucja arabskiego rzeczownika z przydawką przymiotnikową w stopniu wyż- szym przez polski przysłówek w stopniu wyższym, w formie opisowej (przyktad 396 - wersja dosl.2 lub bezpośredniej (przyktad 396 - wersja lit.), przy nie zmienionej ftmkcji syntaktycznej w zdaniu.
- Zastąpienie polskiego przymiotnika w stopniu wyższym - bezpośrednim formą opi- sową-przyktad 397 - wersja dosl.2.
- Substytucja leksykalna konstrukcji, przy jednoczesnej redukcji wyrażenia porów- nawczego - przyktad 397 - wersja lit.
c. Rzeczownik i przymiotnik w stopniu najwyższym [398]
(AR) haytuyakmin hawja-hu al-akbar (٦, s. 4<؟, w. ١٩١
(POL) dławiąc w sobie strach (G, s. 233, w. 16)
(dosl.: „ponieważ chcial stlumic swój największy strach”) Konstr.ar.: Rz > Prz.z. ٠ Prz.przym..p zy si.njw.
Konstr.pol.: Prz.z. + Prz.przym.؛, j t- Rz [399]
(AR) wa-maca-ha ibnu-ha al-akbar ibrahim (6, s. 331, w. 14) (POL) ze starszym synem Ibrahimem (F, s. 245, w. 14) (dosl.: „ a wraz z nią jej najstarszy syn Ibrahim”) Konstr.ar.: Rz > Prz.z. ٠ Prz.przym.؛,njw
Konstr.pol.: Prz.z. t- Prz.przym.؛,„مt Rz
Arabska konstrukcja rzeczownika i przydawki przymiotnikowej w stopniu najwyz- szym - w formie określonego elativu - wymaga w języku polskim przestawienia analo- gicznej przydawki na pozycję przed określanym rzeczownikiem.
Warianty:
- Substytucja arabskiej przydawki w stopniu najwyższym przez polską przydawkę w stopniu wyższym - przykład 399 - wersja lit.
- Redukcja przydawki w stopniu najwyższym - przykład 398 - wersja lit.
D. Rzeczownik i liczebnik porządkowy
Liczebniki porządkowe utożsamiane są na płaszczyźnie morfologicznej z przymiotni- kami i analogicznie funkcjonują w skladni z rzeczownikiem, wykazując składnię zgody w stopniu zależnym od szeregu danego liczebnika‘’؟.
[400]
(AR)/٢ ał-aśhur al-’uła (9, s. 237, w. 7) (POL) Przezpierwsze miesiące (I, s. 131, w. 8) Konstr.ar.: Rz ؛ Prz.przym. (L.porz.)
Konstr.pol.: Prz.przym. (L.porz.) ا Rz [401]
(AR) hududat-tabiq al-lanl(٦,s.٦٦٠,w. \٩-٦٠١ (POL) granica drugiego piętra (B, s. 243, w. 7) Konstr.ar.: Rz + Prz.przym. (L.porz.)
Konstr.pol.: Prz.przym. (L.porz.) t Rz
'’؛Zob.Danecki 1994, s.325-327.
[402]
(AR) sakaba ka’s nabujat-talit (2, s. 251, w. 6)
(POL)ponownie napełni! winem kielich (B, s. 225, w. 35) (dosl.: „nalal trzeci kieliszek wina”)
Konstr.ar.: Rz > ا Prz.dop. + Prz.przym. (L.porz.) Konstr.pol.: Prz.przym. (L.porz.) ٠ Rz > + Prz.dop.
[403]
(AR sala U-1-marra al-asira (7,٠.755؟,w.7١ (POL) po raz dziesiąty zapytał (B, s. 229, w. 2627) (ew.: „dziesiąty raz zapytal”)
Konstr.ar.: o +- Ok.stp. i mr. (przmk ؛Rz t Prz.przym. -L.porz.)
Konstr.pol.: Ok.stp. i mr. (przmk ł Rz t Prz.przym. -L.porz. / Prz.przym. -L.porz. t Rz) Tłumaczenie na język polski konstrukcji arabskiej wymaga przestawienia składników.
Grupa wyrazowa o szyku: przydawka przymiotna - liczebnikowa t rzeczownik jest stalym ekwiwalentem arabskiej grupy o szyku rzeczownik t przydawka przymiotna - liczebnikowa.
Jeżeli konstrukcja ta występuje jako okolicznik stopnia i miary w wyrażeniu przyimkowym - w języku polskim szyk przydawki liczebnikowej w stosunku do określanego rzeczownika jest taki sam jak w języku arabskim (przykład 403 - wersja lit.)
Te same uwagi odnoszą się do liczebników porządkowych drugiej dziesiątki i prostych od 20 wzwyż, a także złożonych. Na przykład:
[404]
(AR ji al-layla ar-rabFa wa-l-arbtfin (؟<١s.
(POL) czterdziestej czwartej nocy (H, s. 274, w. 34) Konstr.ar.: Rz ا Prz.przym. (L.porz.)
Konstr.pol.: Prz.przym. (L.porz.) ب Rz
Tłumaczenie wymaga przestawienia szyku wyrazów, jeżeli tlumacz nie zamierza osiągnąć specjalnych efektów stylistycznych.
