Z m i a n y p o ś m i e r t n e p r z y ch o le r z e b ę d ą ró żn e , z a le ż n ie od sz ybkości, z j a k ą n a s t ą p i ł a śm i e rć , a w ięc zale żnie od o k r e s u c h o r o b y .
J e ż e l i ś m ie rć n a s t ą p i ł a sz y b k o , to j e s t n a w y sokośc i n a p a d u c h o le ry c z n e g o , ciało s ty g n i e z n a c z n ie wolniej, niż p r z y i n n y c h c h o r o b a c h ; w id z ia n o te ż p o ś m i e r t n e po d n o sz en ie się c i e p ł o t y ciała. W k il k a je sz c z e g o d z i n (9) po śm ierci m ię śn ie n a t u ł o w i u i k o ń c z y n a c h są w s t a n i e le k k i e g o fib rilarn eg o d rże n ia.
N ie k i e d y w y s t ę p u j ą silne k lo n ic z n e d r g a n i a , k t ó r e m o g ą zm ie nić p o ło ż e n ie k o ń c z y n , a n a w e t c a ł e g o c i a ła i b u d z i ć p o d e j r z e n ie życia. W s k u t e k s k u r c z u m ię ś n i g ł a d k i c h może się t w o r z y ć t a k zw . gęsia s k ó r a , a n a w e t n a s t ą p i ć w y d a le n ie na s ie n ia . S t ę żenie t r u p i e w y s t ę p u j e s z y b k o i u t r z y m u j e się d ł u g o . P r z y r o z c i n a n i u s k ó r y i m ię śn i u d e r z a su c hość t k a n e k . T o ż sam o s p o t y k a m y w p ł u c a c h . S e rc e s k u r c z o n e z a w ie r a w p ra w e j k o m ó r c e d u ż o c iem ne j k rw i i s k r z e p ó w p o ś m i e r t n y c h . Ś le d z io n a j e s t m a ła , su c h a . W ą t r o b a p r z e d s t a w i a się w p o d o b n y sposób.
N e r k i n ie k ie d y nie p r z e d s t a w i a j ą z m ia n ż a d n y c h , in n y m r a z e m są w s ta n ie z a s to j u ż y ln e g o , b ł o n a k o r o w a j e s t nieco z g r u b i a ł ą , w k a n a l i k a c h , k tó r y c h n a b ł o n e k u l e g a m n ie js z e m u l u b w ię k s z e m u z m ę tn i e n iu i łu sz c z y się obficie, z n a j d u j ą sie liczne w a ł e czki; k ł ę b k i M a l p i g h e ’go i t k a n k a ś r ó d m ią ż s z o w a z m ia n nie p r z e d s t a w i a j ą . P ę c h e r z b y w a z a z w y c z a j p u s ty . W ż o ł ą d k u z m ia n y są n ie zna cz ne, r z a d k o s p o ty k a m y o zna ki o s tr e g o n ie ż y tu . Z a w a r t o ś ć p r z y p o m i n a s e r w a t k ę , j e s t o d c z y n u a lk a li c z n e g o , obfituje w b ia łk o , n i e k i e d y od d o m ie s z k i k r w i m a ró ż o w e z a b a rw ie n ie . K is z k i cienkie , w y p e łn i o n e są p ł y n e m r y ż o w y m , w s k u t e k n a s t r z y k n i ę c i a d r o b n y c h żył p r z e d s t a w i a j ą z a b a r w ie n i e j a s n o l i t e . B ł o n a ślu z o w a j e s t najczęściej p r z e k r w i o n a , zw ła sz c z a bliżej z a s t a w k i B a u h i n ’a. K o s m k i są a lb o blade, albo n a s t r z y - k n ię te , n a b ł o n e k n a nich z n a c z n ie z m ie n io n y , cz ęs to z u p e łn ie z ł u s z c z o n y . G r u c z o ł y są m nie j lu b więcej o b r z m i a ł e , z a r ó w n o B r u n n e r a , j a k i g r . s a m o t n e łg l. s o li ta r ia e ) i P e y e r ’a, i w y sta ją nieco n a d p o w ie r z c h n ię .
K i s z k a g r u b a m a ło j e s t zm ie n io n a , b la d a , r z a d k o ty lk o p r z e d s t a w i a ś la d y nie żytu.
