arabskich i polskich
współczesnych tekstów literackich
Elżbieta GÓRSKA
Studium kontrast ne składni arabskich i polskich współczesnych tekstów literackich
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
RECENZENT
Krystyna Pisarkowa
PROJEKTOKŁADKI I STRON TYTUŁOWYCH
Maciej Kwiatkowski
REDAKTOR
Lucyna Sadko
© Copyrightby Uniwersytet Jagielloński Wydanie 1, Kraków 2000
ISBN 83-233-1409-8
Dystrybucja: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego ul. Bydgoska 19C, 30-056 Kraków, Poland
tel. (012) 636-80-00 w. 2022, 2023 tel. kom. 0604 414-568 tel./fax (012) 430-19-95
e-mail:wydaw@if. uj. edu.pl http://www. wydawnictwo, uj. cdu.p1
CZĘŚCI
1. 1. Wprowadzenie...15
1. 2. Prace z zakresu arabskiego językoznawstwa kontrastywnego - ogólne i w aspek- cie zagadnień przekładu... 17
1. 3. Cel opracowania...20
1. 4. Metoda badawcza... 21
1. 5. Podstawowe założenia...25
CZĘŚĆ 2 I. Konstrukcje wykazujące ekwiwalencję (tożsamość) strukturalną... 29
1. Rzeczownik i przydawka przymiotna rozwinięta...29
2. Rzeczownik i przydawka dopełniaczowa (status constructus / id a)...30
3. Konstrukcja dopełniaczowa z liczebnikiem g ownym 5-10...32
4. Rzeczownik i przydawka zaimkowa w formie zaimka wskazującego... 34
5. Rzeczownik i przydawka rzeczowna... 35
6. Nomen i przydawka przyimkowa... 37
7. Nomen i przydawka przysłówkowa (okolicznościowa)... 40
A. Przydawka przysłówkowa (okolicznościowa) w formie przysłówka zaimkowego.... 41
B. Przydawka przysłówkowa (okolicznościowa) w formie rzeczownika w accusa- tivie (at-tamylz)... 42
8. Nomen i zdanie przydawkowe względne w apozycji... 43
9. Nomen i zdanie przydawkowe spójnikowe...43
10. Zdania nominalne z orzeczeniem slowno-imiennym... 44
A. Konstrukcje z orzecznikiem w accusativie...44
B. Konstrukcje z orzecznikiem w formie wyrażenia przyimkowego... 48
11. Zdania czasownikowe z podmiotem konotowanym przez formę orzeczenia... 49
12. Niektóre zdania czasownikowe z wyeksplikowanym podmiotem...50
13. Dopełnienie - bliższe i dalsze... 52
14. Okolicznik miejsca...61
15. Okolicznik czasu...64
16. Okolicznik sposobu...67
17. Okolicznik akcesoryjny w formie wyrażenia przyimkowego... 71
18. Okolicznik stopnia i miary...74
19. Okolicznik celu...77
20. Okolicznik przyczyny...79
21. Okolicznik skutku...81
22. Okolicznik warunku...82
23. Okolicznik przyzwolenia...83
24. Okolicznik względu w formie wyrażenia przyimkowego...86
25. Okolicznik niewspolmiemości treści...87
26. Zdania podmiotowe spójnikowe w zdaniach złożonych z orzeczeniem czasowniko- wym i slowno-imiennym...88
27. Zdania podrzędne dopełnieniowe... 91
A. Zdania dopełnieniowe spójnikowe...91
B. Zdania dopełnieniowe względne... 93
28. Zdania okolicznikowe miejsca...96
29. Zdania okolicznikowe czasu...99
30. Zdania okolicznikowe warunku... 108
A. Zdania z warunkiem rzeczywistym... 108
B. Zdania z warunkiem nierzeczywistym... 111
c. Zdania warunkowe nieokreślone...112
31. Zdania okolicznikowe przyzwolenia... 114
32. Zdania okolicznikowe sposobu... 118
33. Niektóre zdania okolicznikowe celu... 121
34. Zdania okolicznikowe przyczyny... 122
35. Zdania okolicznikowe skutku... 125
36. Niektóre zdania przydawkowe - syndetyczne... 126
37. Niektóre zdania z wyłączeniem... 127
A. Wyłączenie w zdaniach prostych... 127
B. Wyłączenie zdań podrzędnych w zdaniach złożonych...129
38. Niektóre zdania o znaczeniu życzącym (optatywne)... 130
H. Konstrukcje wykazujące ekwiwalencję (równoważność) składniową i semantyczną w wyniku: (A) przestawienia, (B) uzupełnienia, (C) redukcji, (D) substytucji... 133
(A) Przestawienia... 134
1. Rzeczownik i przydawka przymiotna... 134
A. Rzeczownik i przymiotnik...134
B. Rzeczownik i przymiotnik w stopniu wyższym... 137
c. Rzeczownik i przymiotnik w stopniu najwyższym... 138
D. Rzeczownik i liczebnik porządkowy... 138
2. Rzeczownik i przydawka liczebnikowa - liczebnik główny...140
3. Rzeczownik i przydawka zaimkowa - nieokreślona... 141
4. Konstrukcja dopełniaczowa z przydawką przymiotnikową...142
5. Konstrukcja dopełniaczowa z przydawką zaimkową w formie zaimka wskazującego... 144
6. Rzeczownik z przydawką przymiornikową i przyimkową... 145
7. Zdania z wyeksplikowanym podmiotem... 146
A. Czasownikowe...146
B. Z orzeczeniem slowno-imiennym...148
8. Zdania z partykułąw znaczeniu ograniczającym...150
(B) Uzupełnienia...151
1. Konstrukcja liczebnikayden (glownego i porządkowego) z rzeczownikiem... 151
2. Zdania nominalne jednoelementowe... 153
3. Niektóre zdania z orzeczeniem imiennym - egzystencjalne i wyrażające relacje.... 154
4. Zdania podmiotowe w zdaniach imiennych złożonych... 156
A. Zdania podmiotowe spójnikowe...156
B. Zdania podmiotowe względne...158
5. Zdania podmiotowe względne w zdaniach czasownikowych złożonych...160
6. Zdania orzecznikowe w zdaniach imiennych złożonych... 162
A. Zdania orzecznikowe spójnikowe...162
B. Zdania orzecznikowe względne... 164
7. Zdania dopełnieniowe względne z przyimkiem... 166
8. Zdania okolicznikowe miejsca - względne z przyimkiem...168
9. Zdania okolicznikowe sposobu...169
A. Z przyimkiem bi-... 169
B. Względne z zaimkiem man...171
10. Zdania okolicznikowe przyzwolenia - względne... 172
11. Zdania okolicznikowe przyczyny - względne...172
12. Zdania okolicznikowe celu - bezspojnikowe...173
13. Niektóre zdania z warunkiem nierzeczywistym - zaprzeczone...174
14. Zdania okolicznikowe stopnia... 175
15. Zdania przydawkowe w fimkcji przymiotnej - asyndetyczne bez zaimka anaforycznego... 177
16. Zdania względne w fimkcji przydawki dopehliaczowej, przyimkowej i rzeczownej... 179
17. Zdania z wyłączeniem... 183
A. Zdania proste... 183
B. Zdania złożone...187
(C) Redukcje...191
1. Podmiot w formie zaimka osobowego... 191
2. Zaimek wskazujący Ad jako podkreślenie podmiotu zaimkowego...193
3. Partykuła inna wprowadzająca podmiot zdania glownego... 194
4. Zaimek anaforyczny A. W zdaniach względnych w funkcji rzeczownej...195
B. W zdaniach względnych w funkcji przymiotnej...196
(D) Substytucje...198
1. Rzeczownik i przydawka przymiotnikowa w stopniu najwyższym... 199
2. Rzeczownik i przydawka zaimkowa-dzierżawcza... 201
3. Dopełniaczowe konstrukcje zaimkowe... 202
A. Zaimki określające (uogólniające)... 202
B. Zaimki nieokreślone...204
c. Zaimki identyfikujące... 205
D. Zaimki pytające...205
4. Apozycyjne konstrukcje zaimkowe... 206
A. Zaimki określające (uogólniające)... 206
B. Zaimki identyfikujące...208
c. Zaimki emfatyczne... 209
D. Zaimki ograniczające...209
5. Konstrukcja dopełniaczowa z liczebnikami g ownymi... 210
6. Konstrukcja dopełniaczowa z liczebnikiem porządkowym... 211
7. Konstrukcja liczebnika z rzeczownikiem w accusativie wyróżnienia (at-tamyTz)... 212
8. Accusati٧us wyróżnienia far-rarwyj w stopniowaniu opisowym...213
A. Stopień wyższy...214
B. Stopień najwyższy... 215
9. Nomen i przydawkaprzyimkowa...216
10. Zaimek względny i przydawka przyimkowa... 220
11. Zdania z orzeczeniem imiennym - określające...222
12. Orzeczenie o znaczeniu zwrotnym... 225
13. Orzeczenie o znaczeniu wzajemności...226
14. Orzeczenie złożone 0 znaczeniu rozpoczęcia czynności... 227