Szyk w tłumaczeniu dosłownym („nocy czterdziestej czwartej”) jest w poprawny pod względem składniowym, powoduje jednak przesunięcie akcentu logicznego z liczebnika na rzeczownik i zmianę tematyczno-rematycznej struktury wypowiedzenia'“. Tlumacz uzyskuje efekt emfazy, wprowadza nastrój uroczysty lub pelen napięcia.
Czasami do kategorii liczebników porządkowych zalicza się w języku arabskim przymiotniki liczebnikowe ahar (inny, drugi) i ahir lub ahir (ostatni).
'’؛Por. Karolak w EJO 1999, s.469.
[405]
(AR) ilagurfa uhra (2, s. 272, w. 26) (POL) w drugim pokoju (B, s. 245, w. 15) Konstr.ar.: Rz ؛ Prz.przym. (przym. 1.) Konstr.pol.: Prz.przym. ؛Rz
[406]
(AK)jilaikatbu's uhra(٦, s. ٦٦٦, w. ٦١
(POL) w następnej strasznej chwili (B, s. 243, w. 22) Konstr.ar.: Rz > Prz.dop. ب Prz.licz. (przym. 1.) Konstr.pol.: Prz.przym. ؛ Rz
Podobnie jak wszystkie inne liczebniki porządkowe oraz przymiotniki - przymiotniki liczebnikowe wymagają w konstrukcji polskiej przestawienia względem określanego nomen.
Warianty:
- Substytucja arabskiej przydawki przymiotnej w fonnie liczebnika porządkowego przez polski okolicznik stopnia i miaty, jeżeli umożliwia to kontekst - przykład 402 - wersja lit.
2٠ Rzeczownik i przydawka liczebnikowa - liczebnik główny
Liczebniki główne 1 i 2 są traktowane w skladni arabskiej jak przymiotniki i w związku z tym zwykle występują po rzeczownikach do których się odnoszą'”.
(4071
(AR)رب lalypa wahida (2, S.271, w. 25) (POL) W jednej chwili (B, s. 244, w. 15) Konstr.ar.: Rz ؛ Prz. licz. (licz, gl.) Konstr.pol.: Prz. licz. (licz, gl.) ؛ Rz
Tłumaczenie konstrukcji na język polski wymaga przestawienia szyku wyrazu określającego względem określanego.
Uwaga! Liczebnik 2 w funkcji przydawki bywa używany rzadko, w związku z istnieniem w języku arabskim liczby podwójnej. Rzeczowniki użyte w tej formie odpowiadają rzeczownikowi w dualis z liczebnikiem 2 w postpozycji. Tłumaczenie na język polski wymaga substytucji rzeczownika w liczbie podwójnej przez przydawkę
liczebnikową 2 poprzedzającą określany rzeczownik w liczbie mnogiej.
Wszystkie liczebniki główne mogą wystąpić w postpozycji względem określanego rzeczownika. Traktowane są wtedy jak przydawki rzeczowne, wykazując jednak rygotystycznie przestrzeganą składnię zgody w zakresie stanu, rodzaju i przypadka'؛".
'"Danecki 1994, s. 319.
'“ibid., s. 321.
[408]
(NR) tiwal as-saat al-arbtf (٦٦4,٦,؟<.١N.%) (POL)cztery godziny (B, s. 246, w. 27) Konstr.ar.: Rz t Prz.licz. (licz.gl.)
Konstr.pol.: Prz.licz. (licz.gl.) t Rz [409]
(NR) wa-tdkkartu iawgati-hi at-talal(2,s. ٦٦, VI. 6) (POL) Przypomniały mi sięjego trzy zony (c, s. 255, w. 67) Konstr.ar.: Rz > Prz.z. t Prz.licz. (licz.gl.)
Konstr.pol.: Prz.z. ا Prz.licz. (licz.gl.) +- Rz [410]
(NR)baram٦lal-ma’al-laśara(٦,s.٦٦4,w.Ą١ (POL) dziesięć zbiorników z wodą (B, s. 246, w. 22) Konstr.ar.: Rz > Prz.dop. t Prz. licz, (licz.gl.) Konstr.pol.: Prz. licz, (licz.gl.) ٠ Rz > Prz.przmk.
[411]
(NR) awladu-hu a.؟-sab،ata "asara (٦5٦,؟,.٦,VI. 4 ل) (POL) siedemnascioro własnych dzieci (B, s. 228, w. 1) Konstr.ar.: Rz > Prz.z. ا Prz.licz. (licz.gl.)
Konstr.pol.: Prz. licz, (licz.gl.) t Prz.z. < Rz
Konstrukcje arabskie i polskie różnią się od siebie przede wszystkim szykiem składników, co pociąga za sobą konieczność przestawienia polskiej przydawki liczebnikowej przed określany rzeczownik.
Warto zauważyć, że w języku polskim zakres stosowania konstmkcji apozycyjnej dla liczebnika jest nieco bardziej ograniczony niż w języku arabskim, dotyczy bowiem wyłącznie liczebników 14 (oraz liczebników złożonych, z jednostkami o wartości 14).
Zob. także rozdz. 1-3, IID - 5, 7.