G r u c z o ł y k isz k o w e są nieco t y l k o o b r z m i a łe .
J e ż e li ś m ie rć n a s tą p i ła w o k re s ie o d c z y n u , a lb o ty f u s u c h o l e r y c z n e g o , z m ia n y p o ś m i e r tn e p r z e d s t a w i a j ą w ięk szą ro zm a ito ść i t r u d n o j e p r z e d s t a w i ć w j e d n y m szem acie. C i a ła są zw ykło m nie j sine, m nie j sz ty w n e , t k a n k i n i e p r z e d s t a w i a j ą ta k z n a c z n e g o s to p n i a suc hości. Z m ia n y w k is z c e p r z e d s t a w i a j ą się a l bo w p o sta c i n ie ż y tu , a l b o te ż j u ż p r z y j ę ł y c e c h y d y f t e r y t u w r o z m a i t y c h s t o p n i a c h n a tę ż e n ia . P o d łu ż s z e m t r w a n i u c h o r o b y może n a s t ą p i ć z n a c z n y z a n ik b ł o n y ślu z o w e j, o r a z u k ł a d u g r u c z o ło w e g o . K o s m k i m o g ą z a n ik a ć z u p e ł n i e . W ą t r o b a z a w ie r a więcej k r w i . Ś le d z io n a r ó w n ie ż j e s t w ięk szą i n ie r z a d k o z a w ie r a k l i n o w a t e z a w a ły .
N e r k i są w s ta n ie p r z e k r w i e n i a , p a r e n c h y m a t y c z n e g o z m ę
sz owa z m ia n nie p r z e d s ta w ia ją ; g d y śm ierć n a s t ą p i ł a p ó ź n o n e r k i m o g ą z n ó w p r z e d s t a w i a ć m nie j zm ia n ; w p ę c h e r z u , p o c h w i e z d a r z a j ą się często z m ia n y d e f te ry t y c z n e . W p łu c a c h b y w a j ą często s p r a w y z a p a l n e i o b r z ę k o w e , o ra z z a w a ły . N a r z ą d y u k ł a d u n e r w o w e g o , o p ró c z o zn a k suchości, z m ia n s z c z e g ó ln y c h nie p r z e d staw iają.
T a k więc, o ile w p ie rw s z y m o k r e s i e s p o t y k a m y n a t r u p a c h — n ie ż y t w kiszce cie n k ie j, n ie z n a c z n e z m ia n y w n e r k a c h i o b ja w y z a g ę s z c z e n ia k r w i i w y s u s z e n ia tk a n e k , o t y l e w p ó ź n ie js z y c h — su c h o ść j e s t m niejsza, k r w i w n a r z ą d a c h więcej i z n ó w g ł ó w n e z m ia n y w k isz k a c h ( d y s e n t e r y c z u e i d y f t e r y ty c z n e ) i w n e r k a c h .
W k i l k u t e r a z s ło w a c h m u s i m y p o w ie d z ie ć o t e o r y j a c h , j a k i e p a n o w a ł y co do o b ja w ó w n a p a d u c h o l e r y c z n e g o . P r z y p o m n i j m y sobie, iż g ł ó w n y o b j a w p o p r z e d z a j ą c e g o o k r e s u w y m io t y i częste w y p r ó ż n i e n i e u s t ę p u j e t u n a p la n d r u g i a n a t o m ia s t w y s t ę p u j ą t a k i e o b ja w y , j a k o s ła b ie n ie d z i a ła ln o ś c i s e r c a sinica, bezm ocz, k u r c z e m ię śn io w e , a p a t y j a , su c h o ść t k a n e k i t. d. D l a o b ja ś n ie n ia ty c h p o j e d y n c z y c h o b j a w ó w istn ie je k i l k a te o ry j.