15. Orzeczenie z łożone z czasownikiem laysa w funkcji przeczącej...229
16. Dopełnienie czasowników modalnych w formie masdaru... 229
A. w accusatvie...229
B. w wyrażeniu przyimkowym...230
17. Okolicznik sposobu w formie masdaru...231
18. Okolicznik celu w accusativie...232
19. Okolicznik przyczyny w accusativie... 233
20. Okolicznik stanu (hal)... 234
A. Okolicznik stanu odnoszący się do podmiotu... 234
B. Okolicznik stanu odnoszący się do innych niż podmiot nominalnych części zdania... 238
21. Okolicznik towarzyszenia...239
22. Niektóre zdania dopełnieniowe...240
A. Zdania dopełnieniowe zależne od czasowników modalnych...240
B. Zdania dopełnieniowe zależne od czasowników af‘al al-qulub... 242
23. Zdania okolicznikowe celu...245
A. Zdania okolicznikowe celu - spójnikowe... 246
B. Zdania okolicznikowe celu - bezspójnikowe... 248
24. Zdania okolicznikowe stanu ... 249
A. Zdania stanowe odnoszące się do podmiotu zdania głównego...249
B. Zdania stanowe odnoszące się do innych niż podmiot nominalnych części zdania...252
c. Zdania stanowe zaprzeczone...254
25. Zdania okolicznikowe niewspólmiemosci treści... 257
26. Zdania przydawkowe w funkcji przymiotnej...258
A. Zdania przydawkowe syndetyczne... 258
B. Zdania przydawkowe asyndetyczne... 260
27. Niektóre zwroty nawołujące i wykrzyknikowe... 263
III. Konstrukcje wykazujące ekwiwalencję semantyczną w wyniku substytucji leksykalnej... 265
1. Rzeczownik i przydawka przymiotnikowa w Scisfym związku semantycznym... 266
2. Rzeczownik i przydawka dopełniaczowa (idafa) w ścisłym związku semantycznym... 267
3. Idafaniewłaściwa (formalna)...270
4. Przydawki rzeczowne zaimków dzierżawczych i dopehlieniowych... 273
5. Zdania nominalne z orzecznikiem w formie imiesłowu czynnego... 274
6. Zdania z orzeczeniem sfowno-imiennym - z orzecznikiem w formie imiesłowu czynnego...275
A. Zdania z łącznikiem czasownikowym kana lub laysa...276
B. Zdania z innymi czasownikami grupy kana wa-ahawatu-ha... 277
7. Zdania nominalne z orzecznikiem w formie wyrażenia przyimkowego... 280
A. Orzecznik 0 znaczeniu posiadania - z przyimkami li-, maca, Linda, lada... 280
B. Orzecznik o znaczeniu konieczności - z przyimkiem ‘aid... 281
c. Orzecznik w formie wyrażenia przyimkowego z rzeczownikiem odczasowniko- wym...282
8. Zdania z orzeczeniem sfowno-imiennym - z orzecznikiem w formie wyrażenia przyimkowego...283
A. Konstrukcje o znaczeniu posiadania...283
B. Konstrukcje o znaczeniu konieczności - z przyimkiem ‘aid...284
c. Orzecznik w formie wyrażenia przyimkowego z rzeczownikiem odczasow- nikowym... 284
D. Zdania z innymi czasownikami gnrpy kana wa-ahawatu-ha...286
9. Zdania nominalne z orzecznikiem w formie przysłówka...288
10. Zdania z orzeczeniem stowno-imiennym - z orzecznikiem w formie przysłówka.. 288
11. Zdania czasownikowe z orzeczeniem złożonym...289
A. Orzeczenia złożone z czasownikiem kana... 289
A-1. Czas zaprzeszły...289
A-2. Czas przeszły ciągły...290
A-3. Czas przyszły dokonany...292
A-4. Czas przyszły w przesz ości...293
B. Orzeczenia złożone z innymi czasownikami posiłkowymi...293
B-l. Znaczenie kontynuacji lub trwania czynności... 293
B-2. Znaczenie bliskiego nastąpienia czynności... 295
B-3. Znaczenie ponowienia czynności, lub niewykonywania jej ponownie...297
B-4. Konstnrkcje o znaczeniu czasowym... 299
B-5. Konstrukcje 0 znaczeniu przyczynowym... 303
12. Podmiot wprowadzony przez ida bi-...304
13. Podmiot zaprzeczony generalnie... 305
14. Al-mąf‘ulaccusative wewnętrzny... 305
15. At-tamyiz - okolicznik wyróżnienia...310
16. Nominativus pendens (anakolut)... 313
17. Niektóre konstrukcje o znaczeniu podziwu i zdumienia... 317
CZĘŚĆ 3 3. 1. Podsumowanie...319
3. 2. Kilka uwag o charakterystycznych b dach... 323
BIBLIOGRAFIA...329
TEKSTY - ŹRÓDŁA PRZYKŁADÓW... 335
INDEKS KONSTRUKCJI...337
ABSTRACT... 341
Cyfra arabska w nawiasie obok cytatu oznacza numer tekstu arabskiego, a duża litera - oznaczenie tekstu polskiego - por. Bibliografia - teksty.
Dużymi literami oznaczono podstawowe części konstrukcyjne grup wyrazowych i zdań.
Malymi literami oznaczono części mowy w zdaniach i inne dodatkowe informacje (przy- padki, liczby, rodzaje, itp. )
acc = accusativus apoc. = apocopatus ar. = arabski bk = biernik
bezok bezokolicznik ck = celownik
cz. faz. = czasownik fazowy cz. mod. = czasownik modalny cz. prz. = czas przeszły cz. prz. c. = czas przeszły ciągły cz. prz. dok. = czas przeszły dokonany cz. prz. ndk. = czas przeszły niedokonany cz. ter. = czas teraźniejszy
D = dopełnienie
D. b. = dopełnienie bliższe D. d. = dopełnienie dalsze
D. w. = dopełnienie wewnętrzne (al-mutlaq) dop = dopełniacz
el. = eliptyczny f. os. = forma osobowa gen = genetivus
gr. nom. - grupa nominalna id a n. = id a niewłaściwa im. b. = imiesłów bierny im. cz. = imiesłów czynny
im. przs. wsp. = imiesłów przysłówkowy współczesny
im. przs. up. = imiesow przysłówkowy uprzedni
ind. = indicative
k. dop. = konstrukcja dopełniaczowa k. z. = konstrukcja zaimkowa L. gł. = liczebnik główny
L. nieokr. = liczebnik nieokreślony L. porz. = liczebnik porządkowy l. p. = liczba pojedyncza l. mn. = liczba mnoga
Ł. cz. = łącznik czasownikowy Ł. z. = łącznik zaimkowy m = masdar
mk = mianownik msc = miejscownik N = nomen
neg = o znaczeniu przeczącym nk = narzędnik
nom = nominativus O = orzeczenie
OE = operator ekspresywno-impresywny O im. = orzeczenie imienne
O sł. -im. = orzeczenie stowno-imienne O zł. = orzeczenie złożone
Ok. akc. = okolicznik akcesoryjny Ok. c. = okolicznik celu
0k. cz. = okolicznik czasu Ok. m. = okolicznik miejsca
Ok. n. tr. = okolicznik niewspotmiemości treści
Ok. przn. = okolicznik przyczyny
Ok. przw. = okolicznik przyzwolenia Ok. spb. = okolicznik sposobu Ok. st. = okolicznik stanu
Ok. stp. i mr. = okolicznik stopnia i miary Ok. tow. = okolicznik towarzyszenia Ok. war. = okolicznik warunku Ok. wyr. = okolicznik wyróżnienia Ok. wzgl. = okolicznik względu Okr. pred. = określenie predykatywne OM = operator modalny
ON = operator nawiązania międzywypo- wiedzeniowego
OP = operator presupozycji os. = osoba
0rzk= orzecznik
OZ = odpowiednik zespolenia p = podmiot
p. log. = podmiot logiczny p. gram. = podmiot gramatyczny p. tow. = podmiot towarzyszący part = partykuła
part. w. = partykuła wykrzyknikowa part. wyl. = partykuła wyłączającą part. ż. = partykuła życzącą perf. = perfectum
Prz. = przydawka
Prz. dop. = przydawka dopełniaczowa Prz. dopn. = przydawka dopełniająca Prz. licz. = przydawka liczebnikowa Prz. okol. = przydawka okolicznikowa /
okolicznościowa
Prz. orz. = przydawka orzekająca Prz. przmk. = przydawka przyimkowa Prz. przs. = przydawka przysłówkowa Prz. przym. = przydawka przymiotna Prz. rz. = przydawka rzeczowna Prz. wz = przydawka ze wskaźnikiem
zespolenia
Prz. z. = przydawka zaimkowa - dzierżawcza
Prz. z. uog. = przydawka zaimkowa uogólniająca
Prz. z. wsk. = przydawka zaimkowa w formie zaimka wskazującego przmk = przyimek
przs = przysłówek Przym. = przymiotnik r. m. = rodzaj męski r. ż. = rodzaj żeński
Rown. zd. = równoważnik zdania Rz = rzeczownik
Rz = rzeczownik w formie określonej okr. ś j Rz = rzeczownik w formie nieokreślo- nieokr.
