Zaimek anaforyczny

A. W zdaniach względnych w fimkcji rzeczownej

Występowanie zaimka anaforycznego w zdaniach względnych pełniących funkcję rze- czownika spowodowane jest zasadniczo koniecznością strukturalnego odróżnienia zdań pytających od względnych i ewentualnie położenia nacisku na zaimek względny”’.

Element ten występuje obowiązkowo właściwie tylko wtedy, kiedy w zdaniu podrzęd- nym reprezentować ma genetivus w wyrażeniu przyimkowym - w pozostałych wypad- kach używany bywa fakultatywnie'”.

[601]

(AR) kullu ma acrifu-hu (3, s. 21, w. 12) (POL) Interesowało mnie to (C, s. 254, w. 11) (dost.: „Wszystko co wiedziałem")

Konstr.ar.: z. uog. kulfc ؛Zd. prz.wzgl. [z.wzgl. = D ؛ o > t z.anaf.}

Konstr.pol.: z. uog. wszystko t Zd. prz.wzgl. {z.wzgl. = D ؛ O}

[602]

(Aft) kullu ma yahtagu-hu al-amr (٦,s.٦4٦ ,w. لل-ل٦١ (POL) wystarczy tylko (B, s. 223, w. 16)

(dost.: „wszystko, czego wymaga sprawa”)

Konstr.ar.: z.uog.kulis ؛Zd. prz.wzgl. {z.wzgl. = D ؛ o> + z.anaf. t P]

Konstr.pol.: z.uog. wszystko + Zd. prz.wzgl. {z.wzgl. = D؛O؛P}

Cantarino 1975, t. III, s. 183.

Ibid., s. 184186.

[603]

(AR li-aa mafacalat-hu an-nar (2., ة.2٦خ,١ءل.٦١ (POL) żeby zobaczyć skutkipoiaru (B, s. 250, w. 11)

(dosl.: „żeby zobaczyć co uczyni! pożar / żeby zobaczyć to co uczynil pożar”) Konstr.ar.: o + Zd.d. (z.wzgl. = D t o > + z.anaf. + P]

Konstr.pol.: O-bezok. + Zd.d. [z.wzgl. ł- o ł P]

[604]

(AR bada 1 mayaqulu-hu sahihan ila Ijaddin md (٦, S.246,i24١ (POL) miał w pewnym stopniu rację (B, s. 222, w. 35-36)

(dosl.: „To co mowil wydawało mi się słuszne, do pewnego stopnia”) Konstr.ar.: o ا D-2 t Zd. p. [z.wzgl. = D ؛ o > + z.anaf. }+ Orzk t Ok.stp.

Konstr.pol.: oz = p٠ Zd. p. [z.wzgl. = D + 0}t 0؛ D.d. + Orzk ا Ok.stp.

Niezależnie od fimkcji syn taktycznej arabskiego zdania względnego w wypowiedze- niu nadrzędnym, zaimek anaforyczny może być w języku polskim zredukowany.

Polskie zdanie nadrzędne można jednak uzupełnić odpowiednikiem zespolenia (zob.

rozdz. IIB - 16), co prowadzi do interesującego wniosku. Można pokusić się o stwierdze- nie, że arabski zaimek względny i zaimek anaforyczny są właściwie syntaktycznymi sub- Sty tutami polskiego odpowiednika i wskaźnika zespolenia.

Pierwszy z nich pelni syntaktyczną funkcję w obrębie zdania glownego, drugi - w ob- rębie zdania podrzędnego (przykłady 603 i 604).

Podobnie jak zdania względne rozpatrywane w rozdz. IIB - 16, również i ten zestaw przykładów uwidacznia różnicę funkcyjną pomiędzy niektórymi zdaniami względnymi w języku polskim i arabskim.

Zdania te w obu językach pełnią funkcję przydawkowq w stosunku do zaimka uogol- niającego, jednak w języku arabskim ma ona charakter substantywny (przydawki dopel- niaczowej), a w języku polskim - atrybutywny (przykłady 601 i 602).

Samo tłumaczenie nie wykazuje tej różnicy konstnkc yjnej.

Warianty:

- Substyfocja leksykalna: zastąpienie konstrukcji nominalnej ze zdaniem względnym przez polskie zdanie czasownikowe o podobnym znaczeniu - przykłady 601,602 - wersje lit.

- Substytucja zdania względnego w fiinkcji dopełnienia przez dopełnienie w formie gmpy nominalnej - przykład 603 - wersja lit.

B. W zdaniach względnych w fiinkcji przymiotnej

W arabskich zdaniach względnych syndetycznych w fiinkcji atrybutywnej zaimek ana- fotyczny Iqcznie z zaimkiem względnym jest zazwyczaj zastępowany przez fleksję poi- skiego zaimka względnego - co zostato omówione szczegółowo w rozdz. UD - 26.

Nie dotyczy to tych zdań, w których zaimek anafotyczny pelnilby w zdaniu podrzędnym fiinkcję podmiotu - w takich wypadkach zaimek ten jest w języku arabskim opuszczany”’.

'”ibid., s. 167.

Okazuje się jednak, że może wystąpić w tej funkcji w zdaniu nominalnym o znaczeniu porównawczym.

