CHOLERA,
J E J DAWNIEJSZE EPID EM IJE O NAS, PRZYCZYNY, OBJAWY, ZAPOBIEGANIE
1 .
LECZENIE,
o pracow ał:
D-rzy: g Dzierżawski, 0. Hewelke, W. Janowski i J. Zawadzki.
Cena kop. 50.
W A R S ZA W A .
Skład główny w Księgarni E. Wende i Sp.
K r a k o w s k ie -P r/.e ilm ie ś c ie N r . 9.
1892.
CHOLERA,
JE J DAWNIEJSZE EPID EM IJE U M S, PRZYCZYNY, OBJAWY, ZAPOBIEGANIE
I
LECZENIE,
o p raco w ali
D-rZy: j{ Dzierżawski, 0. llew elke, W. Janowski i J. Zawadzki.
W A R S ZA W A .
Skład główny w Księgarni E. Wende i Sp.
K ra k o w s k ie - P r z e ilm ie ś c ie N r . 9 .
Bapmaßa 5 AßrycTa 1892 ro,a;a.
4 0 4 6 4 5
W d ru k a rn i M. Z iem kiew iczow ej, K ra k o w sk ie -P rz e d m ie ic ie N r. 6.
b r a k n a m sił, czasu i m ie jsc a. C e l n a s z j e s t cz y sto p r a k t y c z n y : c h c e m y le k a r z o w i p r a k t y k u j ą c e m u p r z e d s t a w i ć w sp o só b m o ż l iw ie k r ó t k i i j a s n y , j a k p r z y o b e c n y m s t a n i e w ie d z y p o s t ę p o wać p r z e c i w c h o l e r z e j a k o e p i d e m i i i j a k o i n d y w i d u a l n e j c h o robie. S p o s o b y p o s t ę p o w a n i a w t y c h o k o lic z n o ś c ia c h w y r o b i ł y się j u ż p o n i e k ą d o d d a w n a n a d r o d z e c z y s to e m p ir y c z n e j;
w o s t a t n i c h cz a s a c h , g d y p o z n a n o bliż ej c z y n n i k c h o r o b o t w ó r c z y c h o l e r y w p o s ta c i la s e c z n i k a p r z e c i n k o w a t e g o K o c h a , d a w n i e j s z e , w y r o b i o n e d r o g ą d o ś w ia d c z e n ia , s p o s o b y p o s t ę p o w a n i a z y s k a ł y n o w y p u n k t o p a r c ia , z n a c z n ie się w y d o s k o n a l i ł y i z n a l a z ł y d a l e k o w s z e c h s t ro n n i e js z e z a s to s o w a n ie . P o n i e w a ż to p o s t ę p o w a n i e r a c y j o n a l n e o p a r t e j e s t n a b i o lo g i c z n y c h w ł a s n o ś c ia c h z a r a z k a i bez d o k ł a d n e j z n a jo m o ś c i t y c h ż e b y ł o b y w w ie lu p u n k t a c h n i e z r o z u m i a łe m , s t a r a l i ś m y się w m o ż liw ie k r ó t k i e j , acz k o m p l e t n e j f o rm i e , p r z e i s t a w i ć o b e c n y s t a n w ie d z y o w a r u n k a c h b y t u i r o z w o ju p r z e c i n k a .
O b e c n e p o k o l e n i e l e k a r z y n ie m ia ło je s z c z e o k a z y i p o z n a ć się bliż ej z c h o l e r ą , d l a te g o te ż u w a ż a l i ś m y z a s t o s o w n e p r z y t o c z y ć n i e k t ó r e d a n e h i s t o r y c z n o - s t a t y s t y c z n e z e p i d e m i j , p o p r z e d n i o u n a s go sz c z ą c y c h . N a p i s a n i e ta k i e g o w s t ę p u h i s t o - r y c z n o - s t a t y s t y c z n e g o b y ło b a r d z o t r u d n e , ze w z g l ę d u n a to, że m a t e r y a ł o d p o w i e d n i , o ile d o ty c z y K r ó l e s t w a , n ie z o s t a ł j e s z c z e p r z e z n i k o g o z e s t a w i o n y , a n i o b r o b io n y . M a t e r y j a ł t a k i poczęści z n a j d u j e się w b iu l e t y n a c h s a n i t a r n y c h r ó ż n y c h p ism o g ó l n y c h i l e k a r s k i c h , a w n a j k o m p l e t n i e j s z e j f o rm i e m o ż n a b y g o z n a le ź ć w a r c h i w u m b y łe j K o m i s y i S p r a w W e w n ę t r z n y c h , j a k o te ż D e p a r t a m e n t u L e k a r s k i e g o p r z y M i u i s t e - r y j u m S p r a w W e w n ę t r z n y c h w P e t e r s b u r g u , lecz w d a n e j c h w i l i n i e m o g l i ś m y się z w r a c a ć d o t y c h ź r ó d e ł z p ie rw sz e j r ę k i ; m o g l i ś m y k o r z y s t a ć t y l k o z t y c h fragm en tów , k t ó r e zna-
1
1836, zką.d d r o g ą n a T y r o l , B a w a r y j ę , C z e c h y i G a l i c y j ę p o w r ó c i ł a z n o w u do n a s . W t e d y za ch o r o w a ło ' w K r ó l e s t w i e o d 24 P a ź d z i e r n i k a d o 3 0 S t y c z n i a 1837 r. 767, z m a r ł o 466; z t y c h w W a r s z a w i e z a c h o r o w a ł o 105, z m a r ł o 66 ( C z e t y r k i n ) . W r o k u 1837 o d 2 . V I , k i e d y c h o l e r a z a c z ę ta g r a s o w a ć n a no w o , do 9 . X ( k i e d y u s t a ł a ) z a c h o r o w a ł o w W a r s z a w i e 2,180, z m a r ł o 938.