J u ż w czasie e p id e m ii 1830 r o k u H e r m a n n w M o s k w ie s tw ie rd z ił, iż k r e w c h o l e r y c z n y c h w czasie n a p a d u u l e g a z g ę s z - c z e n i u , S c h m i d t , b a d a ją c k r e w w czasie n a p a d u z a u w a ż y ł , iż t r a c i o n a 4 ,5°/0 swej w o d y , a j e j c ię ż a r g a t u n k o w y p o d n o si się z 10503 n a 10609. P ó ź n i e j s z e b a d a n i a S t r a u s s a n a d k r w i ą c h o l e r y c z n y c h d o w io d ły , iż o d c z y n j e j z w y k l e z a s a d o w y s ta je się s ł a b o k w a ś n y m l u b o b o j ę t n y m . H a y e m p o t w i e r d z i ł te d a n e , a n a d t o z a u w a ż y ł, iż ilość c z e r w o n y c h c i a łe k k r w i , s k u t k i e m zgęsz- czenia, z w ię k s z a się o 1,500000 w 1 mil. sz., a o g ó l n a ilość k r w i z m n ie jsz a się o {/ v P o j e d y n c z e c i a ł k a k r w i są zm n ie jsz o n e , s k u t k ie m u t r a t y w o d y i soli p o t a s o w y c h , j e d n o c z e ś n i e c ię ż a r ic h g a t u n k o w y z w i ę k s z a się z 1,0269 n a 1,0322 ( S c h m id t) , s k u t k i e m te g o c i a ł k a s t a j ą się l e p k i e m i (viscositas). D z ię k i u t r a c i e w o d y i i n n y m r ó w n o c z e s n y m z m ia n o m h e m o g l o b i n a c i a łe k k r w i t r u d n ie j się u t l e n i a , a r ó w n o c z e ś n i e r o śn ie w e k r w i z a w a r t o ś ć k w a s u w ę g lo w e g o ( H a y e m i W i n t e r ) . O t o są z m ia n y , j a k i e z g ę sz cze n ie k r w i za so b ą p o ciąg a ; n i e k o n ie c n a n ic h .
S k u t k i e m z gę sz cze nia k r w i o p ó r w n a c z y n i a c h , w s k u t e k t a r c i a , z w ię k s z a się w z n a c z n y m s t o p n i u , co p o w o d u j e z m n i e j s zenie s z y b k o ś c i s t r u m i e n i a , a w ięc u p o ś le d z e n ie k r ą ż e n i a . G d y by n a c z y n i a m o g ł y r ó w n o c z e ś n i e z m n ie j s z y ć s w e św ia tło , z a b u r z e n i e to w y r ó w n a ł o b y się w części, i to j e d n a k nie b y ło b y w m o ż n o śc i p r z y s p i e s z y ć k r ą ż e n i a w n a c z y n i a c h w ło s o w a t y c h , k t ó r e j e s t n a d e r s k u t k i e m t a r c i a i le p k o ś c i c i a łe k k r w i p o w o l n e . D z ię k i te m u z w o ln i e n iu k r w i o b i e g u , do se rc a w czasie k a ż d e g o s k u r c z u d o p ł y w a m nie j k r w i , co z n ó w s p r o w a d z a o b n i ż e n i e c i ś n i e n i a tę tn ic z e g o . F a k t te n s t w i e r d z o n y z o s ta ł z a r ó w n o u c h o l e r y c z n y c h , j a k i p r z y s z tu c z n e m w y w o ł a n i u z g ę sz cze n ia u z w i e r z ą t , g d z ie p o s il n y c h p r z e s i ę k a c h d o k i s z e k i s i l n e m z g ę s z c z e
-n i u k r w i c iś-n ie -n ie tę t -n i c y u d o w e j s p a d a ł o o 34,7 m il. r tę c i (z 146 m m . n a 111,3 m m .) , j e d n o c z e ś n i e p r z y t e m t ę t n o s ta je s ię w o ln ie js z e m , a li c z b a o d d e c ły iw m n ie js z ą i b ard z iej p o w i e r z c h o w n ą .
C h o c i a ż C o n h e i m s ą d z i, iż m ię s ie ń s e rc o w y s a m p r z e z s ię n ie u l e g a w y c z e r p a n i u i że tą d r o g ą n ie m o ż n a o b ja ś n ić s p a d k u c iśn ie n ia , n a l e ż y f a k t t e n sta n o w c z o p r z y p u ś c ić , s z c z e g ó l n i e j , że, j a k w ia d o m o , c h e m i c z n e z m i a n y we k r w i , j a k z j a w ie n i e się soli p o t a s o w y c h w osoczu, j a k o d c z y n k r w i i t. p.
j u ż s a m e z d o l n e są w n ie m z m i a n y w y w o ła ć .
