Ź r ó d ł e m c h o l e r y , n i e w y g a s a ją c e m n i g d y , a często r o z c h o - d z ą c e m się po c a ł y m św ie c ie są I n d y j e W s c h o d n i e n a p r z e s t r z e n i o k o ło 70 0 0 m il. kw . a n g . , — da w n ie j k ie d y d r o g a lą d o w a b y ł a n a j b liż s z ą k o m u n i k a c y j ą ich z E u r o p ą tą d r o g ą s z ła c h o l e r a , p o p r z e b i c i u k a n a ł u s u e z k ie g o m a m y d o c z y n ie n ia z p a n d e r a ija m i, t o r u j ą c e m i so b ie d r o g ę p r z e z m o r z a , ś r o d k i więc, k t ó r e d a w n ie j m o g ł y b y ć u w a ż a n e za u t a r t e , n a le ż a ło o d p o w i e d n i o z m ie n i ć . N i e w ą tp liw ie , n a j s k u t e c z n i e j s z y m ś r o d k i e m b y ł o by s tł u m ie n ie c h o r o b y w sa m e m je j ź r ó d l e — I n d y j a c h , j a k s łu s z n ie j e d n a k P r o u s t w sw o je j h y g ije n ie z a z n a c z a , j e s t to n i e u r z e c z y w i s t n i o n ą u t o p i j ą . D l a t e g o te ż E u r o p a m u s i b y ć ciągle n a s t r a ż y i w k a żdej c h w ili o b a w ia ć się w k r o c z e n i a c h o r o b y , a więc p r z e d s i ę
-b r a ć ś r o d k i d l a p r z o s z k o d z e n i a in w a z y i. W ty m c e l u n a j p r z ó d w K o n s t a n t y n o p o l u w 1866 r . , p ó ź n ie j w W i e d n i u w r o k u 1874 z e b r a ł się k o n g r e s m i ę d z y n a r o d o w y , a m a j ą c j u ż za sobą d o ś w i a d cz e n ie z p o p r z e d n i c h e p i d e m i j, m ó g ł zalecić r a c y j o n a l n e ś r o d k i . P r z e d e w s z y s t k i e m o d r z u c o n o z u p e ł n i e k w a r a n t a n n ę lą d o w ą , j a ko n i e m o ż e b n ą d o w y k o n a n ia , p o z o s ta w io n o n a t o m ia s t s t a ł ą k w a r a n t a n n ę n a m o r z u C z e r w o n e m i K a s p i j s k i e m i u z n a n o j ą za n a j l e p s z y ś r o d e k p r z e c i w z a w le c z e n iu c h o le ry . K w a r a n t a n n a o b e j m u j e w sz y s tk ie o k r ę t y , k t ó r e p r z e p ł y w a j ą w c z as ie e p i d e m ii w I n d y j a c h . W k a ż d y m p o rcie u s t a n a w i a j ą się sp e c y ja ln e k o m is y je , k t ó r e m a j ą w ł a d z ę z a t r z y m y w a n i a l u b p r z e p u s z c z a n i a o k r ę t ó w . S k o r o t y lk o n a o k r ę c ie z a u w a ż ą p r z y p a d k i c h o l e r y lu b s k o ro t a k i e p r z y p a d k i z d a r z y ł y się w czasie p o d r ó ż y , o k r ę t , po w y s a d z e n i u c h o r y c h i u m ie s z c z e n iu ich w sz p ita lu s p e c y j a l n y m , p o d d a j e się 1 — 7 d n io w e j k w a r a n t a n n i e , któx*a w p r z y p a d k a c h złośliw ej e n d e m i i o k r ę to w e j d ł u ż s z y czas o d b y w a ć się m o ż e, n a t o m i a s t o k r ę t y , p r z y b y w a j ą c e z m iejsc n i e d o t k n i ę t y c h c h o lerą, m o g ą j u ż p o 2 6 g o d z i n a c h u d a w a ć się w d r o g ę . S k o r o c h o l e r a j u ż d o s t a ł a się d o E u r o p y , k w a r a n t a n n a m oże b y ć z a m ie n io n ą p r z e z r e w i z y j e l e k a r s k i e , w y k o n y w a n e p r z e z s p e c y ja ln e osoby w k a ż d y m p o r c ie h a n d l o w y m .
R e w iz y j e o k r ę t ó w m a j ą n a c e lu w y ś le d z e n ie obec nośc i c h o r y c h l u b r e k o n w a l e s c e n t ó w , a w t a k i m r a z i e iz o la c y ją ic h i ści
s łą d e z y n f e k c y j ą c a łe g o o k r ę t u . Z e ś r o d k ó w d e z y n f e k c y j n y c h w t y m c e lu p o s t a n o w i o n o u ż y w a ć 2°/0 i 5 % r o z t w o r ó w f e n o l u w m i e s z a n in ie z 1% i 4 °/0 r o z t w o r a m i p o d c h l o r o n u w a p n ia . W ten sam s p o s ó b o d b y w a ć się w i n n a r e w i z y j a s t a t k ó w r z e c z n y c h . W u z u p e ł n i e n i u ty c h p o s t a n o w i e ń n a k o n g r e s ie w R z y mie w r o k u 1885 u c h w a l o n o o g ó ln e p r z e p i s y s a n i t a r n e d l a p o r t ó w i o k r ę t ó w , p r z e p is ó w ty c h ze w z g l ę d u , iż k r a j u n a s z e g o b e z p o ś r e d n i o n ie d o ty c z ą , w y lic z a ć nie b ę d z ie m y .
N a d m i e n i ć w k o ń c u m u s i m y , iż o d b y t a w r . b. k o n f e r e n - e y j a m i ę d z y n a r o d o w a w W e n e c y i u s ta n o w i ł a k w a r a n t a n n ę 5-cio d n i o w ą p r z y S t u d n i a c h M o jż esz a d l a s t a t k ó w h a n d l o w y c h a w G e b e l T o r d l a p ie l g r z y m ó w . Z 14 r e p r e z e n t a n t ó w p a ń s t w ty lk o A n g l i j a i T u r c y j a nie w y r a z i ł y d o t ą d z g o d y . C h o c ia ż d o t ą d o s k u te c z n o ś c i t y c h ś r o d k ó w nie m ie liś m y je szc ze m o ż ności p r z e k o n a ć się, g d y ż co do e p i d e m i i z r. 1885 F r a n c u z i u p o r c z y w ie tw i e r d z ą , iż p o w s t a ł a d z i ę k i n i e d b a l s t w u k o m i t e t u k w a r a n t a n n o w e g o m o r s k i e g o ( a n g ie lsk ie g o ), s ą d z im y j e d n a k , że ś c i
śle p r z e s t r z e g a n e p o w in n y w y d a ć p o ż ą d a n e owoce.