Z ty c h c h r z e ś c i a n z a c h o r o w a ło 1.603, z m a r ł o 7 4 3 , ż y d ó w z a c h o r o w a ł o 577, z m a r ł o 195. ( J a s i ń s k i , K u l e s z a ) W g u b . M a z o w ie c k ie j w r. 1837 z a c h o r o w a ło n a 649,177 lu d n o ś c i 3 ,159, zm . 1,112. C z y n i to 5,02 z a s ła b n ię ć n a 1,000 m ie s z k a ń c ó w , a 1,71 śm ie r c i. W s p r a w o z d a n i u z p r z e b i e g u e p i d e m i i, fizyk g u b e r - n i a l n y M o s z y ń s k i z a z n a c z a , iż p o m im o s il n e g o g r a s o w a n i a c h o le r y w są s ie d n i c h o k o lic a c h , p o m im o n i e j e d n o k r o t n e g o z a w l e cz e n ia , e p i d e m i j a n ie r o z w i n ę ł a się w ca le w m ia s t a c h Ł ę c z y c y , O z o r k o w i e , A l e k s a n d r o w i e , K o n s t a n t y n o w i e i Z g ie r z u . F i z y k p r z y p i s u j e to t e m u , że, j a k w id a ć z r a p o r t ó w m ie js c o w y c h l e k a r z y , lu d n o ś ć ty c h m i a s t e c z e k c h ę t n i e się p o d d a w a ł a p r z e p i s o m s a n i t a r n o - p o l i c y j n y m '). W r . 1838 b y ł y je s z c z e po je d y n c z e p r z y p a d k i c h o l e r y w g u b . W o ł y ń s k i e j , P o d o ls k ie j, G r o d z i e ń sk ie j, W i l e ń s k i e j i M iń s k ie j, n a t e m j u ż j e d n a k p a n d e m i j a się z a k o ń c z y ła . W rolcu 1839 n ig d z i e w E u r o p i e j u ż c h o l e r y n i e b y ło . P o d c z a s sw ej po E u r o p i e w ę d r ó w k i p a n d e m i j a t a z a b r a ł a 9 1 6 ,1 7 3 l u d z i ( A r c h a n g i e l s k i ) , co c z y n i 4,68 z m a r ł y c h n a 1,000 m ie s z k a ń c ó w . P r o c e n t ś m i e r te l n o ś c i d o t k n i ę t y c h c h o l e r ą w y n o s ił 40.8. U nas, p o m im o w y so c e z p o w o d u w o j n y s p r z y j a j ą c y c h w a r u n k ó w , e p i d e m i j a w 31 r o k u b y ł a w z g l ę d n i e ł a g o d n ą . C o do r o k u 1836 i 1837 w ięcej d a n y c h , o p r ó c z w y że j p r z y t o c z o n y c h , o d n a l e ź ć n i e m o g li ś m y .
P o c z ą t e k d r u g i e j p a n d e m i i e u r o p e j s k i e j n a l e ż y o d n ie ś ć do r o k u 1844, w k t ó r y m c h o l e r a z n o w u z a c z ę ł a o k a z y w a ć r u c h p o s t ę p o w y w k i e r u n k u k u n a m . P a n d e m i j a t a d o s t a ł a się do n a s d r o g ą z u p e ł n i e i n n ą j a k p ie r w s z a . Z w iosną r . 1847 z j a w i ł a się n a brzega.ch m o r z a C z a r n e g o . K u k o ń c o w i r o k u z b l i ż y ł a się w p r a w d z i e k u n a m p r z e z R o s y ę i b y ł y n a w e t w t y m r o k u p r z y p a d k i c h o l e r y w e w s c h o d n i c h p o w i a t a c h K r ó l e s t w a , d o r o z w o j u j e d n a k e p i d e m i i w W a r s z a w i e w r o k u t y m n ie p r z y s z ł o . J e d n o c z e ś n i e z i n w a z y j ą do R o s y i c h o l e r a w r . 1847 p r z e n i o s ł a się z P e r s y i d o T u r c y i . Z t ą d w r. 1848 p r z e s z ł a p r z e z W o ł o s z c z y z n ę d o G a l i c y i . Z G a l i c y i d o p i e r o k u k o ń c o w i l a t a 1848 d o s t a ł a się d o W a r s z a w y . P i e r w s z e p r z y p a d k i b y ły p o m ię d z y p r z e w o ź n i k a m i i f lisa k am i. S z e r z y ł a się w t y m r o k u g łó w n ie n a d W i s ł ą i n a S t a r e m Mieście. N a sz c z y c ie e p i d e -
' ) Dawniejsze środki zaradcze polegały: na zastosowaniu czysto ści osobistej, w domach, na ulicach i podwórzach, na zakazie sprzedaży niezdrowycli artykułów żywności (owoce, ogórki), na dostarczaniu ubo
gim na koszt publiczny zdrowego pożywienia i pomocy le karskie j. Do dezynfekcji najwięcej Używano podchloronu wapnia, koperwasu żelazne
go (F err. sulfur. cr.), kadzenia sia rk ą i t. p. (Doświadczenie z następ
nych epidemij imunitatis miast tych nie potwierdziło).