nej
Rzstc = rzeczownik w fonnie konstrukcyj- nej (status constructus)
rz. odcz. = rzeczownik odczasownikowy sp = spójnik
sp. przc. = spójnik przeciwstawny sp. wyl. = spójnik wyłączający st. c. = status constructus st. pm. = status pronominalis st. njw. = stopień najwyższy st. w. = stopień wyższy
st. w. op. = stopień wyższy w formie opisowej
sub. = subiunctivus
subst. = substantywizowany tr. war. = tryb warunkowy tr. przp. = tryb przypuszczający wyr. por. = wyrażenie porównawcze wyr. przmk. = wyrażenie przyimkowe wersja lit. = wersja literacka
wersja dosl. = wersja dosłowna wersja ew. = wersja ewentualna wz = wskaźnik zespolenia z. = zaimek
z. anaf. = zaimek anaforyczny z. dz. = zaimek dzierżawczy z. id. = zaimek identyfikujący z. nieokr. = zaimek nieokreślony z. ogr. = zaimek ograniczający z. okr. = zaimek określający Z. 0S. = zaimek osobowy z. przs. = zaimek przysłówkowy z. pyt. = zaimek pytający z. suf. = zaimek sufigowany z. wsk. = zaimek wskazujący z. wzgl. = zaimek względny z. zwr. = zaimek zwrotny
Zd.= zdanie
Zd.d. = zdanie dopełnieniowe Zd.ok.c. = zdanie okolicznikowe celu Zd.0k.cz. = zdanie okolicznikowe czasu Zd.0k.rn. = zdanie okolicznikowe miejsca Zd.ok.przw. = zdanie okolicznikowe
przyzwolenia
Zd.0k.sk. = zdanie okolicznikowe skutku Zd.0k.spb. = zdanie okolicznikowe sposobu Zd.0k.st. = zdanie okolicznikowe stanu Zd.ok.war. = zdanie okolicznikowe
warunku
Zd.orzk. = zdanie orzecznikowe Zd.p. = zdanie podmiotowe Zd.prz. = zdanie przydawkowe
Zd.prz.dopzdanie przydawkowe w funkcji przydawki dopełniaczowej
Zd.prz.rz. = zdanie przydawkowe w fimkcji przydawki rzeczownej
zd.wzgl. = zdanie względne Zd.zl. = zdanie zoone zp = zaprzeczony
zw.fr. = związek frazeologiczny
EJO = Encyklopedia językoznawstwa ogólnego EJP = Encyklopedia języka polskiego
TTT = Tezaurus tenninologii translatorycznej
W pracy zastosowano transkrypcję wyrazów arabskich według przyjętych przez polską arabistykę zasad ISO.
1.1. WPROWADZENIE
Kilkadziesiąt lat pracy polskich arabistow w dziedzinie nauki, dydaktyki i przekładu wytworzyło duże zapotrzebowanie na prace w zakresie badan kontrastywnych obujęzy- kow, na poziomie fonologii, morfologii i składni. Pierwszy i jedyny dotychczas krok na tej drodze wykonał Janusz Danecki, publikując w języku polskim Gramatykęjęzyka arab- skiego (1994). Ten niezwykle użyteczny podręcznik oparty jest na metodzie tradycyjnej gramatyki opisowej, z uwzględnieniem elementów gramatyki porównawczej - te jednak, ze względu na charakter całej pracy, przedstawione są raczej w formie opisu, niż analizy.
Kolejny etap badan powinien więc uwzględniać aktualne tendencje dominujące w lin- gwistyce, które analizom kontrastywnym prowadzonym na rożnych poziomach i płasz- czyznach nadają charakter funkcjonalny - wspierający i uzupełniający zarówno glotto- dydaktykę jak i teorię i praktykę przekładu.
Prezentowana praca ma Stanowic przyczynek do tego wtasnie rodzaju badan kompa- ratywnych 0 charakterze funkcjonalnym, obejmując zagadnienia składni kontrastywnej arabskiego i polskiego języka literackiego w aspekcie przekładu.
Ten wlasnie aspekt wydaje się szczególnie interesujący dla arabistów wszystkich spe- cjalnosci, niezależnie od tego, czy zajmują się pracą badawczą, dydaktyczną, czy wy- łącznię działalnością translatorską. Tennin „tłumaczenie” należy bowiem rozumieć sze- rzej, nie tylko w odniesieniu do literatury, ale także jako element glottodydaktyki, bez którego w praktyce trudno się obejść. Wszyscy mają więc w mniejszym lub większym stopniu do czynienia z koniecznością dokonywania różnego rodzaju przekładów, napoty- kając na wiele problemów trudnych, a czasem niemożliwych do rozwiązania.
Jednak problemy te sygnalizują przede wszystkim specjaliści z dziedziny literatury, którzy częściej niż językoznawcy parają się tłumaczeniem literatury pięknej. Przedsta- wia się niektóre trudności, jakie się pojawiają przed tłumaczem literatur orientalnych w warstwie językowej i pragmatycznej’, ale proponuje się przeważnie sposoby nie tyle ich pokonywania, co omijania؛. Uwagi te dotyczą zresztą najczęściej specyficznego typu literatury klasycznej: poezji, prozy rymowanej, Koranu.
I Ekwiwalencja pragmatyczna w rozumieniu Kaczmarskiego: wiązanieform powierzchniowych zich funkcją komunikatywną, którąspełniają jako wypowiedzi - 1981,s. 150.
؛Dziekan 1997, S.43.
Problem dotyczy jednak w tym samym stopniu przekładów współczesnej literatury arab- skiej, która ma coraz większy zasięg ze względu na duże zainteresowanie tego rodzaju twór- czoSciąjak i coraz większą liczbę pojawiających się tłumaczeń w języku polskim. Przekłady te powinny niewątpliwie wspierać konsekwentnie prowadzone i oparte na właściwych meto- dach badania językoznawcze, które mogą przynieść odpowiedzi na wiele pytań.
Wspomaganie praktycznej działalności tłumaczy przez badania o charakterze kontra- stywnym staly się głównym tematem wielu prac z teorii językoznawstwa ogólnego, w tym jednej z najnowszych i najbardziej szczegółowych: Andrew Chestermana, Contra- stive Functional Analysis ١%99ملل.
Autor twierdzi, że tłumaczowi najbardziej potrzebnajest znajomość wszelkich mozli- wych opcji w języku docelowym, tj. szeregu wersji, jakie może zastosować dla danej jednostki języka wyjściowego, oraz znajomość warunków - syntaktycznych, stylistycz- nych, kontekstowych - determinujących użycie takiej a nie innej opcji’. Kontrastywna analiza fimkcjonalna zmierza więc w rezultacie do szczegółowego określenia, który z możliwych wariantów tłumaczenia należy zastosować w określonych warunkach lingwi- styczno-tekstowych.
Semantyczne i pragmatyczne ujęcie zjawisk językowych występujących w procesie trans- lacjijest niezwykle inspirujące, otwiera ogromne i bardzo interesujące pole do badań.
Arabisci polscy powinni zdawać sobie sprawę, że w tym właśnie kierunku zmierza wyraz- nie współczesne językoznawstwo w ogóle, a lingwistyka translatoryczna w szczególności.
Wydaje się jednak, że ze względu na całkowity brak badań porównawczych 0 charak- terze strukturalnym nad językami arabskim i polskim, należało podjąć próbę takiego ro- dzaju analizy, która by - przy wykorzystaniu ogólnej idei i celów proponowanych przez Chestermana - w większym stopniu zwracała uwagę na operacje międzyjęzykowe 0 cha- rakterze gramatycznym.
G ownym celem pracy stało się więc dokonanie porównania arabskich i polskich kon- strukcji składniowych stosowanych we współczesnych tekstach literackich. Ukazane zostaly przy tym podstawowe transformacje tłumaczeniowe - na poziomie syntaktycz- nym, leksykalnym i stylistycznym-jakie muszą być dokonywane celem uzyskania pel- nej ekwiwalencji pomiędzy jednostkami tekstu wyjściowego (w języku arabskim) i do- celowego (w języku polskim). Zbadano i zaprezentowano pewną liczbę możliwych wa- riantów syntaktycznych, semantycznych i stylistycznych, istniejących w języku docelo- wym - dla danej konstrukcji składniowej języka wyjściowego.
Takie ujęcie głównych zagadnień arabskiej i polskiej sktadni daje w rezultacie synte- tyczny obraz podobieństw i różnic w strukturze języków należących do dwóch odrąb- nych grup. Jak każda analiza kontrastywna może więc mieć praktyczne zastosowanie w dydaktyce języka arabskiego, zarówno dla studentów jak i nauczycieli.
Dla tłumaczy użyteczna powinna być lista zarówno koniecznych transformacji, jak i ekwiwalentów pragmatycznych danych konstrukcji - zwłaszcza tych, które wykazują na płaszczyźnie syntaktycznej nieprzekladalnosc systemową.
W świetle kontrastywnej analizy funkcjonalnej Chestermana, dalsze badania powin- ny zmierzać do ustalenia szczegółowych wanmków syntaktycznych, semantycznych i kon-
’ Chesterman 1998, s. 198.
tekstowych, w których dany wariant tłumaczenia powinien być zastosowany. Dla poi- skich arabistow - niezależnie od specjalizacji - otwierają się w ten sposób nowe obszary badan, w których wykorzystać można znajomość języka oraz realiów społecznych i kul- turowych krajów arabskich i włączyć polskie badania naukowe w nurt najnowszych ba- dań językoznawstwa ogólnego.