Z k ą d j e d n a k p o c h o d z i o w o z g ę sz c z e n ie k r w i? P od ty m w z g l ę d e m r ó w n i e ż n ie m a z g o d y . C o n h e i m j e s t z d a n ia , iż m a m y t u do c z y n ie n ia z n a d m i e r n e m w y d z i e l a n i e m s o k u k i s z k o w e go, i n n i j e d n a k a u t o r z y a w tej lic zbie N ie m e y e r , i l a y e m , S c h m i d t , C z y r j e w i i n n i są z d a n ia , iż s to i m y w o b e c w z m o ż o n e g o p r z e s ię k u , n a co s k ł a d c h e m ic z n y p ł y n u w y r a ź n i e w s k a z u j e . O b o k w z m o ż o n e g o w y s i ę k u m a m y z m n ie js z o n ą z d o ln o ść w c h ł a n i a n i a , s k u t k i e m czego p ł y n y nie m o g ą d o s ta ć się do k r w i i w y n a g r o d z i ć s t r a t y .
D l a t e g o te ż n a j p r z ó d p r z e s i ą k a s u r o w i c a k r w i , p ó ź n i e j, s k o r o d o j d z i e do p e w n e g o s to p n i a o d w o d n ie n i a , o d c i ą g a o n a w o d ę z c i a ł e k k r w i , a w k r ó t c e i z t k a n e k o ta c z a ją c y c h , k t ó r e s k u t k i e m te g o w y s y c h a j ą ( w s z e l k i e p r z e s ię k i z n i k a j ą po d cz as n a p a d u p r a w i e m o m e n t a l n i e , a m o k n ą c e p o w i e r z c h n i e s k ó r y p r z y w y p r y s k u s ta ją się p o d o b n e m i do p a r g a m i n u ) .
J e ż e l i z g ę s z c z e n ie k r w i w iele o b ja w ó w t ł o m a c z y ć n a m może, n ie t ł o m a c z y t a k w a ż n e g o o b j a w u , j a k z m n ie j s z e n ie w c h ł a n i a n i a , a w e d ł u g w i e l u a u t o r ó w n a w e t s z y b k ie g o cz ęs to w y c z e r p a n i a s e rc a . P i e r w s z y z t y c h o b ja w ó w p r o b o w a n o o b ja śn ić s z y b k i e m i r u c h a m i r o b a c z k o w e m i , k t ó r e , w z m a g a j ą c się s k u t k i e m z w i ę k s z o n e j z a w a r t o ś c i p ł y n n e j , n ie p o z w a l a j ą n a z e tk n ię c i e się p ł y n u z b ł o n ą ś lu z o w ą i w y p r o w a d z a j ą sz y b k o p ł y n n a z e w n ą t r z , d r u g i n a t o m i a s t o b j a w tłó m a c z o n o rozm a icie.
M a r e y w 1865 r. n p . u w a ż a c h o le r ę z a c h o r o b ę p a r e x c e l le n ce n e r w u w s p ó ł c z u l n e g o , w y w o ł u j ą c ą s k u r c z m ię ś n i g ł a d k i c h , a w ię c i t ę t n i c z e w s z e lk ie m i n a s t ę p s t w a m i — s k u r c z te n w o k r e sie o d c z y n o w y m p r z e c h o d z i ; w e d ł u g te g o a u t o r a o b j a w y k i s z k o w e s ą w t ó r n e . W r o k p ó ź n i e j E u l e n b u r g o sła b ie n ie s e rc a u w a ż a ł z a o d r u c h o d p o d r a ż n i e n i a k is z e k s k u t k i e m z m i a n , j a k i e w n i c h p o d c z a s c h o l e r y z a c h o d z ą ; d o ś w ia d c z e n ia p o d ję te w t y m k i e r u n k u p r z e z T a r c h a n o w a i F r a n k a u s p r a w i e d l i w i a ć się z d a j ą ś m i a ł e to n ie c o p r z y p u s z c z e n i e , k t ó r e j e d n a k u osób w r a ż l i
w y c h n i e r a z s t w i e r d z i ć m ożna.