O d p o c z ą t k u e p i d e m i i, to j e s t o d 1(5 L i p e a do k o ń c a 1848 r . z a c h o r o w a ł o w W a r s z a w i e 4,2 87, z m a r ł o 1,678, co c z y n i o d s e t k ę ś m i e r te l n o ś c i 39,1. P r z y ó w cz esn e j lu d n o ś c i 204,272 z a c h o r o w a ł 1 n a 47, z m a r ł 1 n a 122 m ie s z k a ń c ó w ( M a ł e k i P . T . L . , T . 23).
N a p r o w i n c y i o d p o c z ą t k u e p i d e m i i 3 . Y I I I d o k o ń c a 11.X I I 48 ( T y g . L e k a r s k i , r. 1848):
g u b e r n i e z a c ł io ro w a ło z m a r ł o % ś m i e rt.
L u b e l s k a 15039 6 5 4 7 43,53
R a d o m s k a 42 7 5 2 2 8 0 53,33
A u g u s t o w s k a 7979 27 3 6 34,27
W a r s z a w s k a 11570 60 7 9 52,54
P ł o c k a «) 7217 39 8 2 55,17
4 6 0 8 0 21923 46,20
P r z e z z i m ę z r. 1848 n a 1849 p r z e t r w a ł a c h o l e r a w s ą s i e d n i c h g u b . C e s a r s t w a ( K o w i e ń s k a , G r o d z i e ń s k a , K u r l a n d z k a i in n e ) . W d n i u 15 M a j a 1849 p o j a w i ł a się n a n o w o w W a r s z a w ie . P r z o z 205 d n i t r w a n i a (do 8 . X I I t. r .) z a c h o r o w a ło w W a r s z a w i e 1,923, z m a r ł o 793; ° / 0 ś m i e r te l n o ś c i 41.2. N a szczycie e p i d e m i i 2 1 . V I z a c h o r o w a ł o 43. P r z y ów cz esne j l u d n o ś c i 2 0 6 ,4 1 2 z a c h o r o w a ł 1:107, z m a r ł 1:260. ( M a ł e k i T . L . ro k 1849).
W ł a t a c h 49 i 1850 g r a s o w a ł a c h o l e r a z m n i e j s z ą l u b w ię k s z ą s ił ą w A u s t r y i 2) i P r u s i e c h , z t ą d z n o w u w r. 1851 p r z e d o s t a ł a się do p o g r a n i c z n y c h p o w i a t ó w w . K a l i s k i e . E p i d e - m i j a z j a w i ł a się w p o w ie c ie S i e r a d z k i m d n i a 18 w rz eśnia.
R o z s z e r z y ł a się w t y m r o k u t y l k o n a s ą s ie d n i e p o w i a t y i nie b y ł a z b y t s iln ą . O g ó ł e m z a c h o r o w a ł o 196, zm . 96 ( A r c h a n - g ie ls k i) . K u k o ń c o w i g r u d n i a p r z y c i c h ł a z u p e ł n i e , t a k że w k o ń c u r. 1851 w e d ł u g ź r ó d e ł u r z ę d o w y c h n ig d z ie j u ż c h o l e r y w E u r o p ie n i e było. Z d a w a ł o się, że to j u ż k o n ie c tej d r u g i e j p a n d e mii. L e c z było to t y l k o w y g a ś n i ę c ie p o z o r n e . 29 s ty c z n i a 1852 r o k u p o j a w i ł a się z n o w u c h o l e r a w W a r c i e (dziś g. K a lis k a ), i, z t ą d się ro z s z e rz a ją c , z a cz ęła s iln ie g r a s o w a ć w K a li s k ie m . W p o c z ą t k a c h l i p c a z j a w iła się i w W a r s z a w i e . W e d ł u g u r z ę d o w y c h w ia d o m o śc i s t a t y s t y c z n y c h do 5 w rz e ś n i a 1852 r . c h o l e r a n a w i e d z i ł a w K r ó l e s t w i e 154 m i a s t a 3) i 306 g m in . P r z y
*) Do Pło cka w r. 1848 przynieśli cholerę więźniowie, których przewożono Wisłą z dotkniętego cholerą Modlina do Brześcia Kujaw
skiego. W dniu 4.IX odbywali oni w więzieniu płockiem dniówkę, za
raz potem wybuchła cholera w mieście. Ludności chrześciańskiej było wtedy w Płocku 7,053, zachorowało 2G8, zmarło 136. Żydowskiej 5,168, zachorowało 418, zmarło 39. Na ogół ludności zachorował 1:15, zm arł 1:26. Ś rednia odsetka śmiert. 69. (Tyrchowski).
a) W obwodzie Krakowskim w r. 1849 na 150,080 m. zachoro
wało 4,978, zm. 2,061. (Jakubowski P. T. L. T. 24).