Prace tego rodzaju są niezbędne przy zamierzeniu wykształcenia kadry prawdziwie profesjonalnych tłumaczy, którzy - oprócz doskonalej kompetencji i intuicji w zakresie obu języków - potrafią również wykorzystać narzędzia, jakimi dysponuje współczesna nauka, tj. dokonywać świadomego wybont strategii i techniki tłumaczeniowej, najlepiej dostosowanej do materiału językowego o niejednorodnym charakterze, z jakim mają do czynienia w procesie translacji.
1.2. PRACE Z ZAKRESU ARABSKIEGO JĘZYKOZNAWSTWA KONTRASTYWNEGO - OGOLNE I w ASPEKCIE
ZAGADNIEŃ PRZEKŁADU
Prace z zakresu arabskiego językoznawstwa kontrastywnego zaczęly powstawać w 2. polowie lat 70., z pewnym opóźnieniem w"stosunku do fali ogólnego zainteresowa- nia lingwistyką konfrontatywną, pozwalającą za pomocą metody synchroniczno-porow- nawczej wydobywać i interpretować różnicę i podobieństwa pomiędzy językami.
Prac o tym charakterze jest jednak w calym piśmiennictwie arabistycznym niewiele.
Pierwszą i najpoważniejszą z nich byla przez pewien czas książką Muhammada A.A1- Khuli A Contrastive Transformational Grammar-Arabic and English (1979)-jedyna jak dotychczas próba przedstawienia zasad gramatyki arabskiej w ujęciu generatywno-trans- formacyjnym. Autor adaptuje metodę badania języka angielskiego Fillmore'a, polegającą na schematycznym zapisie regut przekształcania struktury głębokiej w powierzchniową - i wykazuje w rezultacie znaczne podobieństwo tych regul oraz ich działania w obujęzy- kach. Materiałem badawczym jest tu wybrany koipus własnych zdań autora, ilustrujący podstawowe modele konstrukcji we współczesnym arabskim języku literackim.
Kolejne prace odbiegają już od tego wzont. Ich temat stanowią zagadnienia szczego- lowe, a porównania dokonuje się na podstawie opisu konkretnych form konstrukcyjnych i znaczenia jakie wyrażają w obu językach. Autorzy dążą do uogólnień, ale pod kątem ich przydatności, zwłaszcza w dziedzinie glottodydaktyki.
I tak na przykład, monografia N. Kharmy A Contrastive Analysis of the Use of Verb Forms in English and Arabic (1983) zawiera w konkluzji zestawienie kontrastywne sys- temu czasów w języku angielskim, arabskim i dialekcie kuwejckim, a całość analizy służy jednocześnie do sformułowania wniosków na temat charakterystycznych błędów popełnianych przez arabskich studentów uczących się języka angielskiego. Sam autor określa swoją książkę jako przynależną do językoznawstwa stosowanego*.
٠ Ibid., s. 3.
W tym samym nurcie pozostają kolejne prace, w kOtych pojawia się jednak inny aspekt - translacyjny, a porównań dokonuje się na poziomie ekwiwalencji sposobów wyrażania w języku niemieckim i arabskim. Zagadnienia nadal są wycinkowe i dotyczą konkretnie: zdań czasowych (Shuaib A. 1993, Der deutsche Temporalsatz und seine Aquivalenzen im Arabischeri), względnych (Hassanin A.F.A. 1995, Syntax und Semantik des Relativsatzes imDeutschenundArabischen: eine grammatisch-kontrastive Beschreibung) i sposobów wyrażania waiunku (Ahmed M.M. 1995, Die Bedingungsgefuge im Arabi- schen und im Deutschen: ein konfrontati e Untersuchungf.
Na szczególną uwagę zasługuje obecnie najnowsza monografia o tematyce porów- nawczej, autorstwa A.M. Khalila: A contrastive grammar of English and Arabic( 1999).
Książką skierowanajest zarówno do nauczycielijak i uczących sięjęzyka arabskiego, ale także do tłumaczy i osób ktore ich kształcą. Metoda porównawcza Khalila opiera się na zasadzie konftontowania zjawisk gramatycznych w języku angielskim z ich ekwiwalen- tami przekładowymi w języku arabskim. Cel konfrontacji stanowi wyraźne wyekspliko- wanie kontrastów pomiędzy zjawiskami w obu językach.
Istota tej metody jest bardzo bliska systemowi prezentacji konstrukcji gramatycznych w niniejszej pracy,jednak zawartość książek - pomijając sam aspekt językowy - znacznie się od siebie różni. Khalil stara się objąć całość problematyki gramatycznej, także na poziomie fonologii i morfologii, w związku z czym zagadnienia składni i semantyki pozostają z ko- niecznosci znacznie okrojone i prezentują raczej wybór konstrukcji i znaczeń niż ich ca 0- kształt. Zastosowane przykłady są w obu językach przykładami własnymi, ekwiwalencja ma zatem również charakter wybiorczy i raczej schematyczny, niż kontekstowy - nie ma więc również mowy o wariantach ekwiwalentów tych samych konstrukcji.
Praca Khalila posiada jednak dużą wartość i wskazuje wyraźnie kieiunek badan w ja- kim zmierza obecnie arabistyczne językoznawstwo komparatywne: konfrontowanie struk- tur ekwiwalentnych z uwzględnieniem czynników semantycznych, w aspekcie stosowa- nym - a więc użytecznym do celów dydaktycznych i translacyjnych.
W okresie wyznaczonym przez najważniejsze pozycje książkowe, powstało kilka prac o mniejszym zasięgu lub znaczeniu. Mówiąc o zasięgu mam na myśli nieopublikowane rozprawy doktorskie, z których dwie zasługują na szczególną uwagę w aspekcie niniej- szej pracy, a mianowicie: S.M. El-Sheikh A linguistic analysis of some syntactic and semantic problems of English-Arabic translation (1977) i N. Shamaazl linguistic analy- sis of some problems of Arabic to English translation (\t١.
Obydwa opracowania mają podobny charakter, a ze względu na zróżnicowanie języka wyjściowego i docelowego wzajemnie się uzupełniają. Celem autorów jest w obu wy- padkach analiza problemów, jakie pojawiają się w procesie tłumaczenia tekstów na róż- nych płaszczyznach: leksykalnej, gramatycznej, a nawet stylistycznej (N.Shamaa). Polo- żono nacisk na semantyczne aspekty tłumaczenia, a porównanie wybranych konstrukcji gramatycznych ukazane jest przez ptyzmat trudności, jakie sprawia tłumaczowi brak rownorzędnosci systemowej w obu językach. Materiałem badan są - podobnie jak w niniejszym opracowaniu - arabskie współczesne teksty literackie tłumaczone na język angielski, uzupełnione analizą tłumaczenia wybranych fragmentów Koranu (N. Shamaa).
W latach 80. w Stanach Zjednoczonych powstało również kilka prac doktorskich, zaj- mujących się rożnymi aspektami porównawczymi języków angielskiego i arabskiego, wp.’.NH \\-ل٢د٦ا, English and Arabic articles: a contrastive analysis in definiteness and indefiniteness (1982 - Indiana University); M.M. Dawood, The semantics of and aspect in English and Modern Arabic (1982 - Georgetown University); M.K..
\\-\؟<١س١ Contrastive Analysis of Arabic and English Verbs in Tense, Aspect and Structure (1983 - Ann Arbor, University of Michigan).
W miarę uplywu lat coraz liczniej pojawiają się artykuły 0 tematyce porównawczej, dotyczące przeważnie jednego, wybranego zagadnienia morfologii lub skladni. Językiem porównywanym jest obok angielskiego także niemiecki (Mansour M.A. 1988, Kontrastive Analyse der lokalen und temporalen Prapositionen itn DeutschenundArabischen"), a z.
py języków słowiańskich - przede wszystkim język rosyjski (Dzafar Dek el-Baba 1973, Principy sopostavitielnovo izuczenija pariadka slov V arabskom i savriemiennom russkom litieraturnomjazykach',LG.AzizWlU comparativestudy ofpersonalpronounsinRus- sian and Arabie languages; Arafat as-Sayed Yussef 1979, A Study of one-component sen- tence in Russian and Arabic languages) i sporadycznie inne języki, np. bułgarski (V. Todo- ٩95\ آ0لا, Markirane na opredelenost v balgarskija i arabskija ezik).
Podobnie jak w wymienionych powyżej monografiach, także i w artykułach można prześledzić stopniowy rozwój tematyki porównawczej w kierunku badan 0 charakterze stosowanym, z pogranicza językoznawstwa konfrontatywnego i translatologii. Począt- kowo są to komentarze na temat konkretnych utworów literackich (Mohammed Ali M.A.
\9٦9, Comments on the translation of Dr. M.H. Heikal's novel „Zeinab” into Russian^, a w miarę uplywu czasu - coraz obszerniejsze i dążące do uogólnień opracowania (Aziz
}.\٩
}.١
١ 95١Existential sentences in Arabic-EnglishTranslation٠,¥ar؟١aa١.١A.\95<؟, Lexical and discoursalproblems in English-Arabic translation). Na uwagę zasługuje w tym ze- stawie jedna z niewielu - może nawet jedyna - próba badan tekstologicznych na podsta- wie języka angielskiego i arabskiego, kierująca uwagę na znaczenie szeroko pojętego kontekstu dla środków wyrażania w obu językach (E.N. Khalil 1983, What happens be- tween sentences? Contrastive textology and translation).