R o d z i się t e r a z p y ta n ie , j a k r a d z i ć sobie, s k o r o e p i d e m i j a r o z w ija się w j e d n e m z p a ń s tw E u r o p e j s k i c h , j a k i e m i s p o s o b a m i w s t r z y m a ć je j p o c h ó d .
Z a r ó w n o K o m i s y j a W i e d e ń s k a , j a k i w szyscy hygieniści o ś w ia d c z y li się p r z e c iw k w a r a n t a n n i e lą d o w e j, k t ó r a p o d w ó j n i e nie o d n o s i s k u t k u : p o c h ł a n ia wiele k o s z tó w , k t ó r e z w ię k s z ą k o r z y ś c ią m o g ły by być p o n ie s io n e n a u l e p s z e n ie m ie jsc o w y ch w a r u n k ó w s a n i t a r n y c h i n a r a ż a p o d r ó ż n y c h n a n i e p o t r z e b n ą s t r a t ę czasu. T y l k o n a d e r m a ł e p a ń s t e w k a i o d d z ie ln e m i e j s c o wości m o g ł y b y z niej k o rzy sta ć. D l a te g o też w szędzie z a s t ą
4
p i o n o j ą r e w i z y j a m i l e k a r s k ie m i i d e z y n f e k c y j ą n a d r o g a c h k o m u n i k a c y j n y c h .
J a k o ty p o s ta tn ic h , n a j n o w s z y c h u r z ą d z e ń p o d a j e m y p r z e pisy, sto s o w a n e na p o ł u d n i u F r a n c y i w r. 1890 w czasie e p i d e mii w H isz p an ii, n a d m i e n i a j ą c , iż u d a ł o się, p r a w d o p o d o b n i e tą d r o g ą , w s tr z y m a ć p o c h ó d c h o le ry n a p ó łn o c . P o d k i e r u n k i e m d - r a C h a r r i n u r z ą d z o n o g łó w n e s t a c y j e o b s e r w a c y jn e n a sta c y - j a c h kolei C ó r b ó r e i H e n d a y e . P e r s o n e l s k ł a d a ł się p r ó c z z w y k ł y c h u r z ę d n i k ó w c e ln y c h i p o lic y jn y c h z 2 ch l e k a r z y , 2 -ch s tu d e n t ó w i d e z y n f e k t o r ó w . W p o b liż u s ta c y j, w m ie jsc ow ościa ch z u p e ł n i e o d o s o b n io n y c h u r z ą d z o n o b a r a k i d la c h o r y c h z p o k o j a m i o b s e r w a c y jn e m i, z d o łe m d l a z l e w a n i a o d c h o d ó w i t. p.
ś r o d k a m i o c h r o n n e m i, a o b o k sta cyi u s ta w io n o k a m e r ę d e z y n f e k c y j n ą s y s t e m u H e r s c h e r ’a. Z c h w il ą k ie d y p o c i ą g s t a w a ł n a sta cyi, p o d r ó ż n y c h p o je d y n c z o w p r o w a d z a n o d o sali, g d z i e l e k a r z b a d a ł k a ż d e g o p o w ie r z c h o w n ie , a w razie p o d e j r z a n y c h o b ja w ó w p o z o s t a w i a ł d la s z c z e g ó ło w e g o b a d a n i a r e s p . p r z y p o d e j rz e n i u na c h o l e r ę o d s y ła ł do b a r a k u . P o r e w iz y i l e k a r s k i e j p o d r ó ż n y u d a w a ł się do p o k o ju k o m is a r z a policyi, k t ó r y s p r a w - d z a P p a s z p o rta i o d n o to w y w a ł m iejscow ość, d o k ą d p o d r ó ż n y u d a ć się z a m ie r z a , d la n a t y c h m i a s t o w e g o z a w i a d o m i e n i a w ła d z y o d n o ś n y c h . P o tej f o rm a ln o śc i n a s t ę p o w a ł a d e z y n f e k c y j a p a r ą w sze l
kiej b ie liz n y i u b r a n i a p o d r ó ż n y c h , co t r w a ł o o k o ło 25 m in u t , w re szc ie r e w iz y ja celna. S a m o p r z e z się ro zu m ie, iż ś r o d k i d la u c h r o n i e n i a d e z y n f e k to r ó w i w ogóle c a łe go p e r s o n e l u o d z a r a z y p r z e d s i ę b r a n e b y ły w całej ro zc iąg ło ś ci. F o r m a l n o ś c i te t r w a ł y nie d ł u g o , ty le w ła ś n ie , ile w y m a g a ł postó j p o c ią g ó w w e d ł u g n o r m a l n e g o r o z k ła d u , a p u b lic z n o ś ć o d d a w a ł a s łu s z n e p o c h w a ł y z a r ó w n o sz y b k o ści, j a k i d o k ła d n o ś c i . Z c h w il ą p r z e jś c i a g r a n i cy p o d r ó ż n y ani n a c h w il ę n ie b y ł s t r a c o n y z oczu: n a m ie jsc u , d o k ą d się u d a w a ł , w ła d z e b y ły z a w ia d o m io n e , p r z e z 5 d n i b y ł on p o d śc isłą o b s e r w a c y j ą l e k a r s k ą z u w a g i, iż w c h w ili r e w i zyi m ó g ł b y ć w n i e ro z p o z n a n y m w s tę p n y m o k r e s ie ch o le r y . G d y b y p o d r ó ż n y w y s i a d ł n a p o ś r e d n i e j sta cyi, k o n d u k t o r , p r o w a d z ą c y w a g o n , o z n a j m i a ł o te rn najbliż sze j władzy, k t ó r a m i a ła śle d z ić k r o k i p o d r ó ż n e g o p r z e z p ie rw sz e 5 d n i. T ą d r o g ą ż a d e n p o d r ó ż n y n ie u s z e d ł k o n tr o li, k t ó r a z r e s z t ą m e m u s i a ła być z b y t d l a n ie g o p r z y k r ą , s k o r o ca ła p r a s a h is z p a ń s k a , n a j b a r d z i e j z a in te r e s o w a n a , o d z y w a ł a się o ś r o d k a c h z u z n a n i e m i s k o r o w c i ą g u m ie s ią c a 37 0 0 osób p r z e je c h a ło p r z e z s ta c y ję . P o d o b n e ś r o d k i p o d k i e r u n k i e m N e t t e r a i B a l t e t a z a r z ą d z o n o n a i n n y c h s t a c y j a c h i n a d r o g a c h b ity c h je sz c z e w r o k u 1885.