3) W Płocku w 52 r. zjaw. się 24. VII. Z początku przez tydzień chorowali tylko katolicy. Żydzi poczęli chorować dopiero 5/Y III. Mię
ta c z a m y t u t a b e l ę m iejsc, n a j m o c n i e j d o t k n i ę t y c h w ó w c z a s c h o lery.
NtO ha. ¿ » W przybliżeni:
•2 ,Q
Nazwa miejscowości S « O hPO
& 03 u
a H-H • _
Ü ia ° HSrlU 'O ag
» ■<
H-l
3 * N
NS Ph Ü
có ^ N fl .2
cS o s « Sf
T u lis z k ó w . . 1285 437 180 3-ci 7 - m y
K r o m o łó w . 1710 505 249 4 7
B ł o n ie . . . . 1129 202 159 4 7
T u r e k . . . . 4552 1180 522 4 8
S z c z e r c ó w . . . 1633 388 153 4 10
W ł a d y s ł a w ó w . 756 196 79 4 10
D z ia ło s z y n . . 3400 650 418 5 10
K r o ś n i e w i c e . . 1204 241 136 5 10
S i e r a d z . . . . 4776 771 3 33 6 14
Ż y c h l i n . . . 1776 274 177 7 10
P i o t r k ó w . . . 9291 1296 553 7 17
K a li s z . . . 1388 819 8 14
W i d a w a . . . 1870 239 123 8 15
N o w e M i a s t o . 2708 327 124 8 22
W i e ś B r u d n o . ' 325 156 76 2 4
Z w r a c a m y u w a g ę , że 5/ I X nie b y ł je s z c z e k o n i e c e p i dem ii.
W W a r s z a w i e z j a w i ł a się c h o l e r a w p o c z ą t k a c h lip c a ; n a j p i e r w s z e p r z y p a d k i z d a r z y ł y s ię za W o l s k ą r o g a t k ą w z a ja zda ch p r z y t r a k c i e K a P s k i m . O d p o c z ą t k u e p i d e m i i 8 / V I I do k o ń c a 9 / X I (119 d n i c h o l e r .) z a c h o r . 11042, zm . 4707, § ám iert.
42,5. N a s z cz y cie e p i d w d n i u 1 3 / V I I I za c h . 550. P r z y l u d n o ści 197,333, zach. 1:17, z m a r ł 1:41. ( M a ł e k . — T . L . — O e t t i n g e n ) . O g ó ł e m e p i d e m i ja w p ię c iu g u b e r n i j a c h K r ó l e s t w a P o l sk ie go p r z e d s t a w i a się w r. 1852 t a k ( A r c h a n g i e l s k . — T , L .):
% zmarłych
W a r s z a w s k a ( d z is ie js z a g u b . K a lis k a n a l e ż , w t e d y d o W a r s z . ) . A u g u s t o w s k a ...
’ło c k a
Zachor. Zmarło na 1000
mieszkańc.
72508 35069 20,5
2002 812 1,3
11034 4143 4
9092 3311 8
9094 4241 7,5
S u m m a . . 103733 48579
dzy żydami cholerę rozpowszechnił dopiero przyjezdny żydziak z Gosty
nina. Od 27/VII do 6/Y III wypadki zachorowania były nieliczne, śm ier
telność umiarkowana. Od 6 /Y III zapadało już po 10 dziennie. 19/V III zasłabło najwięcej 56. Najwięcej zmarło 23/V III— 4 3 .— Ludności chrze- ściańskiej było 6.521, zasł. 613, zm. 264. Żydowsk. 5,770, zasł. 372, zm. 219. Na ogół zapad. 1 :1 2 1/ 2, zmarło 1:25. § śm. 49. Z 483 śmierci w pierwszych 24 godz. zmarło 220, w drugim dniu 177, w trzecim — 55 od 3 do 6 dnia 19, od 6 do 1 0 — 10, po 10 dniach 2. ( Tyrchowski).
się n a n o w o n a w s z y s t k i e ś w i a t a s tr o n y *). W P o z n a ń s k i e m z m a r ł o w t y m r o k u 16,45 n a 1000 m ie sz k , Z P r u s p r z e s z ł a do F r a n c y i , A n g l i i , H i s z p a n i i i W ł o c h . W K r ó l e s t w i e z a g o s p o d a r o w a ł a się n a d o b r e . W r o k u 1853 z a b r a ł a w K r ó l e s t w i e ofiar ( A r c h a n g i e l s k i ) :
Zachorow. Zmarło g śmierci na
1000 m.