Z i n n y c h te o ry j z a z n a c z y m y m im o c h o d e m , iż C h a w ł o w s k i j a k o p r z y c z y n ę c h o l e r y n a plan p ie rw s z y w y s u w a p o r a ż e n i e p r z ć p o n y , a d la C h a ł u b i ń s k i e g o p o r a ż e n i e s e r c a j e s t za w sze p u n k t e m w y jś c ia c h o r o b y .
P o o d k r y c i u la s e c z n i k a j a k o b e z p o ś r e d n ie j p r z y c z y n y c h o r o b y i s t w i e r d z e n i u j e g o j a d o w i to ś c i za częto p o d e j r z e w a ć w y
t w a r z a n e p r z e z e ń t o k s y n y , j a k o c z y n n i k i , k t ó r e m o g ą w y w o ła ć z a r ó w n o o s ła b ie n ie s e rc a j a k i i n n e o b ja w y ; z d a n i e to, m ię d z y
in n e m i , w y p o w ia d a H a y e m . B o u o b a r d , w y c h o d z ą c ze s w y c h b a d a ń n a d s a m o z a t r u c i a m i i łą c z ą c o k r e s n a p a d u z o k r e s e m o d c z y n o w y m , o b j a ś n i a c h o l e r ę j a k o p o d w ó j n e z a t r u c i e : w p i e r w szym o k r e s i e s u b s t a n c y j a m i n ie n o r m a l n e m i , w d r u g i m p r a w i - d ł o w e m i lecz n i e p r a w i d ł o w o z a t r z y m a n e m i w u s t r o j u — p e w n a o d m i a n a m o c zn ic y .
W s z y s t k i e te o r y j e , j a k w id z i m y , są z b y t j e d n o s t r o n n e i ż a d n a nie j e s t w m o ż ności w y tło m a c z y ć n a m c a ł o k s z t a ł t u o b j a w ów , s k o r o j e d n a k po łą c z y ć j e w j e d n ą cało ść, z d o l n e są dać n a m p e w n e p o ję cie o z m ia n a c h , j a k i e w u s t r o j u z a c h o d z ą .
S t a j ą c n a g r u n c i e te o ry i p a s o rz y tn ic z e j, w id z im y , iż p r z y c z y n ą b e z p o ś r e d n i ą j e s t p rz e c in e k K o c h a , k t ó r y , r o z m n a ż a j ą c się w p r z e w o d z i e p o k a r m o w y m i d r a ż n i ą c go w y r o b i o n e m i p r z e z sie bie t o k s y n a m i, w y w o łu je obfity p r z e s ię k do kiszek, a z a t e m o b ja w y z g ę sz cze n ia k r w i ze w sz e lk ie m i ich n a s tę p s t w a m i; owo p o d r a ż n i e n i e w y w ie r a w p ły w na m ię sie ń se rc o w y o d r u c h o w o , a w essane do k r w i t o k s y n y w p ły w ten p o t ę g o w a ć m u s z ą . D z ię ki o s ła b ie n iu tą d r o g ą m ięśnia se rc o w e g o , d z i ę k i z m ia n o m c h e m i c z n y m we k r w i m a m y do cz y n ie n ia z b e z m o c z e m , a więc w s t r z y m a n ie m w y d a le n ia w sz e lk ic h p r o d u k t ó w u s t r o j u ; b a d a n i a b e z p o ś r e d n i e w y k r y w a j ą we krwb z n a c z n e z w ię k s z e n ie s u b s t a n c y j w y c ią g o w y c h . D z ię k i te m u , jak r ó w n i e ż d zięk i n i e p r a w i d ł o w y m w a r u n k o m o d ż y w c z y m , w ja k i c h się tk a n k i z n a jd u ją , n a s t ę p u j e i n - to k s y k a c y j a se n su p r o p r i o ( B o u c h a r d ) ze w szelk ie m i o b j a w a m i o k r e s u o d c z y n o w e g o . O to w sz y s tk o , co na z a s a d z ie d o t y c h c z a sowych d a n y c h , d a się p o w ied z ie ć o o b ja w a c h c h o l e r y z p u n k t u w id z e n ia p a to lo g ii ogóln ej.
Rokowanie.