N a d t o z a b r o n i o n o p r z y w o z u s k ó r , g a ł g a n ó w , ow oców i p ło d ó w lit e r a c k ic h bez d ez y n fek cy i.
D a l e k o w cześniej, b o w 1884 r., w o b ec g r o ż ą c e j e p i d e m i i z Z a c h o d u p a ń s t w a n ie m ie c k ie w p r o w a d z i ł y p o d o b n ą o r g a n iz a - cyję. P o d r ó ż n y c h po p r z y b y c i u n a sta c y j ę z a m y k a n o i w w a g o n a c h o d b y w a ł a się r e w i z y j a l e k a r s k a , p o p a r t a w y w i a d a m i u w s p ó ł p a s a ż e r ó w , k t ó r z y w czasie p o d r ó ż y m o g ą o b s e r w o w a ć się w z a j e m n i e . W r a z i e p o d e j r z e n i a n a c h o l e r ę w s z y s c y o p u s z c z a ją w a g o n , e h o r e g o o d s ta w ia j ą w r a z z r o d z i n ą d o o b s e r w a c y j n e g o
b a r a k u , a w a g o n poddają, g r u n t o w n e j d e z y n fe k c y i. P o d o b n e ś r o d k i m o g ły być p r z e d s i ę b r a n e n a g ł ó w n y c h s ta o y ja c h w raz ie za w le c z e n ia do p a ń s t w a ep id em ii. T o ż sam o m ia ło m iejsce na
p r z y s t a n i a c h r z e c z n y c h .
Ś r o d k i p o w y ż s z e , n i e w ą tp li w i e , z a s ł u g u j ą n a z a sto so w a n ie, a p o łą cz en ie s y s t e m a tu n ie m ie c k ie g o z fra u c u z k ira , o ile się z d a je, b y ł o b y o d p o w ie d n i e js z e . S łu s z n ie j j e s t m ianow icie z a m ia s t o d b y w a ć r e w iz y ję w sali o d d z ie ln e j, b a d a ć p o d r ó ż n y c h w w a g o n a c h , g d y ż t u sam i p o d r ó ż n i, p r z e ję c i o b a w ą p r z e d c h o l e r ą z w ró c ą k a ż d o r a z o w o u w a g ę l e k a r z a n a t a k i e o b ja w y , j a k częste o d w i e d z a n i e m ie jsc u s tę p o w y c h , w y m io ty i t. p. co z n a cz n ie u ła tw ić m oże d a l s z e b ad a n ie . P o z a t e m p o s tę p o w a n ie ta kie, j a k n a g r a n i c y h i s z p a ń s k o - f r a n c u z k i e j , w c a łośc i, p o n ie w a ż u w z g l ę d
n i a on o w sz e lk ie w y m a g a n i a w i e d z y , sto s o w a n e być w inno.
W s y s t k i e ś r o d k i p o w y ż s z e m i a ł y n a c e lu n ie d o p u s z c z e n ie z a r a z k a d o k r a j u , nie n a l e ż y j e d n a k z a p o m i n a ć o ś r o d k a c h p a ń s tw o w y c h , k t ó r e w e w n ą t r z p r z e d s i ę w z i ą ś ć n a l e ż y w ce lu z n i s z c z e n i a r e s p . o s ła b ie n ia c h o l e r y , s k o r o się j u ż w k r a j u ro z w in ie . W p r z e p i s a c h , j a k i e w t y m celu słu ż ą, nic nie m a ta k ie g o , co- by h y g i e n a p u b li c z n a nie r a d z i ł a sto s o w a ć i w z w y k ł y c h w a
r u n k a c h , w y k o n a n i e ich j e d n a k m u s i być o b o s trz o n e w k i e r u n k u z w a lc z a n i a la s e c z n ik a , n a m oc y w ia d o m o śc i, j a k i e bio lo g ija j e g o j u ż n a m d o s ta rc z y ł a .
S ł u s z n i e n a p ie rw s z y m p la n ie k ł a d ą a u t o r z y n ie m ie cc y u s t a n o w i e n i e k o m issyj s a n i t a r n y c h , na k t ó r y c h ciąży c a ły p la n w a l k i i c a ły n a d z ó r n a d ś r o d k a m i z a r a d c z e m i. R z e c z ą ta kiej in s t y t u c y i c e n t r a l n e j j e s t p o w o ł a ć c a łą słu ż b ę l e k a r s k ą d o w s p ó ł u d z i a ł u i c z y n n o ś c ia m i je j k ie ro w a ć . J e ż e l i u r z ą d z e n i a d o ty c z ą m ia s t (w N ie m c z e c h z a m i n i m u m p r z y j ę t o 5000 m ie s z k a ń c ó w ) , n a l e ż y p o d z ie lić j e n a r e w i r y , z w r a c a j ą c p r z y t e m u w a g ę n a z a l u d n i e n i e i j a k o ś ć lu d n o ś c i w r e w ir z e , k tó r e g o n a d z ó r p o w i e r z a się le k a r z o w i z p o m o c ą o b y w a t e l i oraz o r g a n ó w po lic y j
n y c h . R ę c z ą l e k a r z a j e s t j u ż p r z y o b a w ie c h o le r y co p e w ie n czas d o k o n y w a ć r e w i z y i s a n i t a r n y c h , a w r a z ie w y b u c h u e p i d e m ii z a w ia d a m ia ć k o m it e t c e n t r a l n y lu b w ła ś c iw y p o d k o m it e t, m ie sz c z ą c y w sobie c a łą d z ie ln ic ę m ia s ta , o p r z y p a d k a c h c h o l e r y (co j e s t r ó w n i e ż o b o w ią z k ie m i l e k a r z y w o l n o p r a k t y k u j ą c y c h ) , z a r z ą d z ić o d e s ła n i e c h o r e g o do s z p i t a l a w r az ie n ie o p o w i e d n i c h w a r u n k ó w s a n i t a r n y c h , d a ć m u p i e r w s z ą p o m o c , w re s z c ie ściśle baczyć n a d w y k o n y w a n i e m w s z y s tk ic h p r z e p i s ó w , m a ją c y c h na celu o g r a n ic z e n ie i z w a lc z e n i e e p i d e m i i.