O ile mi wiadomo, literatura komparatywna w zakresie języka arabskiego i języków europejskich nie jest prawie w ogóle publikowana po arabsku. Niezależnie od miejsca wydania danej pracy, arabscy autorzy piszą na te tematy w drugim z konfrontowanych języków, lub w języku angielskim. Pojedynczym przykładem opracowania zagadnienia porównawczego w języku arabskim jest aitykul konfrontujący język arabski i łaciński w aspekcie historyczno-porównawczym (S. Al-Husrl 1976, Al-luga al-Larabiyya wa-1-luga al-latntyya - muqarana tdhiyya).
Aby nie wychodzić poza ściśle zakreślone ramy tematyczne stanu badań, wspomnę jedynie o grupie podstawowych prac, których temat stanowi składnia współczesnego arabskiego języka literackiego. Ich celem nie jest wprawdzie wyeksponowanie różnic i podobieństw w systemie syntaktycznym i semantycznym dwóch języków, jednak opis konstrukcji i dyskusja nad sposobami wyrażania danych znaczeń w języku arabskim pro
wadzona w innym języku, zawiera nieodłącznie pewne cechy porównawcze, ktore wy- korzystuje się potem przy tworzeniu prac o charakterze kontrastywnym. Najważniejsze monografie dotyczące współczesnej sktadni to przede wszystkim ٧. Cantarino 1974, Syntax of Modern Arabie Prose, ale także: R. Hartmann 1974, Untersuchungen zur Syntax der Arabischen Schrijtsprache, 5حع.٢ذ.لآ\ة\٠لآة ل9؟ا , Sintaksis piśmiennych tekstov arabsko yazyka, A.A. Bloch 1986, Studies in Arabie Syntax and Semantics i c. Holes 1995, Mo-
dern Arabic - Structures, Functions and Varieties.
W tej gnipie prac mieści się również jedyna i podstawowa gramatyka współczesnego języka arabskiego w języku polskim: j. Daneckiego Gramatykajęzyka arabskiego (1994).
Jest to właściwie gramatyka opisowa, jednak podobnie jak prace wymienione powyżej zawiera przy okazji tego opisu pewne elementy gramatyki kontrastywnej. Zagadnienia sktadni zajmują ok.1/4 całego opracowania i wiele z nich z konieczności jest omowio- nych skrótowo i pobieżnie. Lekturę tekstu uzupełnić należy recenzją A.Zaborskiego, Ja- nusz Danecki, Gramatykajęzyka arabskiego, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dia- log 1994, str.597( 1995), która zawiera wiele interesujących spostrzeżeń na temat grama- tyki języka arabskiego, we wszystkich płaszczyznach.
Uwzględnić należy także pracę A. Drozda Arabskie teksty liturgiczne wprzekladzie na językpolski XVII wieku (1999), ktora przedstawia zagadnienia gramatyczne na materiale arabskojęzycznych tekstów liturgii muzułmańskiej. Celem autorajest prezentacja sposo- bow oddawania bądź adaptowania arabskich form i konstrukcji w dawnym języku poi- skim, a ściślej w jego pofoocnokresowej odmianie. Specyfika materiału porównawczego znacznie ogranicza jego zakres - zarówno w sferze języka arabskiego jak i polskiego - na uwagę zasługuje jednak odpowiednio zastosowana metoda i terminologia, sytuująca pracę na pograniczu nowoczesnego językoznawstwa i translatologii.
Poza wspomnianymi elementami wymienionych opracowań, literatura komparatywna w zakresie arabskiego języka literackiego i polskiego właściwie nie istnieje. Niniejsza monografia, opracowująca szczegółowo składnię obu języków pod kątem systemowych różnic i podobieństw jest więc całkowitą nowością Nie tylko wpisuje się w szereg prac 0 podobnej tematyce powstałych w innych językach, ale dodaje do nich nowy element - zestawy wariantów ekwiwalentnych form danej konstrukcji arabskiej, do wykorzystania w określonych wanmkach lingwistyczno-tekstowych.
1.3. CEL OPRACOWANIA
Istniejący stan badań w nauce światowej wyraźnie ukazuje potrzebę podjęcia na gruncie polskiej arabistyki badan w dziedzinie językoznawstwa kontrastywnego, a współczesne trendy lingwistyki ogólnej skłaniają ku nadaniu tym badaniom charakteru funkcjonalnego.
Prezentowana praca stanowi pierwszą próbę tak kompleksowego ujęcia zagadnień skladni arabskiej w aspekcie kontrastywnym.
Gownym tematem jest badanie sposobów tłumaczenia na język polski najważniej- szych konstrukcji arabskiej skladni, w dwojakim celu:
1) porównania arabskich jednostek konstrukcyjnych z odpowiadającymi im konstruk- cjami w języku polskim, dla wyeksponowania i zinwentaryzowania podobieństw i różnic w strukturze obu języków;
2) zanalizowania międzyjęzykowych operacji tłumaczeniowych dokonywanych w ob- rębie danej konstrukcji, celem wydobycia wszelkich możliwych do zastosowania wa- riantow przekładu.
Realizacja wymienionych celow pozwala dodatkowo na poczynienie pewnych obser- wacji i wyciągnięcie wniosków w zakresie fitnkcjonowania skladni współczesnego arab- skiego języka literackiego. Staranna analiza kontrastywna - strukturalna i semantyczna - prowadzi bowiem do wyraźniejszego ujawnienia cech języka, niż ujęcie opisowe, a ana- liza przekładu to niezwykle ważne narzędzie odkrywania złożonych możliwości sposo- bow wyrażania znaczeń w języku, w ujęciu opisowym często niedostrzeganych.
Rozważania na temat zjawisk towarzyszących przekładowi ograniczone są w tej pracy ściśle do aspektów językowych - syntaktycznych i nieodłącznie z nimi związanych - semantycznych, przy pelnej jednak świadomości faktu, że procesu translacji nie można rozpatrywać w kategorii wyłącznie tych elementów.
Dla tłumaczy nie mniej ważna okazać się może w przyszłości analiza tekstów, dokona- na pod kątem ekwiwalencji pragmatycznej - a więc z uwzględnieniem kontekstów i uwa- runkowan społecznych, psychologicznych i kulturowych؟. Obecnie jednak, przy całko- witym braku w arabistyce polskiej badan 0 charakterze kontrastywnym, celowe wydaje się wykonanie kroku podstawowego, to jest rozpatrzenie ekwiwalencji pomiędzy języka- mi na poziomie wypowiedzi - co wypływa z analizy skladu leksykalnego i struktur skla- dniowych obu języków - z założeniem zachowania ekwiwalencji na poziomach wy- ższych . Ten podstawowy etap badan powinien nie tylko ułatwić tłumaczom dążenie do zachowania równoważności struktur głębokich i równoważność؛ struktur wysłowienia’, ale także - dzięki wyeksplikowaniu wielu możliwych opcji przekładu - Stanowic w przy- szłości podstawę rekonstrukcji pragmatycznej analizowanych tekstów’.
1.4. METODA BADAWCZA
Jak już wspomniano na wstępie, praca niniejsza zainspirowana została propozycjami A. Chestermana, wskazującymi możliwy kierunek i charakter badan we współczesnym językoznawstwie porównawczym. Mówiąc ogólnie, sugerowana metoda polega na za- stosowaniu warsztatu analizy kontrastywnej do teorii translacji. Jest fiinkcjonalna w tym sensie, że opiera się przede wszystkim na znaczeniu i zajmuje się sposobami, w jakich dane znaczenie jest wyrażane w poszczególnych językach’.
5 Kielar1988,s. 64 in.
٥ Ibid., s. 75-76.
’ Por.Wawrzyniak 1991,s.61.
؛Por. Kielar 1988, s. 64.
’Chesterman 1998, s. 1.
Analizę rozpoczyna się od zaobserwowania podobieństw znaczeniowych - w dwóch lub większej liczbie języków - a następnie bada się środki, jakimi te podobieństwa, czy też wspólne znaczenia są w danych językach wyrażane. Autor twierdzi, że tłumaczowi najbardziej potrzebna jest znajomość wszelkich możliwych opcji w języku docelowym - wielu wersji, jakie może zastosować dla danej jednostki języka wyjściowego, oraz znajo- mość warunków syntaktycznych, stylistycznych i kontekstowych, detenninujących uży- cie takiej, a nie innej opcji’“. Kontrastywna analiza funkcjonalna zmierza więc w rezulta- cie do szczegółowego określenia, który z możliwych wariantów tłumaczenia powinien być zastosowany w określonych wanmkach lingwistyczno-tekstowych.
Metoda kontrastywnej analizy funkcjonalnej wydaje się niezwykle interesująca dla tlu- maczy języków obcych i może znaleźć w przyszłości szerokie praktyczne zastosowanie.