C h o l e r a , j a k w id a ć z p r z y t o c z o n y c h p o w y ż e j o b ja w ó w , j e s t c h o r o b ą n a d e r cięż ką, p iz ec ięc io w o u m i e r a */2 c h o r y c h i więcej n a w e t w s il n y c h e p i d e m i ja c h , ale n a r o k o w a n i e w7p ł y w a z n a k o micie o k r e s e p i d e m i i. W ia d o m o , iż w p o c z ą t k a c h e p i d e m i ja j e s t siln ie jsz ą , k u k o ń co w i słabszą, a więc i ś m i e r te l n o ś ć w d r u g i m o k r e s ie .cholery j e s t z n a c z n ie m n ie js z ą . P ł e ć nie wiele w p ł y w a n a często ść p r z y p a d k ó w . K o b ie t y j e d n a k , sz czególniej w p i e r w s z y c h o k r e s a c h ciąży, częściej c h o r u j ą . N a jw ię c e j l u d z i c h o r u je w o k r e s ie o d 20 do 4 0 lat, d zieci i s ta r c y r z a d z ie j, za to r o k o w a n ie u n ic h za w sz e j e s t n ie p o m y śln e ; n i e m o w l ę t a p r a w ie n ig d y n ie z a p a d a ją n a c h o lerę. C o do zajęć z a u w a ż o n o n a j w i ę k s z ą o d s e tk ę z a p a d n i ę ć u m a r y n a r z y , r y b a k ó w i p r a c z e k , W r e s z c ie z a z n a c z y ć n a l e ż y , iż r a z p r z e b y t a c h o lera, z d a je się, nie za bez pie cza o d p o w r o t u c h o r o b y .
D o r a ź n a p o m o c l e k a r s k a w e d ł u g d a n y c h z G la s g o w a z m n i e j sza o d s e t k ę śm iertelności: ze 100 c h o l e r y c z n y c h , k tó r z y k o r z y sta li z p o m o c y l e k a r s k i e j w c ią g u p ie rw sz y c h 6 g o d z in c h o r o b y , z m a r ł o 2 1 ; ze 100 c h o r y c h , k tó r z y z w ró c ili się do le k a r z a w c i ą g u p ie r w s z y c h 12 g o d z in , z m a r ł o 33, ze 100 c h o r y c h , k t ó r z y z w ró c ili się w 12 — 24 godz., z m a r ł o 45, w reszcie ze 100, k t ó
rzy z a w e z w a li p o m o c y po 24 g o d z i n a c h 66.
C o się ty c z y zn a c z e n ia p o je d y ń c z y c h o b ja w ó w p a m ię t a ć
p r z e d e w s z y s t k i e m n a l e ż y , iż w n a jlż e jsz y c h n a w e t n a p o z ó r p r z y p a d k a c h r o k o w a u ie w in n o b y ć o stro żn e , n i e k i e d y b o w ie m w śró d n a d e r ł a g o d n y c h o b ja w ó w w y s t ę p u j e n a g ł e p o g o r s z e n ie , a n a o d w r ó t r o z p a c z l iw e n a w e t p r z y p a d k i mogą. się z a k o ń c z y ć w y z d r o w ie n ie m .
S t a n o g ó l n y c h o r e g o , j a k w k a ż d e j , ta k i w om a w ia n e j ch o ro b ie p o s ia d a n i e w ą t p l i w e z n a cz en ie.
B a r d z o n ie p o m y ś ln e m r o k o w a n i e m o d z n a c z a ją się p r z y p a d ki w k t ó r y c h p o p r z e d z a ł y d ł u g o t r w a l e b ie g u n k i, j a k r ó w n ie ż p r z y p a d k i , g d z i e p o b a r d z o k r ó tk ie j b ie g u n c e , w y s tę p u je sz y b k o n a p a d c h o l e r y c z n y .
W ty m o s ta tn im o k r e sie r o k o w a n i e za w sze j e s t n a d e r w ą t p liw e , a p o g a r s z a się, s k o r o s k ó r a s ta je się zim ną, s k o r o w y s tą p i sinica o g ó ln a , d r u g i t o n u w i e r z c h o ł k a se rc a prz e sta je być s ły s z a l n y m , a t ę t n o n i e w y c z u w a l n e m , s k o r o w reszcie o d d e c h sta je się z i m n y m , a j ę z y k b ia ły m i z i m n y m j a k ló d.