N i e m o g ą c z b y t n i o r o z s z e r z a ć r a m n in ie js z e j p r a c y , o d e sła ć m u s i m y c z y te l n i k a d o sz c z e g ó ło w e j i n s t r u k c y i , o p ra c o w a n e j p r z e z T o w a r z y s t w o le k a r s k i e w W a r s z a w i e w 1885 r o k u , g d z ie z n a jd z ie d o k ł a d n y p r o j e k t p r z e p i s ó w d la le k a r z y r e w i r o w y c h i k o m it e tu . T u j e d n a k z a z n a c z y m y , iż p r z y r e w iz y i w stę p n e j le k a r z w in ie n z w r a c a ć u w a g ę na: p o d w ó r z a i p la c e d o m u ( p o w ie r z c h n ia , ścieki o t w a r t e i k r y t e , śluzy, s tu d n i e , u s tę p y , p i- s o ir’y, ś m ie tn ik i, b r a m ę , m ie s z k a n ie stróża , s u te r e n y , sie nie i k o r y t a r z e , k la tk i s c h o d o w e , p o d d a s z a , k lo z e ty p o k o jo w e, zlewy, g a n k i , w a r s z t a t y , o so b li w i e p r z e r a b i a j ą c e p r o d u k t y ł a tw o u l e g a
j ą c e g n ic iu s k ł a d y t o w a r ó w , o b o r y , sta jn ie , c h l e w y k u r n i k i . D l a w io s e k i m ia s t p o m n i e j s z y c h r ó w n i e ż n a l e ż y u t w o r z y ć p o d o b n e u r z ą d z e n i a .
P o n i e w a ż śc isła iz o la c y ja c h o r y c h je s t j e d n y m z n a j d z i e l n ie js z y c h ś r o d k ó w d l a s t ł u m i e n i a ep id e m ii, j u ż p r z e d j e j w y b u c h e m p o m y ś l e ć się g o d z i o o d d z i e l n y c h s z p i t a l a c h d l a c h o r y c h i p o m o c y d l a lu d n o ś c i b ie d n ie j s z e j.
O b o k l e k a r z y r e w i r o w y c h w m ia s ta c h u t w o r z y ć n a l e ż y s t a c y j e r a t u n k o w e , g dzie n ie u s t a n n i e z n a j d o w a ł b y się l e k a r z , z a o p a t r z o n y w e w s z e lk ie ś r o d k i do r a t o w a n i a c h o r e g o , dez yn- f e k c y i o r a z do p r z e n o s z e n i a d o s p e c y j a l n e g o s z p ita la . Z b y t e c z nie n a d m ie n i a ć , iż le k a r z w inie n m ie ć d o p o m o c y o d p o w i e d n i ą lic zb ę d o b r z e w y ć w ic z o n e j s łu ż b y .
P o ż ą d a n e m było by, a b y w szyscy c h o r z y c h o l e r y c z n i m o gli się le cz y ć w s z p ita la c h , g d y ż b y łb y to n a j p e w n ie js z y s p o s ó b s t ł u m i e n i a z a r a z y ; s k o r o to j e d n a k u s k u t e c z n i ć się nie d a , p r z y n a j m n ie j ci c h o r z y , k t ó r y c h m i e s z k a n i a nie p o z w a l a j ą n a ścisłą iz o la c y ję c h o r e g o , w in n i być o d w o ż e n i d o sz p ita li.
S z p i t a l e d l a c h o l e r y c z n y c h b u d o w a ć n a l e ż y z a m ia s te m , lecz w m ie js c a c h z s z y b k ą i u ł a t w i o n ą k o m u n i k a c y j ą . N a te n cel m o ż n a o b r ó c i ć ' n i e k t ó r e z ist n ie j ą c y c h sz p ita li, w ła ś c iw ie j e d n a k p o ż ą d a n e m b y ło by w y s ta w i e n ie b a r a k ó w d r e w n i a n y c h , k t ó r e po u s t a n i u e p i d e m i i m o g ł y b y b y ć s p a lo n e . S a l a d l a c h o l e r y c z n y c h , w e d ł u g u c h w a ł y T o w a r z y s t w a l e k a r s k i e g o w a r s z a w s k ie g o , w in n a m ie ć m ie jsc e d la 2 0 — 30 c h o r y c h z p r z e s t r z e n i ą 50 0 — 600 s tó p sz. p o w ie t r z a n a k a ż d e g o c h o r e g o i o d s t ę p e m 3 s t ó p m ię d z y ł ó ż k a m i ; o b o k p o tr z e b n y c h u r z ą d z e ń l e k a r s k i c h w b a r a k u z n a j d o w a ć się w in n a k a m e r a d e z y n f e k c y j n a o r a z p ie c y k d o p a l e n ia części pościeli, sło m y i t p. N ie z a le ż n ie od sali c h o r y c h , sz p ita l mieścić p o w in ie n 2 o d d z i a ł y , nie - u w z g l ę d n i o n e p r z e z U c h w a l ę : 1) d la c h o r y c h w ą tp l iw y c h i 2) r e k o n w a l e s c e n t ó w . W czasie e p id e m ii c h o l e r y , j a k j u ż z a z n a c z y liś m y , m a m y d o c z y n ie n ia z b a rd z o w ie l k ą lic zb ą b i e g u n e k , k t ó r e sw e m i o b j a w a m i nie r ó ż n ią się o d p o c z ą t k o w e g o o k r e su c h o l e r y i często są n ią rzeczyw iście. S k u t k i e m te go w ie lu ta k ic h c h o r y c h n a le ż a ło b y w c z as ie e p id e m ii o d s y ł a ć do s z p i t a li; t r u d n o ich j e d n a k p r z e c ie ż u m ie sz cza ć w j e d n e j z c h o l e r y c z - n e m i sali, g d y ż j u ż sa m w i d o k c h o r y c h p o d z i a ł a u je m n ie n a s k a z a n e g o na in t e r n a t , a z a ra ż e n ie się w b a r a k u j e s t z u p e łn ie m o ż liw e m , je ś li to będzie c h o r y , d o t k n i ę t y z w y k ł ą t y l k o b ie g u n ką . T o te ż n a l e ż a ło b y k o n ie c z n ie u r z ą d z a ć p o d o b n e sale d l a w ą t p l i w y c h , a te m b a r d z ie j d la z d r o w i e j ą c y c h , k t ó r z y innej o p i e ki i s t a r a ń w y m a g a ją . J e ś l i p o z w o lą f u n d u s z e , d o b r z e b y r ó w nież b y ło , j a k chce w z m i a n k o w a n a U c h w a ł a , u r z ą d z ić i z a p a s o w e s a le d l a p r z e n ie s i e n ia c h o r y c h p r z y d e z y n f e k c y i w ł a ś c i wej sali.