W g u b . W a r s z a w s k i e j . . . 378 209 0,1
W g u b . A u g u s t o w s k i e j . . . 6225 2376 • 3,8
W g u b . L u b e l s k i e j . . . . 2846 1241 L 2
W g u b . P ł o c k i e j 2) . . . . 155 76 0,1
W g u b . R a d o m s k i e j . . . . 742 353 0, 4
S u m m a . 10346 4255 0,9
W r . 1854 p r z y p a d k ó w c h o l e r y w K r ó l e s t w i e b y ło n ie w iele , i to g ł ó w n i e t y l k o w g u b e r n i i A u g u s t o w s k i e j , ( A r c h a n g i e l s k i ) . Z a c h o r o w a ł o o g ó łe m 3206, z m a r ł o 1806.
W r o k u 1855 o d d n i a 19 m a j a do 20 p a ź d z i e r n i k a w e d ł u g w ia d o m o ś c i u r z ę d o w y c h z a c h o r o w a ł o w W a r s z a w i e 4065, z m a r ło 1784 % śm ier. 43,8. S z c z y t 2 5 / V I zach. 83. L u d n o ś ć 195,702, z a c h . 1:48, zm . 1:109 ( M a łe k ) . W d o m u c h o r o w a ł o 821, ś m i e r t . 6 3 ,5%, w s z p ita la c h 3244 śm iert. 38 § ( F r e y e r ) . W c a ł y m k r a j u z a c h o r . 75,958, z m a r ł o 38,725. Z t y c h w m i a s t a c h 3) z a c h o r o w a ło 34241, zm. 17634. W g m i n a c h zach. 41,717, zm . 20964.
( P . T . L . W . T . 34). P o ł o w a w s z y s tk ic h ty c h liczb w o g ó le p r z y p a d a n a g u b . L u b e l s k ą , g d z i e , c h o l e r a w t y m r o k u g r a s o w a ł a n a j s iln i e j, j a k r ó w n i e ż i w s ą s ie d n i c h z tą g u b e r n i j ą p o
w i a t a c h G a lic y i.
‘) W poznańskie przenieśli cholerę w początku sierpnia ucie
kinierzy z Kalisza do Ostrowa i flisacy do Torunia. W Poznaniu od 2 1/Y II do 6/XII, zasłabło 4,358, zm. 2,211 % zm. 53,02. N a 1,000 m.
zasłabło 48,16. (Brauser).
2) W Płocku w r. 1853 była zlokalizowana epidemija szpitalna.
Zapadli wszyscy słabsi chorzy w liczbie 10, z tych zmarło 6. Chory, co przyniósł, wyzdrowiał. Na miasto się epidemija nie rozeszła, dzięki pilnie przestrzeganym środkom ostrożności. (Tyrchowski).
3) W 55 roku w Płocku pojawiła się cholera najprzód w la za re
cie wojskowym, a zt.ąd rozeszła się n a miasto. Z ludności chrześc. 7,3 16, zachorowało 157, zm. 67. Z żydowsk. 5,291, zach. 382, zm. 214. Na ogół mieszkańców zachorował 1:24, zmarł 1:44, % śmiert. 5 2 | . Co do le
karzy, to podczas wszystkich epidemij w Płocku nie u m a rł żaden. Wy- rodziło się ztąd pomiędzy publicznością mniemanie, że lekarzy cholera się nie ima. Prof. Tyrchowski powiada, że ta k jednakże nie było.
Wszyscy lekarze doznawali podczas epidemij zaburzeń żołądkowych, a nawet i rozwolnieri, praw iąc je dnak innym kazania o odpowiedniem za
chowaniu się, byli także sami w tym razie i przykładem, dlatego wszy
scy wyzdrowieli.
W la t a c h n a s t ę p n y c h b y w a ł y je szc ze w K r ó l e s t w i e p o je - d y ń c z e p r z y p a d k i , d o r o z w o j u j e d n a k e p id e m ii j u ż n ie p r z y s z ło .
W r ó ż n y c h g u b e r n i j a c h R ossyi i i n n y c h k r a j a c h E u r o p y p r z e t r w a ł a ta p a n d e m i j a je sz c z e do r. 1861.
O g ó ł e m p o d c z a s d r u g i e j p a n d e m ii z a c h o r o w a ło w E u r o p i e 5788211, z m a r ł o 2 4 24046, co c z y n i p r o c e n t ś m i e r t e l n o ś c i d l a d o t k n i ę t y c h cholerą, o k o ło 42. W K r ó l e s t w i e p o d c z a s tej p a n d e m ii z a c h o r o w a ł o 199974, z m a r ł o 96363, p r o c . ś m i e r t . p r z e s z ł o 48. (A rc l ia n g i e ls k i ).
W r o k u 1846 p r z e d p o c z ą t k ie m p a n d e m i i b y ło m i e s z k a ń ców w K r ó l e s t w i e 4867129, w r o k u 1855 p o u s t a n i u tej p l a g i 46 7 3 8 7 9 , z m n ie j s z y ła się z a te m ilość m i e s z k a ń c ó w K r ó l e s t w a o 193250.