R ó w n i e ż n ie p o m y ś ln i e k o ń c z ą się za zw y c z a j p r z y p a d k i , p r z e b ie g a ją c e z n a d e r obfiterai w y p r ó ż n i e n i a m i , w o d n iste m i lu b k r w a w e m i j a k też t a k i e , g d z ie m a m ie jsc e n a g ł e w s t r z y m a n i e w y p r ó ż n i e ń o r a z w y m i o t ó w w s k u t e k b e z w ła d u kiszek. Z j a w i e nie się w y m i o t ó w k r w a w y c h i w o g ó le obfite i w y c z e r p u ją c e siły c h o r e g o w y m i o t y p o g a r s z a j ą r o k o w a n ie . B e z m o c z , tr w a ją c y d łu ż e j n a d d n i 4, w y s t ą p i e n i e d u sz n o ści, s z y b k ie w y s tą p ie n i e z a p a ś c i z w ia s tu j ą ś m i e r ć n ie c h y b n ą .
W o k r e s ie o d c z y n u s iln e w a h a n ia w s ta n ie c h o r e g o z w ię k sz a ją n ie b e z p ie c z e ń s tw o , k t ó r e w z m a g a się w o b e c s z y b k ie g o w y s t ą p i e n i a b la d o ści s k ó r y i m a ł y c h na niej w y b r o c z y n .
W s t ą p i e n i e c h o r o b y w o k r e s t y f o i d a l n y , o so b liw ie z o b j a w a m i m o c z n ic y i k r w a w e m i stolca m i, zaw sze w ró ż y n ie p o m y ś ln e zejście.
. D o o b j a w ó w , k tó r e za p o m y ś l n e u w a ż a ć n ależ y , zalic za m y te p r z y p a d k i n a p a d u , g d z ie stolce są z a b a r w i o n e żółcią, a do r y ż o w y c h w y p r ó ż n i e n i e nie d o c h o d z i, g d z ie tę tn o tr z y m a się d ł u g o w p o ż ą d a n e m n a p i ę c iu , p r z y t o m n o ś ć j e s t z a c h o w a n a , a bez
m ocz sz y b k o p r z e c h o d z i . W o k r e s ie o d c z y n u , s k o r o bez w a c b a ń siły c h o r e m u w r a c a j ą i o b j a w y s ta le u s tę p u ją , s k o r o w r a c a ją j u ż stolce ż ó ł c io w e m o ż e m y m ó w ić o s z y b k ie m w y z d r o w ie n i u .
Zapobieganie.
Z n i e j e d n o k r o t n i e p o d a n y c h pow yżej c y f r śm ie r te ln o śc i z c h o le ry w id z im y , n ie s te ty , że u s ił o w a n ia l e k a r z y i w a l k a ich w r o z w i n i ę t ą j u ż c h o r o b ą j e s t często b e z o w o c n ą ; m im o p o s t ę p ó w w iedz y le k a rs k ie j o d se tk a śm ie r te ln o śc i nie w ie l e się z m n ie j
s z y ła w p o r ó w n a n i u z p ie rw s z e m i e p id e m ija m i. P o d ty m w z g l ę d e m ani o d k r y c i e n a j p r a w d o p o d o b n i e j s z e j p r z y c z y n y c h o l e r y , a ni r a c y j o n a l n e m e to d y leozenia nie o s ią g ły p o ż ą d a n y c h w y n i k ó w , nie m o ż n a j e d n a k te g o p o w ie d z ie ć o z a p o b i e g a n i u c h o r o bie. T u b a d a n i a o s t a t n i e g o l a t d z i e s i ą tk a d a ł y w y n ik i, z k t ó r y c h w ie d z a n a s z a s łu s z n i e d u m n ą b y ć może, b a d a n i a te p o k a z a ł y , iż d z i ę k i w y k r y c i u p r z y c z y n y c h o r o b y w postaci la se c z n ik a K o ch a , d z i ę k i d o k ł a d n e m u p o z n a n i u je g o b io lo g ii, k t ó r ą sta ra liś m y
się p r z e d s t a w i ć w o d n o ś n y m dziale, je s te ś m y w p o sia d a n iu b r o n i s k u te c z n e j, iż, m a ją c t r u d n ą w a lk ę z c h o r o b ą j u ż r o z w i n i ę t ą , w a lc z y ć m o ż e m y , z n a d z i e j ą z w y c ię z tw a , n ie d o p u s z c z a ją c z a r a z k a d o u s t r o j u , l u b n isz c z ą c g o w z a r o d k u . T o te ż n ic d z i w n e g o , że wT c h w il i o becnej z a p o b i e g a n i e zna cz nie r ó ż n i się o d ś ro d k ó w , p r z e d s i ę b r a n y c h w t y m celu w d a w n ie js z y c h e p i d e m i - j a c h , a że o b e c n ie ś r o d k i z a p o b ie g a w c z e są o w ie le s k u t e c z n i e j
sze od d a w n y c h o tern n a s p o u c z a p r z e b i e g o sta tn ie j e p i d e m i i.