W sz p ita lu d la c h o l e r y c z n y c h o b o w ią z y w a ć m u s z ą p r z e p i sy d la o d d z i a łó w c h o ró b z a k a ź n y c h w o g ó le , g ł ó w n ą a t o l i u w a g ę z w ró c ić n a le ż y n a s t a r a n n ą d e z y n f e k c y j ę u b r a ń c h o r y c h , p o ś c ie l i, bie liz ny i w y p ró ż n ie ń , j a k r ó w n i e ż n a d e z y n f e k c y j ę p e r s o n e l u le k a r s k i e g o , g d y ż to s ą r o z s a d n i k i z a r a z y . D l a z a d o s y ć u c z y n i e
-n i a te m u : 1) C h o r z y w in n i być p r z y w o ż e n i nie in a cz ej, j a k w s p e c y j a l n y c h k a r e t k a c h , k t ó r e w y s y ł a sta cy ja r a t u n k o w a lu b s z p i t a l na ż ą d a n i e , p o c z e m k a r e t k ę i u b r a n i e c h o r 3g o n a l e ż y n a t y c h m i a s t o d k a z ić . 2) W y m i o c i n y i w y p r ó ż n ie n ia zle w a ć do o d d z i e l n y c h n a c z y ń i d o d a w a ć '/3 część obję to ści 5°/0 r o z t w o r u k a r b o l u (R o s s b a c h ) , 1 : 50 0 r o z t w o r u s u b li m itu , w a p n a n i e g a sz o n e g o , d z i e g c iu z łu g ie m (M . N e n c k i) lu b 5 % s ia rc z a n u m i e dzi; pościel i b ie liz n ę, z w a l a n ą w y p ró ż n ie n ia m i, p o g r ą ż y ć n a 25 g o d z i n w 5°/0 r o z t w o r z e k a r b o l u lu b 1 : 1000 s u b li m a t u , p o czem o d d a ć d o p r a l n i , s ło m ę z s ie n n ik ó w s p a lić , p o d u s z k i i p i e r z y n y p o d d a ć d e z y n f c k c y i w k a m e r a c h p r z y 100° C prze z '/a— 1 g o d z i n y . 3) D o p i e r o n a le ż y c ie o d k a ż o n e p r z e d m i o t y m o g ą w y c h o d z ić po za r n u r y s z p ita ln e . 4) S ł u ż b a s a n i t a r n a ró w n ie ż w in n a p o d d a w a ć się n a l e ż y te j d e z y u f e k o y i. U b r a n i a na jle p ie j z ro b ić z w y k s a t y n y , p o k r y t e j b i a ł y m p ła s z c z e m , k t ó r y raz t y lk o u ż y t y b y ć może; n a b u t y w k ł a d a ć k a l o s z e . P o u k o ń c z e n i u czynności, z a r ó w n o le k a r z e , j a k i słu ż b a , w in n i: a) z d j ą ć p ła sz c z e w y k s a - t y n o w e i p łó c ien n e i p ie rw sz e z m y ć r o z t w o r e m s u b l i m a t u 1 : 1000, d r u g i e o d d a ć do k a m e r y d e z y n f e k c y j n e j, k a l o s z e z d ją ć i w ypłó- k a ć w r o z t w o r z e s u b li m a t u 1 : 1000; b) t w a r z , r ę c e i włosy z m y ć d o b r z e m y d ł e m z w o d ą c i e p łą ( d o m y c ia r ą k u ż y w a ć sz cz ot
ki), a n a s t ę p n i e r o z t w o r e m s u b l i m a t u 1 : 2000; t y m s a m y m r o z tw o r e m s p r y s k a ć o b u w ie i u b r a n i e ; c) u s t a p r z e p ł u k a ć w o d ą p r z e g o t o w a n ą z d o d a t k i e m k w a s u s a lic y lo w e g o 1 : 1000, k w a s u so ln e g o 1 : 1000 i t. p. N a d t o s ł u ż b a s a n i t a r n a nie p o w i n n a nic j e ś ć w o b r ę b ie s z p ita la , b r a ć często k ą p i e l c a łe g o c i a ła i co
d z ie n n ie z m ie n ia ć bieliznę.
J e ż e l i c lio ry leczy się w d o m u , w inien b y ć o d d z i e l o n y od r e s z ty m ie sz k ań có w , do p o k o j u j e g o t y l k o le k a r z i o s o b a b ez p o ś r e d n i o d o z o r u j ą c a w s tę p o w a ć może, a ci m u sz ą p o d le g a ć p r z e p is o m , w y łu s z c z o n y m p o w y ż e j. T y m s a m y m p r z e p i s o m p o d le g a ją p r z e w o ż ą c y c h o r y c h , k a r a w a n i a r z e , g r a b a r z e i w ogóle o soby, k tó r e m ia ły j a k ą k o l w i e k s ty c z n o ś ć z c h o l e r y c z n y m i.
P r a n i e bie liz n y we w s p ó ln y c h i p r y w a t n y c h p r a l n i a c h , na m o c y tego, co ś m y wyżej p o w ied z ie li, ró w n i e ż m u si być d o k o n y w a n e w e d ł u g p e w n y c h praw d d eł. B i e l i z n a c h o l e r y c z n y c h m a b y ć o d d z i e lo n ą , z d e z y n f e k o w a n ą , j a k w yżej, i d o p ie ro p r a n ą .
T r u p y c h o l e r y c z n y c h , po dokladnem stwierdzeniu śmierci, n a t y c h m i a s t w i n n y b y ć u s u w a n e z a r ó w n o ze s z p ita la , j a k i z d o m ó w p r y w a t n y c h ; po o b w in ię c iu ich w p rz e ś c ie ra d ła , zm oczone w 1 :10 0 0 r o z t w o r z e s u b li m a t u , z a m y k a ć cia ła w t r u m n y i o d s ta w ia ć d o d o m ó w p r z e d p c g r z e b o w y c h . k t ó r e n o c ą n a le ż y d e z y n fe k o w a ć s u b l i m a t e m 1 : 1000. B a r d z o n ie s ł u s z n y m j e s t p r a k t y k o w a n y p o w s z e c h n i e zwyczaj s z y b k ie g o chowra n i a z m a r ł y c h . O d d z i a ł y w a to n a d e r u je m n ie n a o to c z e n ie z m a r łe g o i n a c a łą lu d n o ś ć . U s p r a w i e d l i w i ć r o z p o r z ą d z e n i e to nie d a j e się n ic z e m , g d y ż t r u p c h o l e r y c z n e g o , o ile nie s ty k a ć się z n im b e z p o śr e d n io , j e s t z u p e ł n i e d la otoczenia n ie s z k o d l iw y m . S k o r o d o k ł a d n i e o d k a z ili ś m y t r u p a prze z o b m y c ie , o b a w ia ć się go nie m a m y p o tr z e b y . G r z e b a ć n a le ż y w g r u n c i e s u c h y m , a d o ły
l u b p iw n ic e p r z e s y p y w a ć p o d c h l o r o n e m w a p n a l u b w a p n e m n ie - g as z o n e m .