N a s i l e n i e e n d e m i i c h o l e r y c z n e j w B e n g a l j i w r. 1863 b y ło z w i a s t u n e m trz e c ie j E u r o p e j s k i e j p a n d e m i i . W r. 1864 b y ł a j u ż t c h o l e r a n a z a c h o d n i m b r z e g u p ó ł w y s p u i n d y j s k i e g o . W r o
k u 1865 p i e l g r z y m i zaw ieźli j ą d o M e k k i , a z t ą d d r o g ą n a S u e z , r ó w n i e ż p r z e z p i e l g r z y m ó w , d o s t a ł a się d o A l e k s a n d r y i . Z A l e - k s a n d r y i p r z e n i e s i o n ą z o s ta ł a d o A n k o n y i M a r s y l ii, i, co n a s n a j w i ę c e j o b c h o d z i do K o n s t a n t y n o p o l a ( 2 8 / V I). Z t ą d w k o ń c u li p c a d o s t a ł a się n a P o d o l e i d o O d e s y , 11 g o s i e r p n i a b y ł a j u ż n a W o ł y n i u . W K r ó l e s t w i e z m a r ł o w t y m r o k u w e d ł u g R o s s b a - c h a 18000 (?) N a W o ł y n i u w t y m r o k u p r z e z i m o w a ł a i z w io sn ą r . 1866 r o z s z e r z a ć się z t ą d za c z ę ła n a s ą s ie d n i e g u b e r n i j e .
W r o k u 1865 z T u r c y i d o s t a ł a się t a k ż e do A u s t r y i i P r u s s . W P o z n a ń s k i e m w r o k u 1866 z m a r ł o p o 13,82 n a 1000 rnieszk.
( A r c l i a n g i e l s k i ) .
W K r ó l e s t w i e o d pocz. e p i d . 2 1 / V I I d o k o ń c a 1 1 / X I I z a c h o r o w a ł o w t y m r o k u 39789, zm . 16733 ’ ). ( T . L . ) .
W W a r s z a w i e w r o k u 1866 za c z ę ła się c h o l e r a 2 9 / V J I , t r w a ł a do 3 / X l .
*) W Zduńskiej Woli na 7,979 m. od 8/IX do 24/X (koniec epidemii) zachorowało 614, zm. 336. Chrześcian zasł. 228, zm. 146.
Żydów zach. 386, zm. 100 (ludność żydowska wynosiła 2,174).
Chrześcijanin chorował co 23-ci, żyd co 8-my. Stosunek zm arłych do wyzdrowiałych u chrześcijan 2:1, u żydów 1:1. Chrześcijanie mało i niedbale się leczyli. Do rozpowszechniania się w Kaliskiem cholery bardzo się według Czajczyńskiego przyczyniali żydzi uciekinierzy i p ą t nicy, powracający z Częstochowy. W Częstochowie wybuchła cholera w roku 1866 dopiero po odpuście w dniu 8 września. Była bardzo silna, średnia śmierteność wynosiła 50§, dla dzieci nawet 66§. Przynieśli j ą do Częstochowy pątnicy, a ztąd po k r a ju dalej roznosili. (Bursztyński).
Tu musimy zaznaczyć, że w r. 1866 dr. Krassowski w Płocku wpadł na myśl leczenia cholery sosem kwaszonych ogórków. Wyniki otrzymywał bardzo dobre; ten sposób leczenia ta k się rozpowszechnił, że ogórki kwaszone w Płocku ja k o lekarstwo w aptekach przyrządzano.
Działanie objaśnia dr. K. zawartością w sosie kwasu mlecznego. N a j nowsze b adania bakteryjologiczne racjonalność tego leczenia potw ierdza
ją . (Istota chol. Azjat.. i pospolite jej leczenie. Warszawa 1880.— Gaz.
Lek. T. V).
P r z e d w y b u c h e m w łaściw e j c h o l e r y a z y j a t y c k i e j w ciągu 6 - c i u p o p r z e d z a j ą c y c h t y g o d n i b y ło 1497 p r z y p . , c h o l e r y n y ’’, z k t ó r y c h 10 z m a r ł o . N a „ a z y j a t y c k ą ’’ z a p a d ł o n a j w ię c e j w d n i u 4 /X , a m ia n o w ic ie 102. P o d c z a s całej e p id e m ii z a p a d ł o : c h r z e śc ija n 1398, zm . 467, § ś m i e r t 33. Ż y d ó w zap. 749, zm. 198,
% ś m i e r t. 26, W d o m u c h o r o w a ł o 1232, z ty c h z m a r ło 24,8 £ ’);
w s z p i t a l a c h c h o r . 915, z ty c h zm . 39§. (Szpit. d la c h o l e r y c z n . u r z ą d z o n e b y ł y za W o l s k ą r o g a t k ą , u S -go Ł a z a r z a , n a P r a d z e i w I n s t y t . p ołoż n.). L u d n o ś c i b y ło w W a r s z a w i e 243712, n a 1000 z a te m z a p a d ł o n a „ c h o l e r ę a z y j a t y c k ą “ 8,8, ł ą c z n i e za ś z
„ c h o l e r y n ą ” 14.9. ( F r e y e r ) .