B y ć m oże, p r z y c z y n y m niejszej ś m i e r te l n o ś c i, a g łó w n ie m n ie jsz ej ilości p r z y p a d k ó w c h o r o b y w czasie o s ta tn ie j e p id e m ii s z u k a ć w y p a d a w osła b ie n iu sa m e g o z a r a z k a , p o d o b n i e j a k to się d z i e je z d u r e m b r z u s z n y m , ziarn icą i t. p „ n i e w ą t p l i w e je d n a k i ś r o d k i z a p o b ie g a w c z e p r z y c z y n i ł y się do te g o , t e m b a r - d ziej, że o s ła b ie n ie z a r a z k a w w ielu m ie js c o w o ś c ia c h n a k a r b p o le p s z e n ia w a r u n k ó w z d r o w o t n y c h p o łoż yć tr z e b a .
K i l k a t y c h s łó w u w a ż a li ś m y za k o n ie c z n e p r z e d w y l i c z e n ie m ś r o d k ó w z a r a d c z y c h , j a k i e n a u k a osta tnie j d o b y s t w o r z y ł a , d la te g o , a b y doniosłość t y c h ś r o d k ó w w y k az ać .
K t o b y c h c ia ł p r z y s t ą p i ć d o u z d r o w o t n i e n i a m iejscow ości, k ie d y c h o l e r a j u ż się w niej ro z g o śc iła , b y ł b y p o d o b n y do w o d z a , k t ó r y w t e d y w y s y ła n a p la c b o ju p o s ił k i, k i e d y b itw a z o s t a ł a s ta n o w c z o p r z e g r a n ą . Ś r o d k i z a r a d c z e więc nie w t e d y czas p r z e d s ię b r a ć , k ie d y j u ż g r o z i n a m b e z p o ś r e d n ie n i e b e z p ie c z e ń stw o, ale d b a ć c i ą g le o s a n i t a r n e w a r u n k i m ie jsc ow ości i w t a k ic h p o s t a w i ć j ą w a r u n k a c h , a b y z a r a z a n ie z n a l a z ł a w n i e p o d a tn e j d l a ro z w o ju g le b y . S ą t a k sz częśliw e s ie d z ib y l u d z k ie j g d z ie , j a k z a z n a c z y liś m y , m im o z a w le c z e n ia c h o l e r y , t y l k o ci j e j p o d le g a li , k t ó r z y z a r a z ę z s o b ą p r z y n ie ś li lu b ci, k t ó r z y b y
li w b e z p o ś r e d n ie m z nie m i z e tk n ię c i u . D o ś ć w s p o m n ie ć o L i o - nie, A k w i z g r a n e, B a d e n i e , W e r s a l u , W i i r z b u r g u , F r e i b u r g u , C a rs k ie m S io le , P e te r h o f ie i t. p.
P o n i e w a ż j e d n a k nie w s z y s tk ie m ie jsc o w o ści r ó w n ie ż sz c z ę ś liw e p o s ia d a j ą w a r u n k i , n a l e ż y s t a r a ć się o m o ż liw ą w a r u n k ó w m ie js c o w y c h p o p r a w ę .
W ty m c e lu n a u k a s t w o r z y ł a p r z e p i s y z a r ó w n o d l a c a ły c h p a ń s t w i m iejscow ości j a k i d l a p o j e d y n c z y c h o s o b n ik ó w , k t ó r e w k r ó tk o ś c i r o z p a t r z e ć t u m u s i m y .