Jednak, ze względu na całkowity brak badań porównawczych o charakterze struktu- ralnym nad językami arabskim i polskim, celowe wydawało się włączenie do zadań za- kreślonych przez Chestermana elementu syn taktycznego i zwrócenie uwagi na operacje międzyjęzykowe o charakterze gramatycznym dokonywane przez tłumacza. Operacje takie opisal i sklasyfikował Barchudarov", nazywając je transformacjami ttumaczenio- wymi. Wyróżnił 4 podstawowe typy przekształceń'1 :؛) permutacje (przestawienia);
2) substytucje; 3) uzupełnienia; 4) redukcje (opuszczenia), a ich obserwacja na styku dwóch różnojęzycznych tekstów prowadzi do bardzo interesujących wniosków o charak- terze zarówno syntaktycznym jak i semantycznym.
Tego rodzaju obserwacji dokonywać można na gruncie każdego rodzaju języków, nie tylko potwierdzając konieczność stosowania wymienionych transformacji, ale i ewentu- alnie wynajdując nowe, charakterystyczne dla danego typu języka.
Aby je poznać, należy porównywać oryginał z istniejącymi tj. opublikowanymi już przekładami”. Materiałem źródłowym są więc arabskie teksty napisane we wspOlcze- snym arabskim języku literackim, przetłumaczone i opublikowane w języku polskim.
W nielicznych tylko wypadkach uzupełniam ten materia! przykładami zaczerpniętymi z podręczników, celem uzupełnienia zestawień danego typu konstrukcji.
Niniejsze opracowanie dotyczy tylko wybranych aspektów lingwistyki tekstu, tych mianowicie, które są bezpośrednio związane z analizą składniową wypowiedzeń. Przed- miotem analizy są te składniki wypowiedzenia arabskiego, ktore tworzą związek skla- dniowy i pozostają względem siebie w stosunku niewspolrzędnym” - a więc grupy wy- razowe, składniki zdania pojedynczego i zdania podrzędnie złożone.
Każdej arabskiej konstrukcji przyporządkowane zostało jej polskie thrmaczenie, po- chodzące z literackiego przekładu tekstu na język polski, ewentualnie uzupełnione o tlu- maczenie wtasne. Porównanie tych konstrukcji zmierza, z jednej strony - do sfonnulo-
'“Ibid.,S.198.
11 Barchudarov L.s. 1975,Jazyk ipierevod. Takżew wersji niemieckiej:1979,Sprache und Ubersetzung.
Probleme derallgemeinen undspeziellen Ubersetzungstheorie, thrm. M.Zwilling.
12Ibid.,S.19O.
”Wawrzyniak 1991,s. 66-67.
'٠ Por.Labocha 1995, s. 27.
wania wniosków dotyczących stopnia i rodzaju ekwiwalencji gramatycznej poszczegol- nych konstrukcji w języku polskim i arabskim, z drugiej - do wygenerowania pewnej liczby opcji syntaktycznych, semantycznych i stylistycznych, ktorych znajomość - w świetle teorii Chestermana - jest niezbędna tłumaczom języka arabskiego.
Działania te pozwalają w rezultacie wyodrębnić następujące kategorie konstrukcji arab- skich - w aspekcie przekładu na język polski:
I. Konstrukcje wykazujące ekwiwalencję (tożsamość) strukturalną'؛.
II. Konstrukcje wykazujące ekwiwalencję (równoważność) syntaktyczną i semantyczną, w wyniku:
(A) przestawienia;
(B) uzupełnienia;
(C) redukcji;
(D) substytucji.
III. Konstrukcje wykazujące ekwiwalencję semantyczną (informacyjną) w wyniku substytucji leksykalnej.
Podstawą zaliczenia danej jednostki składniowej do wymienionych grup jest jej analiza gramatyczno-semantyczna. w grupie I zamieszczone zostały te konstrukcje, ktorych odpowiedniki w języku polskim nie tylko wykazują relację ekwiwalencji (w znaczeniu tożsamości) strukturalnej z jednostkami językowymi tekstu oryginahl, ale sąjednocześnie ich ekwiwalentem akceptowalnym (a więc poprawnym w danym kontekście). Oznacza to, że konstrukcja wyjściowa może być identyczna z docelową na płaszczyźnie syntaktycznej i semantycznej. Do rozpoznania identyczności konstrukcji w wielu wypadkach należy się posłużyć tfomaczeniem wlasnym, jako że opieranie analizy wyłącznie na wariantach wybranych przez tłumaczy może prowadzić do mylnych wniosków. Zdarza się, że tlumacz, mając do dyspozycji konstrukcję polską całkowicie poprawną gramatycznie i w pelni ekwiwalentną pod względem semantycznym, wybiera inny wariant stylistyczny, niekoniecznie najbardziej odpowiedni w danym kontekście. Wariant taki oczywiście uwzględnia się w dalszej analizie, jako ewentualny wariant staly lub okazjonalny.
W grupie II zamieszczono te konstrukcje składni arabskiej, ktore posiadają w języku polskim swój staly ekwiwalent syntaktyczny i semantyczny, uzyskany w wyniku prze- kształceń sklasyfikowanych przez Barchudarova. Przez staly ekwiwalent syntaktyczny rozumiem strukturę równoważną na poziomie składni, regularnie używaną w tlunacze- niu na język polski. Zaobserwowana zostala także ewentualna możliwość wykorzystania - oprócz ekwiwalentu stalego - innych ekwiwalentów składniowych, mających charak- ter kontekstowy i pragmatyczny.
Wymienione typy transformacji mają charakter do pewnego stopnia przybliżony i umowny. Operacje międzyjęzykowe dokonywane przez tłumacza rzadko występują
15 Ekwiwalencję strukturalną (formalną) należytu rozumieć jako „korelację powierzchniowej formy zdań przez zastosowanie jakiejś ad hoc miary podobieństwa fomtalnego” - Kaczmarski 1981, s. 150.
Terminologia związana z problematyką przekładu- por. Tezaurus terminologiitranslatorycznej,red.
j.Lukszyn.1993, Warszawa.
w ściśle określonej postaci, przeważnie nakładają się na siebie, dając w rezultacie trans- formacje o charakterze kompleksowym'؛. I tak na przykład, przy zamianie arabskiego wypowiedzenia bezspojnikowego na polskie - spójnikowe, tę samą operację można uznać za uzupełnienie (przez dodanie spójnika) lub substytucję (zamianę jednego typu konstrukcji na inny). Trudno również wytyczyć granicę pomiędzy substytucją grama- tyczną a leksykalną, ponieważ najczęściej ściśle łączą się ze sobą. Wydaje się jednak, ze z pewnymi zastrzeżeniami można ten model przyjąć jako stosunkowo uniwersalny, a przy zastosowaniu nowego materiału językowego - inspirujący do dalszych przemy- śleń i wniosków.
Grupa III zawiera te konstrukcje arabskie, które w języku polskim nie posiadają swojego strukturalnego odpowiednika ani tez stalego ekwiwalentu konstrukcyjnego, a tłumaczone są za pomocą środków leksykalnych lub też konstrukcji składniowych używanych okazjonalnie, do przetłumaczenia konkretnego wypowiedzenia. Analiza tych struktur prowadzi do ustalenia listy ekwiwalentów leksykalnych, a więc zarazem i semantycznych w języku polskim. Często są to jednocześnie ekwiwalenty o charakterze pragmatycznym, które obejmują środki wyrazu dające równoważny efekt oddziaływania na odbiorców tekstu oryginału i przekładu.
We wszystkich trzech gnrpach wykazano podstawowe transformacje tłumaczeniowe - na poziomie syntaktycznym, leksykalnym i stylistycznym - jakie muszą być dokonywa- ne celem uzyskania petnej ekwiwalencji pomiędzy jednostkami tekstu wyjściowego i docelowego.
Poszczególne konstnrkcje gramatyczne zakwalifikowano do danej grupy tylko wtedy, jeżeli dokonanie operacjijest konieczne ze względów składniowych i wynika zjej prawi- dtowosci w języku polskim, a nie z indywidualnej decyzji thtmacza.
Oczywiście należy zdawać sobie sprawę, jak wielką wagę mają te indywidualne decyzje dla koherencji tekstu - zostają więc zaznaczone, tam gdzie to możliwe, jako warianty (opcje) tłumaczenia danej konstrukcji. Szczegółowa analiza tego problemu jest zagadnieniem bar- dzo interesującym, wykraczałaby jednak znacznie poza zakres niniejszej pracy.
Jak już wspomniałam powyżej, materia! badan stanowią przykłady konstrukcji skla- dniowych, zaczerpnięte z xx-wiecznej prozy - opowiadań i powieści znanych autorów arabskich, napisanych współczesnym arabskim językiem literackim, i odpowiadające im tłumaczenia na język polski.
Termin „współczesny arabski język literacki" może być do celów niniejszej pracy zdefiniowany jako odmiana języka arabskiego, używana przez świat arabskojęzyczny w funkcji podstawowego narzędzia komunikacji w formie pisanej”. Jest to wspólcze- sny język wszelkiego rodzaju publikacji, środków masowego przekazu, instytucji aka- demickich i naukowych. Stosowany w sytuacjach formalnych, znany jest wykszta co-
16 Barchudarov 1975, s.230.
!’Beestonl970, s. 12.
nej klasie użytkowników w calym swiecie arabskim i umożliwia porozumienie przed- stawicielom dwoch rożnych krajow, mówiących odrębnymi i znacznie różniącym؛ się od siebie dialektami'“.