A b y s k o ń c z y ć z b e z p o ś r e d n ie m o to c z e n ie m c h o r e g o , slo w p a r ę p o w ie d z ie ć w in n iś m y o d e z y n f e k c y i d o m ó w i m ie s z k a ń p o c h o l e r y c z n y c h . P o w y z d r o w i e n i u , czy też śm ierci c h o r e g o , n a leży p o k ó j, g d z i e leżał, p o d d a ć d e z y n f e k c y i. W t y m c e lu z p o k o j u u s u n ą ć w s z y s tk ie s p r z ę t y , p o d ł o g ę z m y ć w o d ¿ z s z a r e m m y d ł e m , s p ł u k a ć j ą r o z t w o r e m s u b l i m a t u 1 : 1000 l u b 5°/0 k a r b o le m , śc ia n y i sufit w y tr z e ć c h l e b e m , k t ó r y s p a lić n a le ż y , a n a s tę p n ie p o d d a ć j e d z i a ł a n i u r o z t w o r u s u b l i m a t u 1 : 1000 a n a s t ę p n ie s o d y . W r a z i e r o z p r z e s t r z e n i e n i a się c h o l e r y w c a ł y m d o m u , d o m o p r ó ż n ić n a l e ż y i k a ż d e m ie sz k a n ie , k l a t k i sc h o d o w e i s ie n ie z d e z y n f e k o w a ć , j a k wyżej.
M e b le i in n e s p r z ę ty k t ó r e m o g ł y m ie ć s ty c z n o ść z c h o r y m , n a l e ż y w y tr z e ć w a tą z m o c z o n ą 5°/0 r o z tw o r z e k a r b o l u l u b 1 : 1000 r o z t w o r z e s u b l i m a t u a p o te m w y t r z e ć n a s u c h o . M e b le z w y k l e n a l e ż y p r z e w i e t r z a ć prze z d n i k i l k a n a w o ln e m po
w ie t r z u .
T a k i m s a m y m w a r u n k o m z a d n s y ć u c z y n i ć n a l e ż y t e m b a r - dziej w d o m a c h z a je z d n y c h i h o t e l a c h . T e o s t a t n i e z re sz tą w in n y b y ć p o d b e z u s t a n n y m n a d z o r e m , r ó w n i e ż j a k i s z k o ły , f a b r y k i , d w o r c e k o le jo w e , w ięzienia, o d w a c h y , k o sz a r y , ła źn ie , d o m y p u b lic z n e , d o m y m o d l i t w y ż y d o w s k ie i b y d ło b ó jn i e . T u c o d z ie n n ie p o d ł o g i z m y w a ć n a le ż y m y d ł e m s z a r e m z d o d a t k i e m 5 °/0 k a r b o l u l u b 1:1000 s u b li m a t u . M i e j s c a p u b lic z n e , j a k k lu b y , s z k o ły i t. p., le piej na czas e p i d e m i i z a m k n ą ć .
M ó w ili ś m y d o t ą d o izolacyi c h o r y c h i o o d k a ż a n i u osób i p r z e d m i o t ó w , k t ó r e b y ły w b e z p o ś r e d n i e j sty c z n o śc i z c h o r e - mi. H y g i e n a p u b l i c z n a m a o b o k t e g o in n e z a d a n ie . W i a d o m o , iż w y c h o d k i, w o d a , w s z e lk ie g o r o d z a j u ś m iec ie i t. p. m o g ą być r ó w n i e ż r o z n o s ic ie la m i z a r a z y . W bło cie u l i c z n e m la se c z n ik i c h o l e r y z n a le ź ć m o g ą d o s k o n a ł ą g le bę do r o z w o ju . D o s t a t e c z n y s t o p i e ń w ilgoci ( j a k w id zieliśm y j u ż , 15°/0 w y s t a r c z a ) , z n a c z n a ilość s u b s t a n c y j o r g a n ic z n y c h u ł a t w i a j ą s z y b k i ich r o z w ó j, a t e m sa m em r o z p o w s z e c h n i a n ie się ep id e m ii. N a le ż y m ie ć też n a w z g lę d z i e m o ż liw o ść p r z e s i ą k a n i a b ło ta w raz z d r o b n o u s t r o j a m i do g r u n t u , a co za te m idzie, z a n ie c z y sz c z e n ie w o d y g r u n t o wej o r a z z a r a ż e n ie b e z p o ś r e d n i e (o b ó w i e ) . D l a tego te ż b ł o to u lic z n e j a k n a j s z y b c i e j u s u w a ć z m i a s t a n a le ż y . N a jle p ie j w ty m ce lu ściśle w y b r u k o w a n e u l i c e z m y w a ć w ie lk ą ilością w o d y k i l k a r a z y d zie n n ie . T a m , g d z i e b r u k ó w u lic z n y c h n ie m a, lepiej s t a r a n n i e z g a r n ia ć b ło to i ś m iec ie i b e z w lo c z n ie w y w o zić po za lin iję m ie sz k a ń l u d z k i c h , zm ięszaw sz y j e p o p r z e d n i o z w a p n e m . R y n s z t o k i ulic zne w m i a s ta c h n a s z y c h są p o n a jw ię k sz e j części u r z ą d z o n e w adliw ie, g d y ż p o z w a l a ją n a p rz e s ią k a n ie nieczystości do g r u n t u , a z p o w o d u b r a k u k a n a l i z a c y i g r o m a d z ą n ie c z y s to ś c i i w s z e lk ie o d p a d ki d o m o w e . Z tej więc s t r o n y z a g r a ż a w ielk ie n i e b e z p i e c z e ń s tw o , k t ó r e u s u n ię te m być w in n o . T y l k o k a n a l i z a c y j a s p ł a w
-n a j e s t w s t a -n i e w z u p e ł-n o ś c i o d p o w ied z ie ć ż ą d a -n i u ; p o -n ie w a ż j e d n a k w W a r s z a w i e j e s t o n a z a le d w i e w p o ło w ie d r o g i , z a l e
cić n a l e ż y ś r o d k i , k t ó r e b y choć w części z a p o b ie g ły s z e r z e n i u się tą d r o g ą za ra z y . S k o r o m ia sto m a b a r d z o w ie l k ą ilość w o d y , n a j le p i e j k ilk a r a z y d z i e n n ie s p ł u k i w a ć j e , p u s z c z a ją c s t r u m ie ń w o d y . W r a z ie b r a k u w o d y , s p łu k i w a ć p r z y n a j m n i e j 2 razy d z i e n n ie ; n a t o m i a s t w r y n s z to k i d o m o w e i u lic zn e w lew a ć z a l e c o n y U c h w a ł ą T o w a r z y s t w a l e k a r s k i e g o p ł y n (4 f u n t y s i a r c z a n u g l i n u , 1 f. k w a s u k a r b o l o w e g o n a 12 ’/2 g a r n c y w o d y , g a r n i e c n a 20 k r o k ó w d łu g o ś c i) p r z y n a j m n i e j 2 r a z y d zien n ie . S z c z e g ó ln ie j tu b a c z y ć n a l e ż y , a b y w o d a śc iek o w a s p ł y w a ł a c ią g l e i w t y m c e lu o czyszczać j ą często z gęstej z a w a r to ś c i, k t ó r ą w y w ie ź ć n a l e ż y , p o d o b n ie j a k i b ł o t o , p o z a m ia sto p o o d k a ż e n i u w a p n e m nie g a sz o n e m .