W r . 1867 r o z p o c z ę ł a się c h o l e r a w k w i e t n i u , je d n o c z e ś n ie w g u b . L u b e l s k i e j i w W a r s z a w i e .
Tablica epid. chulery w r . 1867 w Kr. Polskiem (w edług A rchangielskiego).
Początek epidemii
Zachoro- wało
Ucź o S ~ tsj
na 10001.
Koniec epid.
G . W a r s z a w s k a . 2 1 / I V 10688 3671 4 1 2 / X I
G . K i e l e c k a . . . ? 2569 1222 2,6 do końca roku
G . Ł o m ż y ń s k a . . 2 4/V I 144 65 0,1 do X
G . L u b e l s k a . . . 21 / I V 4823 2130 3,3 do k o ń c a ro k u
G . P i o t r k o w s k a . . 2 7 / V I I 842 323 0,5 do k o ń a 1867 r.
G . P ł o c k a . . . 1 8 /V I 3156 1304 3,0 1 2 / X
G . R a d o m s k a . . ? 4236 2060 4,2 1 2 / X I
G . S i e d l e c k a . . . 12/V1 1041 450 0,9 1 2 / X I
G . S u w a l s k a . . 2 8 / X I 59 21 0,04 2 2 / X I I
27018 11265
Z e p i d e m i i w r o k u 1 8 6 7 -y m w W a r s z a w i e istn ie je bar- dz o sz c z e g ó ło w e s p r a w o z d a n i e ó w sze sn eg o i n s p e k t o r a u r z ę d u L e k a r s k i e g o M a l e k a . R o z p o c z ę ła się e p i d e m i ja 3 / V I , t r w a ł a d n i 130, d o 1 9 / X . Z l u d n o ś c i 2 4 7 6 6 8 zach. 7249, zm. 2222.
Z a c h o r o w a ł 1:33. z m a r ł 1:111. W d o m u c h o r o w a ł o 4722, zm . 1234, ś m i e r t. 26,13. W szpit. c h o r. 2527, zm . 988, § ś m i e r t . 39,09. Ś m i e r t e l n o ś ć ś r e d n i a w o g ó le 4 0 , 6§, c h r z e ś c ija n ie daw’ali nie co w ię k s z ą o d s e t k ę ś m i e r t. j a k żydzi. N a jw ię c e j z a c h o r o w a ł o w d. 3 0 / V I I — 34 m ia n o w ic i e 314.
W g a r n i z o n i e za ch. 397, zm . 152, § ś m i e r te l n o ś c i 38,28.
Tablica p ric b ic g u epid. w r. 1867 w Warszawie (w edług Maleka).
Średnio na dobę
l ‘S g 0 -I g 0 £
Okresy epidemii D a t y * * j | 2 j | 73 |
S3 w CSJ Cu
U N N
P o c z ą t e k i r o
z w ó j e p i d e m i i od 2 / V I do 11 / V I 9 42 21 4 2 W z r o s t . . . 1 1 / V I — 1 5 / V I I 34 45 4 176 13 5 S z c z y t. . . . 1 5 / V I I — 4 / V I I I 2 0 3569 1051 178 52 Z m n ie js z a n ie się 4 / V U I - 1 8 / I X 45 3079 915 68 20
U s t a n i e . . . 1 8 / I X - 1 9 / X 31 105 59 3 2
') M ałą względnie śmiertelność dla chorych, leczonych w domu
S z c z y t e p i d e m i i p r z y p a d a je d n o c z e ś n ie z w y le w e m W i s ł y ( 1 5 / V I I ) . W o d a p o d n io s ł a się wyżej ujść k a n a ł ó w i z a l a ła j e . C h c ą c p r z e s z k o d z ić t e m u , a b y w o d a n ie p o d n o s i ł a się w g ó r ę w k a n a ł a c h i p r z e z o t w o r y ich w e w n ę t r z n e n ie w y l e w a ła n a m ia sto , p o t r z e b a b y ło h e r m e t y c z n i e z a m k n ą ć w z m i a n k o w a n e ujścia. O s t r o ż n o ś ć t a z a b e z p ie c z y ła u lic e od z b y t e c z n e g o z a la n ia , n i e m o g ł a j e d n a k n ie m ieć w p ł y w u n a śc ie k b r u d ó w d o k a n a ł ó w z wyżej p o ło ż o n y c h części m ia s ta . B r u d y , m a j ą c z a t a m o w a n ą d r o g ę śc ie k o w ą do r z e k i , n a p e ł n i ł y k a n a ł y do te g o s t o p n i a ( b y ł y i u l e w n e deszc ze), ż e b e z w z g l ę d u n a to, iż b y ł y , o ile m ożności, za p o m o c ą p o m p o d p r o w a d z a n e z a w ał, d o s t a w a ł y się j e d n a k do o tw o r ó w u l i c z n y c h i z a l e w a ł y niżej le żące ulice. N a t y c h też u lic a c h b y ło g ł ó w n e s ie d lis k o c h o l e r y . N a F r a n c i s z k a ń s k i e j z a c h o r o w a ł o 299, d a l e j idą: P a ń s k a —289, B r o w a r n a — 251, N a l e w k i — 195, R y b a k i — 194, K r o c h m a l n a 194 i t. d. W t y m sp is ie u l i c , n a j b a r d z i e j d o t k n i ę t y c h z n a j d u j e m y te ż i C h m i e l n ą — 163 p r z y p . z a c h o r o w a n ia . C o d o d o m ów , to n a jw ię c e j, bo 22, z m a r ło w d o m u N r. 2201 n a M u r a n o w i e . W o d a w w o d o c ią g a c h p o w y le w ie b y ł a m ę t n a i n ie c z y sta . S k o n s t a t o w a n o k i l k a k r o t n i e r o z s z e r z a n i e się e p i d e m i i p r z e z złą w o d ę s tu d z ie n n ą . P o z a p i e c z ę t o w a n i u s t u d z i e n w k i l k u d o m a c h e p i d e m i j a w n ic h u s ta ła .