Wybór tekstow literackich jako źródła przykładów podyktowany zostat ich złożono- ścią i rozległością tematyczną, która łączy się w sposób oczywisty ze stopniem zlożo- nosci konstrukcji składniowych i urozmaiceniem stylu, a przy tym dba ością autorów o staranność i poprawność wyrażania. Równą dbałość wykazują zazwyczaj tłumacze literatury obcojęzycznej - tak więc obydwa rodzaje tekstów Stanowic mogą wiarygod- ną podstawę rozważań i wniosków zarówno merytorycznych, jak i - do pewnego stop- nia - statystycznych‘’.
Przy porównaniu systemów składniowych dwoch języków należących do różnych ro- dzin językowych, trudno zastosować jednolity system klasyfikacji tych zjawisk czy też spójną terminologię. Staram się przezwyciężyć te trudności, opisując konstrukcje arabskie zgodnie z dwiema najobszerniejszymi i najbardziej szczegółowymi gramatykami arabskie- go języka współczesnego Cantarino 5-1974؛] i Daneckiego [1994], a także odwohrjąc się niekiedy do znanych i uznanych gramatyk języka klasycznego Wrighta [1859-1862] czy Reckendorfa [1921]. Do opisywanych konstrukcji przykładam miarę klasyfikacyjną i ter- minologiczną właściwą dla polskiego języka współczesnego, proponując tym samym - tam gdzie jest to możliwe - unowocześnienie i uściślenie opisu zjawisk gramatycznych wystę- pujących w arabskim języku literackim.
W zakresie języka polskiego opieram się na jednym z najnowszych opracowań sk ad- ni polskiej Labochy [1995], odwołując się także do klasycznych już prac Jodłowskiego [1976] i Klemensiewicza [1953].
1٠5. PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA
Proponowane ujęcie arabskiej skladni w aspekcie kontrastywnym zakreśla bardzo sze- roki zakres badan, zmusza więc jednocześnie do założenia pewnych ograniczeń.
Ograniczam się przede wszystkim do analizy i opisu składni, także i dlatego, że pomi- mo stopnia złożoności i komplikacji zagadnień zajmują w opracowaniach - czy to po- równawczych czy opisowych - najmniej miejsca i przeważnie dotyczą jedynie wybra- nych aspektów؛".
Z pełną świadomością wagi badan kontrastywnych o charakterze morfologicznym, staram się pozostawić tę dziedzinę na uboczu, zakładając posiadanie przez czytelnika - zgodnie z celami określonymi na wstępie - pewnej podstawowej znajomości języka arab- skiego. Zakładam więc, że znane są zasadnicze zróżnicowania w obrębie kategorii mor- fologicznych obu języków, dotyczące kategorii gramatycznych nomen (w tym np. kate- gorii stanu i przypadka, stopniowania przymiotnika, budowy i firnkcjonowania liczebni-
'"Khalill999> s. 6.
I’ Por.Shamaa 1978, s. 1-2.
؛لا Z wyjątkiem specjalistycznego opracowania Cantarino[1975] i Blocha [1986].
ka czy poszczególnych zaimków), kategorii gramatycznych czasownika (w tym np. bu- dowy i fiinkcjonowania czasów, trybów i stron), czy tez ogólnego funkcjonowania przy- imków, spójników, partykuł i przysłówków.
Większość zjawisk morfologicznych pozostaje więc bez komentarza, o ile nie wply- wają w sposób oczywisty na sposób tworzenia danej konstrukcji. I tak na przykład:
- nie analizuję szczegółowo kategorii określoności i nieokreśloności nomen w języ- ku arabskim, z wyjątkiem tych wypadków, kiedyjej zak ocenie staje się wykładnikiem predykacji;
- zaznaczam i opisuję formę status constructus, ale zestawiam ją z polską konstrukcją dopełniaczową, pomimo braku w języku polskim formalnego wykładnika tej konstrukcji w określanym nomen;
- w kwestii przypadków gramatycznych ograniczam się do wyodrębnienia w obuję- Zykach przypadków zależnych i niezależnych, jeżeli jest to niezbędne do wyeksponowa- nia cech danej konstrukcji;
- nie zajmuję się sposobem wyrażania poszczególnych czasów, trybów i stron, chyba ze tworzą konstnrkcje z ozone;
- nie rozpatruję znaczeń modalnych poszczególnych czasów i trybów, chyba że zwią- zane są z konkretnymi konstrukcjami;
- dopuszczam pewne nieścisłości w przyporządkowaniu arabskich nieodmiennych części mowy (z grupy al-huruf) ich polskim odpowiednikom; przykładowo, sugeruję ekwiwalencję formalną arabskich i polskich wyrażeń porównawczych, których podo- bieństwo strukturalne nasuwa się w sposób oczywisty, chociaż arabskie wyrazy ka- i mitla wprowadzające te wyrażenia są zaliczane do przyimków, a ich dokładny polski odpo- wiednik jest zaimkiem względnym, funkcjonującym w wyrażeniach porównawczych jako wskaźnik zespolenia.
Ponadto:
- Porównując rodzaje przydawek w obu językach stosuję kryterium formalne, rezy- gnując z podziaht przydawek na właściwe (określające rzeczownik zwykły) oraz niewła- ściwe (określające rzeczownik odczasownikowy)؛'.
- Pozostawiam na marginesie szczegóły zasad skladni zgody w grupach wyrazowych, zdaniach nominalnych, oraz pomiędzy podmiotem i orzeczeniem w zdaniacli czasowni- kowych. Informacje te można znaleźć w każdej gramatyce języka arabskiego؛?.
- Odnotowuję zarówno najczęściej stosowane jak i dopuszczalne zasady sktadni szy- ku danych konstrukcji, nie wdaję się jednak w szczegółową analizę semantycznych kon- sekwencji takich zmian.
Niewątpliwie jest to bardzo interesujący problem w świetle przekładu, związany ści- śle z zagadnieniem tematyczno-rematycznej funkcji szyku - powinien jednak stać się tematem osobnego opracowania.
21 ZaLabochą1995,S.51.
22 Np.Cantarino 1975,1.1, s.22-27 (zdania nominalne),s.83-97 (zdania czasownikowe); t. II, s.5361 (rzeczownikiprzydawka przymiotna); Danecki 1994, s.277-278 (rzeczowniki przydawka przymiot- na); s. 389-340 (zdanie czasownikowe).
Badania prowadzone w trakcie powstawania niniejszej książki odsłaniają ca ty sze- reg zjawisk, które mogłyby stać się tematem odrębnej analizy kontrastywnej i są tu jedynie zasygnalizowane. Moim zamierzeniem jest próba pokazania pewnych ogol- nych podobieństw i różnic w konstrukcji obu języków oraz dwoch rożnych systemów relacji pomiędzy składniową i semantyczną płaszczyzną języka - bez pretendowania do wyczerpującego omówienia zagadnień szczegółowych, ktore mogtyby uczynić ten obraz mniej przejrzystym.
Zdają sobie sprawę, że również i lista ekwiwalentów pragmatycznych poszczegol- nych konstrukcji może okazać się niekompletna w miarę zapoznawania się z kolejnymi lekturami.
Należy jednak traktować tę rozprawę jako propozycję pewnego sposobu myślenia 0 języku w kategoriach porównawczych, otwartą na wszelkie uzupełnienia i sugestie tlu- maczy, szukających nowych dróg w dziedzinie przekładu.
I. KONSTRUKCJE WYKAZUJĄCE EKWIWALENCJĘ (TOZSAMOSC) STRUKTURALNĄ
W rozdziale tym zamieszczone zostały arabskie konstrukcje składniowe, posiadające w języku polskim swój formalny ekwiwalent, w praktyce uwzględniono te konstrukcje, których odpowiedniki w języku polskim nie tylko wykazują relację tożsamości struktu- ralnej z jednostkami językowymi tekstu oryginału, ale są jednocześnie ich ekwiwalen- tern akceptowalnym, co oznacza, że konstrukcja wyjściowa może być identyczna z doce- Iową na płaszczyźnie syntaktycznej i semantycznej.
Przeprowadzona poniżej analiza zmierza do wykazania tego właśnie rodzaju podo- bienstwa pomiędzy językiem arabskim i polskim, co oczywiście nie wyklucza możliwo- ści zastosowania innych transfonnacji przekładowych. Najczęściej używane sposoby thr- maczenia danej konstrukcji są uwzględnione jako warianty przekładu.
Należy raz jeszcze zaznaczyć, że identyczność konstrukcji jest do pewnego stopnia umowna, w trakcie analizy nie biorę pod uwagę różnic o charakterze morfologicznym i leksykalnym, wynikających ze zróżnicowania kategorii morfologicznych w obu języ- kach, chyba że kategoria ta ma znaczenie konstrukcyjne. Tak więc, przykładowo, katego- ria stanu fonn nominalnych w języku arabskim jest w niniejszych rozważaniach uwzględ- nionajedynie w aspekcie tworzenia konstrukcji składniowych- grup wyrazowych i zdań.
Pomijam również szczegółowe porównywanie przypadków gramatycznych form no- minalnych w danych konstrukcjach, wobec oczywistego zróżnicowania formalnego ka- tegorii przypadka w obu językach.