J u ż pow yże j z a z n a c z a l i ś m y , j a k w a ż n e m j e s t z a n ie c z y sz cz en ie w o d y . T ą d r o g ą , d z ię k i b a d a n io m K o c h a , F o r s t e r a , S n o - w a i Y i r c h o w a , w b re w t w i e r d z e n i u G i i n t h e r a i P e tte n k o f f e r a , c h o l e r a p r z e n o s i się n ie w ą tp liw ie . P o t w i e r d z a to, m ię d z y in- n e m i, p r z y to c z o n e wyżej f a k t a s p o s t r z e g a n e w K a r a n c e l l o - B a y o , G e n u i i n a B r o a d - S t r e a d w r. 1844 i b a r d z o w ie lu in n y c h m i e j sc o w o ś cia ch . S k ą d d o s ta je się z a r a z a , p o ją ć ła tw o , je śli z w ró c im y u w a g ę , iż w k a ż d y m p r z y p a d k u m o ż n a b y ło stw ie rd z ić bez p o śre d n ie l u b p o ś r e d n i e d o s ta n ie się z a r a z k a z w y p r ó ż n ie ń ; w G e n u i n p . s t w ie r d z o n o , iż w o d a c z e r p a n a b y ła z rz e k i, g d z i e p r a n o bie
liz n ę c h o l e r y c z n y c h , w i n n y c h p r z y p a d k a c h s t w i e r d z o n o p r z e n i k a n i e z a w a r to ś c i u s t ę p ó w do s tu d z ie n . Z t e g o więc p o w o d u , ta m , g d z i e s ą u r z ą d z o n e w o d o c ią g i, s łu s z n ie ż ą d a ć n a l e ż y z a m k n ię c ia s t u d z i e n w o b r ę b i e miasta. W o d y p ić n ie m o ż n a , je ż e li po z b a d a n i u c h e m i c z n e m o k a ż e się o n a n ie z d a t n ą d o w e w n ę t r z n e g o u ż y t k u , d z i ę k i z a w a r t o ś c i z n a c z n y c h ilo ści z w ią z k ó w o r g a n ic z n y c h , z w ią z k ó w a z o to w y c h i zm n ie jsz o n e j ilości t l e n u . W a r s z a w a j e s t w d o b i e ob ec n ej p o d t y m w z g l ę d e m w p o ło ż e n iu d o ś ć p o m y ś l n e m , sieć b o w iem w o d o c ią g ó w o b e j m u je nie m a l całe m ia sto . S ą d z i l i b y ś m y , iż do m iejscowości, g d z i e n ie m a w ody r z e c z n e j, n a le ż y r o z w o z i ć j ą z w o d o c ią g ó w m ie js k i c h w oczysz
c z a n y c h często b e c z k a c h , o p a t r z o n y c h k r a n a m i .
Z a n i e c z y s z c z e n ie g r u n t u w y p ró ż n ie n ia m i w W a r s z a w i e j e s t z n a c z n e i z te g o w z g lę d u d o t ą d j e s t e ś m y w n a d e r jeszcze n ie p o m y ś l n y c h w a r u n k a c h . Z a l e d w i e m a ła część d o m ó w ma u s t ę p y p o ł ą c z o n e z k a n a ł e m ; r e s z ta u r z ą d z o n a j e s t n a p ro sz k u to r f o w y m l u b n a w e t b ez n ie g o . T y m c z a s e m j u ż n ie ty lk o prze z z a n ie c z y sz c z e n ie g r u n t u , a le i b e z p o ś r e d n io u s t ę p y są j e d n y m z ważnych ź r ó d e ł z a r a z y . Z w ró c ić w ięc n a nie bac zn ą tr z e b a u w a g ę . W u s t ę p a c h p o łą c z o n y c h z k a n a ła m i, z a le ca się u r z ą d z i ć syfony, w y p e ł n i a n e p ł y n e m d e z y n f e k c y j n y m , np. p o d a n y m do z l e w a n i a r y n s z t o k ó w ; d o ł y k lo a c z n e p r z e d e p i d e m i j ą w in n y być o p r ó ż n i o n e i p o s y p a n e g r u b ą n a 10 c e n t y m e t r ó w w a r s t w ą w a p n a i c o d z i e n n i e d w a r a z y p r z e s y p y w a n e w a p n e m . S to lc e n a l e ży z m y w a ć d w u p r o c e n t o w y m r o z t w o r e m k a r b o l u l u b 1 : 1000 s u b l i m a t u , Ś c i a n y i d r z w i p r z e d e p i d e m i j ą p o m a lo w a ć olejno i o b m y w n ć s u b l i m a t e m 1 : 1000.
P i s u a r y n a l e ż y z m y w a ć , o ile m o ż n a , n ajczęściej wodą, i 3 r a z y d z ie n n ie zle w a ć s i a r c z a n e m g l i n u ( g a r n i e c n a 20 k r o k ó w d łu g o ś c i) .
Ś m i e t n i k i p o d w ó r z o w e , z a w i e r a j ą c e o d p a d k i , k t ó r e m o g ą p o c h o d z ić i o d c h o l e r y c z n y c h , p o w i n n y b y ć o p r ó ż n i a n e c o d z i e n nie, a d o z b i e r a n i a śmieci u r z ą d z o n e z a m y k a n e s k r z y n i e w e w n ą t r z p o k r y t e s m o ł ą i w y s y p y w a n e w a p n e m , p r ó c z t e g o 3 r a zy d z i e n n ie n a l e ż y śm ie c ie p r z e s y p a ć w a p n e m .