[605]

(AR) wa-famu-hu alladika-anna-hufam gar aflan (4, s. 130, w. 5) (POL) usta przypominające paszczę węża (D, s. 340, w. 1415) (dost. ,Jego usta, które są jak gdyby paszczą węża”)

Konstr.ar.: Rz > Prz.z. t Zd.prz. {z.wzgl. = p ٠ Orzk (wyr.przmk. por. > ٠ z.anaf. = p +- Rz > ٠ Prz.dop. > t Prz.dop.)}

Konstr.pol.: Prz.z. +<Rz + Zd.prz. {z.wzgl. = p + L.cz. + Orzk (wyr.przmk.por. ٠ Rz>t Prz.dop.)}

Ten typ zdania - względnego przydawkowego nominalnego o znaczeniu porownaw- czym - wymaga w tłumaczeniu na język polski redukcji zaimka anaforycznego w firnkcji podmiotu, powtarzającego zaimek względny w tej samej firnkcji.

Ponieważ zdanie jest nominalne, konieczne staje się jednoczesne uzupełnienie poi- skiej konstrukcji łącznikiem czasownikowym -jak w większości zdań tego typu, zob.

rozdz. IIB - 3 i 4.

Warianty:

- Substytucja arabskiego zdania przydawkowego porównawczego przez polską przy- dawkę w formie imiesłowu przymiotnikowego czynnego, odpowiadającego pod wzgłę- dem znaczeniowym arabskiemu spójnikowi porównawczemu ka-anna - przyktad 605 - wersja lit.

Uwaga! Powyższy przyktad uzupełnia klasyfikację Daneclciego, kory zdania z ka- anna omawia wyłącznie jako zdania okolicznikowe stopnia [1994, s. 473].

(D) SUBSTYTUCJE

Substytucje to najczęściej stosowany i najbardziej różnorodny typ przekształceń.

Operacji tej podlegają zarówno gramatyczne jak i leksykalne środki przekładu, tak więc można mówić 0 substytucjach gramatycznych i leksykalnych.

Te dwa rodzaje substytucji często są ze sobą ściśle powiązane i trudno je rozgraniczyć.

I tak na przyktad, cale konstrukcje języka wyjściowego mogą podlegać substytucji leksykalnej - mamy wtedy do czynienia z substytucjami kompleksowymi o charakterze gramatyczno-leksykalnym؛“', o czym będzie mowa szczegółowo w rozdziale III.

Pomimo pewnych zastrzeżeń i trudności klasyfikacyjnych, Barchudaro٧ wyodrębnia niektóre typy substytucji o charakterze syntaktycznym, zaliczając do nich"":

a) substytucje form morfologicznych wyrazow (liczby, rodzajów, czasów, itp.);

b) substytucje części mowy (zastępowanie rzeczowników zaimkami osobowymi i odwrotnie, czasowników - rzeczownikami odczasownikowymi i odwrotnie, itp.);

c) substytucje części zdania (np. zamiana podmiotu na okolicznik, zmiana szyku wyrazów ze względu na komunikatywny podzial zdania);

d) substytucje części zdania złożonego, np.:

- zastąpienie zdania złożonego przez zdanie proste - i odwrotnie;

- zastąpienie zdania głównego przez zdanie podrzędne - i odwrotnie;

- zamiana stosunku podrzędnego konstrukcji na współrzędny - i odwrotnie;

- zamiana typu spójnikowego konstnrkcji na bezspojnikowy - i odwrotnie.

W rozdziale II-D uwzględniam te arabskie konstrukcje, które w procesie thrmaczenia najęzyk polski wymagająsubstytucji gramatycznej - tj. zastąpienia konstrukcji gramatycznej języka wyjściowego odpowiadającą jej - chociaż nie identyczną - konstrukcją języka do- celowego. Istotnym wskaźnikiem ismienia w języku docelowym równoważnej konstnrkcji gramatycznej jest, moim zdaniem, używanie jej jako ekwiwalentu stałego - przez co rozu- miem jednostkę wykorzystywaną regularnie do przekazywania znaczenia określonej jed- nostki języka wyjściowego.

Z wymienionych przez Barchudarova rodzajów substytucji gramatycznej uwzględniam przede wszystkim te, które związane są z zagadnieniami syntaktycznymi a nie morfo- logicznymi, a więc przede wszystkim substytucje części grupy wyrazowej, zdania prostego i złożonego.

Oczywiście, w wielu wypadkach substytucja części mowy lub ich form wpływa na charakter danej konstrukcji i jest wtedy uwzględniana zarówno w analiziejak i wnioskach.

I tak na przykład, wszędzie biorę pod uwagę substytucję czasownika przez formę rze- czownika odczasownikowego - lub odwrotnie - ponieważ tego typu zamiana może nadawać konstrukcji charakter czasownikowy bądź nominalny i wpływać w ten sposób na konstrukcję pozostałych elementów wypowiedzenia.

Jak już wspomniano, ścisłe rozgraniczenie konstnrkcji wymagających substytucji gramatycznej i leksykalnej nastręcza pewne trudności, jako że często obie te procedury

'“"Barchudarov 1975, s.194.

'“'ibid.,s.195-209.