Przypadki gramatyczne zaznaczane są jednak tam, gdzie istotne staje się wykazanie różnic lub podobieństw strukturalnych w aspekcie zastosowania składników danych kon- strukcji w przypadkach niezależnych lub zależnych.
1. Rzeczownik i przydawka przymiotna rozwinięta 11؛
(ML) inna ar-rigal al-qadirin ‘aa sira’ jiras ka-hada (1, s. ,w. ٦؟<١
(POL) Mężczyźni, którzy mogą sobie pozwolić «٥takie łóżko (B, s. 226, w. 17-18) (dosl.: „Mężczyźni będący w stanie kupie takie lóźko”)
Konstr.ar.: Rz ا Prz.przym. (im.cz.) > ł D (przmk t m) > + D Konstr. pol.: Rz t Prz. przym. (im. cz. ) > + D (bezok. ) >tD
[2]
kKR،١zamil gad aljsau ma fi-hi anna-hu la yatakallam ملو,S.٦A٦>,w. ا؟<١
(POL) towarzysz podroży, który m،'a/ tę dobrą cechę, że nie mówił (I, s. 135, w. 6-7) (dosl.: „nowy pasażer, lepszy pod tym względem, że nic nie mówił”)
Konstr.ar.: Rz + Prz.przym.٠ + Prz.przym.j (st.w.) > + Ok.wvr. > t Zd.sp.
Konstr.pol.: Prz.przym., t Rz t- Prz.przym.؛ (st. w.) > t Ok.wzgl.wyrprzmk > + Zd.sp.
[3]
(ML) [al-h itdb al-mursal ila al-mudir]
(POL) [pismo wysiane do dyrektora]
Konstr.ar.: Rz ł Prz.przym. -im.b. > + Ok.m.
Konstr.pol.: Rz + Prz.przym. -im.b. > + Ok.m.
Inaczej niż w konstrukcji rzeczownika z przydawkąprzymiotnąprostą (rozdz. IIA-1), przydawka przymiotna rozwinięta jest w języku polskim umieszczana najczęściej w post- pozycji do określanego rzeczownika”.
Taka konstrukcja stanowi formalny ekwiwalent konstrukcji arabskiej, w której funkcję przydawki pelni przymiotnik (często imiesłów czynny lub biemy) przyłączający kolejne składniki wypowiedzenia.
Składnia zgody pomiędzy rzeczownikiem ajego przydawką przymiotną zostala szcze- golowo omówiona w wielu gramatykach arabskich - zob. Cantarino 1975, t. II, s. 5361, Danecki 1994, s. 402-406.
Warianty:
- Substytucja arabskiej przydawki przymiotnej rozwiniętej przez polskie zdanie przy- dawkowe o tym samym znaczeniu - przykłady 1 i 2 - wersje lit.
2. Rzeczownik i przydawka dopełniaczowa (status constructuslidafa) W języku arabskim jest to grupa wyrazowa, składająca się z określanego nomen w formie konstrukcyjnej oraz wyrazu określającego w genetivie.
[4]
(\لآت١ mudarris al-musfqa ملو, s.٦yi١ w. ٦١ (POL) nauczyciel muzyki (I, s. 131, w. 2) Konstr.ar.: Rz. ł-Prz.dop. (Rz-2 )SC. p ( gen)
Konstr.pol.: Rz t Prz.dop. (Rz-2٥٥p)
"Por. Jodłowski 1977, s. 89.
”por. Cantarino 1975,t. II, s. 8.
[5]
(AR) saggadat as-salat( 10١ s. 55, w. 11) (POL) dywanik do modlitwy (j, s. 20, w. 18) (dost.: „dywanik modlitewny”)
Konstr.ar.: Rzsit + Prz.dop. (Rz-2gen) Konstr.pol.: Rz + Prz.przym./Prz.przmk.
[6]
(AR) ahl al-ąariya al-balida (2, s. 273, w. 16) (POL) ludzie z odległej w.؟،' (B, s. 246, w. 1) Konstr.ar.: Rz|t t Prz.dop. > + Prz.przym.
Konstr.pol.: Rz t Prz.przmk. (przmk ؛ Prz.przym. ٠ Rz = ar. Prz.dop.)
١٦١
(AR) tiwal suhiir aś-śita’ (9, s. 245, w. 14)
(P٢١V) [Nastała zima... ] Przez te miesiące... (\٦-\٦١ ١,ة. (dost.: „podczas zimowych miesięcy”)
Konstr.ar.: Rzsit ٠- Prz.dop. (Rz-2gen) Konstr.pol.: Prz.przym. t Rz 81؛
(ML) hikayat al-yad al-mamska ٢1,ة.؟<؟<,لآة ٧إ١ (POL) historia o pochwyceniu ręki (G, s. 236, w. 1415) (dost.: „historia dotkniętej ręki”)
Konstr.ar.: Rz؛!‘ t Prz.dop. (Rz-2g^) > + Prz.przym.
Konstr.pol.: Rz ب Prz.przym. < Prz.dop.
Przydawka dopełniaczowa arabskiej konstrukcji może wystąpić w formie masdaru - tj. arabskiego rzeczownika odczasownikowego odpowiadającego polskiemu rzeczowni- kowi odstownemu, a w niektórych wypadkach pełniącego funkcję bezokolicznika.
91
؛
(AR) /،k fariq ‘awdafi (9, s. 240, w. 14) (POL) W drodze powrotnej (I, s. 133, w. 12) Konstr.ar.: Rz؛[، + Prz.dop. (m) > Prz.z.
Konstr.pol.: Rz t Prz.przym.
Za formalny ekwiwalent arabskiej id y można uznać polską konstrukcję przydawki dopełniaczowej w związku rządu z określanym rzeczownikiem.
Pomiędzy konstrukcją polską i arabską istnieje różnicą, wynikająca z istnienia w języ- ku arabskim kategorii stanu - na co stusznie zwraca uwagę Danecki [1994: 408]. z pew- nością jednak można obie konstmkcje uznać za strukturalnie równoważne w aspekcie
translacji؛؟, mając świadomość, że występowanie arabskiego rzeczownika w specjalnej formie konstrukcyjnej z pewnością wplywa na wyższy stopień lączliwoSci elementów konstrukcji. Stąd też uznanie tożsamości formalnej obu konstrukcji dotyczy wyłącznie id y wykazującej luźny związek semantyczny pomiędzy składnikami, w wielu wypad- kach idafa może być ekwiwalentem zestawienia lub z ożenią؛؛ i w ten sposób powinna być tłumaczona na język polski - zob. rozdz. III - 2.
Warianty:
- Substytucja arabskiej przydawki dopełniaczowej przez polską przydawkę przymiot- nikową (przykłady 5 i 7 - wersje dost.), w konsekwencji może nastąpić zmiana szyku przydawki względem określanego rzeczownika (przykład 7).
- Substytucja arabskiej przydawki dopełniaczowej przez polską przydawk przyim- kową-przykłady 5 - wersja lit., 6.
- Substytucja arabskiej przydawki dopełniaczowej przez polską przydawk zaimko- wą-zaimek wskazujący (przykład 7 - wersja lit.).w konsekwencji - zmiana szyku przy- dawki względem określanego rzeczownika.
- Jeżeli arabska przydawka dopełniaczowa jest określona przez przydawk przymiot- nąw formie imiesłowu: substytucja tej konstrukcji przez polską przydawk przyimkową, składającą się z rzeczownika odczasownikowego odpowiadającego znaczeniem przy- dawce przymiotnej i jego przydawce dopełniaczowej, równej pod względem znaczenio- wym arabskiej przydawce dopełniaczowej ośrodka konstrukcji - przyktad 8 - wersja lit.
- Substytucja arabskiej przydawki dopełniaczowej w fonnie masdaru przez polską przydawk przymiotnikową w odpowiednim znaczeniu - przyktad 9. w konsekwencji może nastąpić redukcja arabskiej przydawki zaimkowej określającej masdar.
3. Konstrukcja dopełniaczowa z liczebnikiem głównym 5-10
W języku arabskim istota związku składniowego pomiędzy rzeczownikiem a liczebni- kiem polega na rozbieżności pomiędzy ich fonkcjami semantycznymi a składniowymi. Na płaszczyźnie semantycznej liczebnik petni funkcję wskaźnika ilości (liczby) przedmiotów, kolejnego miejsca w zbiorze przedmiotów؛’-jest więc w stosunku do rzeczownika wyra- zem określającym - podrzędnym, w związku składniowym natomiast, to liczebnik jest składnikiem formalnie nadrzędnym, a rzeczownik petni funkcję przydawki dopetniaczo- wej: dla liczebników 3-10, w niektórych wypadkach także 1 i 2, oraz od 100 wzwyż dla petnych setek, lub okolicznikowej (w formie accusativu): dla liczebników 11-99؛“.
Ekwiwalencjastrukturalna obejmuje korelację powierzchniowej formywypowiedzeń,przez zastosowa- nie jakiejś ad hoc miary podobieństwafonnalnego. Do uznania konstrukcji zatożsame podwzględem strukturalnymnie jest więckonieczna identyczność ich składnikówna płaszczyźnie morfologicznej.
Por. Kaczmarski 1981, s. 150.
GOrska 1991, s. 49-51.
"Laskowski wEJO 1999, s.337-338.
إ“Danecki 1994, s. 319-325.