P r ó c z p o w y ż s z y c h ś r o d k ó w , b a c z n ą n a le ż y z w r ó c i ć u w a g ę n a pokarm y. Z ł y p o k a r m , z e p s u t y l u b z a f a łs z o w a n y , w czasie c h o l e r y o so b liw ie n ie o b lic zo n e w s k u t k a c h m o ż e s p r o w a d z i ć s z k o d y , u s p o s a b ia j ą c n a r z ą d y t r a w i e n i a d o p r z y j ę c i a z a r a z k a p r z e z w y w o ła n ie w nim z a b u r z e ń l u b te ż w p r o w a d z a j ą c z a r a z e k d o u s t r o j u . N a d z ó r w ię c n a d p o k a r m a m i m u s i b y ć w c z a sie e p id e m ii w z m o c n io n y . N a js u ro w s z e p r z e p i s y m u s z ą b y ć w y d a n e d l a f a łs z u ją c y c h p o k a r m y i n a p o j e , w s z e lk ie z e p s u te zaś p r o d u k t y n a t y c h m i a s t n isz cz one. N a d z ó r ró w n i e ż ro z c ią g n ą ć na le ż y n a d j a d ł o d a j n i a m i , p iw ia r n i a m i, s z y n k a m i , p i e k a r n i a m i i w ogóle w sze lkie m i z a k ł a d a m i , p r z y g o t o w u j ą c e m i i s p r z e d a - ją c e m i p o k a r m y . T u b a c z y ć n a le ż y n a d o b r o ć i s t r a w n o ś ć u ż y w a n y c h p o k a r m ó w , -na cz ystość n a c z y ń , o r a z s łu ż b y . K a ż d y z ła tw o ś c ią z r o z u m ie , iż k u c h a r k a , p ie k a r z , u s ł u g u j ą c y , d o t k n i ę ci b ie g u n k ą c h o l e ry c z n ą , m o g ą r o z p r z e s t r z e n i ć z a r a z ę n a ca łe se tk i osób; d la te g o w ięc n a l e ż y b e z w a r u n k o w o : 1 ) codziennie b a d a ć s t a n s ł u ż b y w ty c h z a k ł a d a c h , 2 ) w r a z ie n a jlż e js z e g o p o d e j r z e n i a u s u n ą ć j ą od zajęć, a n a d t o 3) całej s ł u ż b i e z a le cić częste o b m y w a n i e r ą k w w odzie m y d l a n e j , sz cz ególnie j w t e d y , g d y się m a b e z p o ś r e d n i o s ty k a ć z j e d z e n ie m .
C o się ty c z y w y d a w a n i a l e k a r s t w , w ie lu p o w a ż n y c h a u t o r ó w , a m ię d zy in n y m i R o s s b a c h r a d z i w y d a ć r o z k a z w y r a ź n y nie s p r z e d a w a n i a bez r e c e p t y l e k a r z a ś r o d k ó w p rz e c z y s z c z a ją c y c h i w y m io tn y c h . N a p o g l ą d te n d la m ia s t s ta n o w c z o zg o d z ić się w y p a d a , sz czególniej u n a s , g d z ie użycie i n a d u ż y c i e ty c h ś r o d k ó w j e s t n a d e r r o z p o w s z e c h n i o n e , a w czasie ep id em ii, tem- b a r d z ie j szkodliwe.
D o w ł a d z s a n i t a r n y c h r ó w n i e ż n a l e ż y w czasie i po e p i d e m ii w c ią g u 3 t y g o d n i z a m k n ię c i e w s z e lk ic h z a k ł a d ó w n a u k o w y c h za k a z w p r o w a d z a n i a do m ia s ta g a ł g a n ó w , z a b r o n ie n ie s p r z e d a ż y s t a r z y z n y bez n a le ż y te j d e z y f e k c y i , u r z ą d z e n i e t a n i c h k u c h e n lu d o w y c h .
N ie k o ń c z y sie n a tern z a d a n i e h y g i j e n y p u b l i c z n e j . D o je j o b o w ią z k ó w r ó w n ie ż n a l e ż y w p ły w m o r a l n y n a lu d n o ś ć . O b a w a p r z e d c h o l e r ą w cz asie e p i d e m i i o g a r n ia z w y k l e c a ł ą lu d n o ś ć . J e s t o n a j e d n a k s ta n o w c z o sz kodliw ą, d z i a ł a b o w i e m h a c a ły u stró j, a z w ła s z c z a n a p r z e w ó d p o k a r m o w y u s p o s a b ia j ą c go do p r z y j ę c i a z a r a z k a . T o też w ł a d z e s a n i t a r n e , o g ła s z a ją c e w sze lkie p o c z y n io n e ś r o d k i o s tr o ż n o ś c i, z a r ó w n o p r z e d w y b u c h e m ep id e m ii, j a k i w czasie j e j t r w a n ia , u s p a k a j a j ą c lu d n o ś ć p r z e z p o d w ł a d n e sobie o r g a n a , a co lepiej z a p o m o c ą p r a s y i i n t e l i g e n t n y c h o b y w a t e l i — d o p n ą c e lu n ie w ą tp liw ie . P r o s t o w a n i e f a łs z y w y c h wieści, s u r o
w e k a r y za ic h ro z p u s z c z a n ie , w p a ja n ie p r z e k o n a n i a , iż ś r o d ki z a r a d c z e s k u t e k o d n o s z ą , w re szc ie p o p u l a r y z o w a n i e z a s a d osobistej h y g i j e n y s ą r z e c z ą w czasie epidem ii n ie z b ę d n ą . T u r ó w n i e ż za lic zy ć n a l e ż y b e z p ł a t n ą i s z y b k ą po m o c d l a n ie z a m o ż n y c h , k t ó r y m z a le ca ć n a l e ż y s z y b k ie w z y w a n ie tej p o m oc y i s z y b k ie w y k o n y w a n i e za leceń le k arzy .
T a k t o w n e p o s tę p o w a n ie w y k o n a w c ó w p o le c e ń ró w n i e ż j e s t k o n ie c z n e m , w y s t r z e g a ć się t r z e b a u ż y w a n ia siły ta m , g d z ie p e r - s w a z y ja w y s ta r c z y , z d r u g i e j j e d n a k s t r o n y n ig d y n ie n ależ y u l e g a ć n ie s łu s z n y m żą d a n io m .