T ab lica statystyczna ludności m. Warszawy podług stanów i w ykazaniem ilości chorych i zm arłych podczas epidem ii w r. 1867. (T ab . IV M aleka).
Wyszczególnienie stanów
Liczba Zachoro wało Zmarło Stosunek cacliorowań lo ludności Stosunek śmierci loludności Odsetka śmierteln. chorych
U rz ę d n i c y i ich r o
d z i n y ... 4521 111 42 1:40 1:108 37,8
D u c h o w n i , n a u c z y
ciele, a r ty ś c i . . 1604 50 13 1:32 1:123 26,0
W ła ś c ic i e le d o m ó w ,
f a b r y k , k apitaliści 3688 288 47 1:16 1:78 20,6
K u p c y i h a n d l u j ą c y 8782 366 84 1:24 1:104 22,9
L e k a r z e . . . . 228 4 1 1:57 1:228 25,0
F e l c z e r z y i ich u c z
n io w ie . . . . 497 25 5 1:20 1:99 20,0
S io s tr y m iło sie rd z ia . — 3 1 — — 33,3
S ł u ż b a sz p ita ln a . . — 33 5 — — 15,1
n p o l i c y j n a . . 2044 81 18 1:25 1:113 22,2
„ d o m o w a . . 20783 899 245 1:23 1:84 27,2
S t r ó ż e ... 2903 223 72 1:13 1:40 32,2
R z e ź n ie y . . . . 551 19 5 1:29 1:110 26.3
S z e w c y ... 4434 110 41 1:40 1:108 37,2
objaśnia F re yer przez spieszną pomoc, j a k ą chorzy mieli zapewnioną przez posterunki lekarskie w 100 rewirach administracyjnych i przez t. zw. deżury żydowskie.
03 tsa
ó
O o O
U
¿4 W soo'2 2 ? 2 fl O fl
M_. 'CO'o
© o O fl Sh r-< CD
P4 ^ «-ł-3 _C3>-j
o rM C3
c3 ^ N .
c3 tsja
co o a
o '
" i - 8 B 1 *
J j <g g O £ o'CO
2489 83 22 1:30 1:113 26,5
— 20 3 ---- — 15,0
____ 20 12 --- — 60,0
— 11 5 — — 45,4
19662 590
1
131 1:33 1:150 22,2
—
93 42
— • —
45,1
— 32 11 — — 34,3
14554 1165 45 3 1:12 1:32 38,9
598 117 50 1:5 1:12 42,7
Wyszczególnienie stanów
K r a w c y . . . . K om iniarze . . S z w a c z k i . . . P r a c z k i . . . . R z e m ie ś l n ic y i p r z e
m y s ł o w c y . . P r a c u j ą c y w f a b r y
k a c h ta b a c z n y c h T r u d n i ą c y się oczy sz an ie m w y c h o d k ó w . . . . P r a c u j ą c y n a s ta t
k a c h w o d n y c h , w D o b r o c z y n n o ś c i W y r o b n i c y . . N ie r z ą d n i c e . .
N ajs zc zęś liw si p o d w z g lę d e m c h o l e r y b y li w r . 1867 a r e - sztanci. W w ię z ie n iu p r z y u lic y D łu g i e j n a 500 w ię ź n ió w nie z a c h o r o w a ł a n i j e d e n , co M a ł e k tło m a c z y o d o s o b n ie n ie m , d o b r e m p o w ietrz em , s u r o w e m p r z e s t r z e g a n i e m o d p o w ie d n i e j d y j e t y . W are szc ie p o l i c y j n y m , g d z i e d z i e n n ie d o 30 0 a r e s z t a n t ó w p r z e b y w a ło , z a s z e d ł t y lk o 1 p r z y p a d e k ch o lery .
C o do w ie k u , t a k ż e p o d a j e M a ł e k s z c z e g ó ło w ą ta b lic ę . N a jw ię ce j z a p a d ł o p o m ię d z y 2 0 — 30. Ś m i e r te ln o ś ć n iż s z a od ś re d n ie j b y ł a u m ę ż c z y z n p o m ię d z y 2 0 — 40, u k o b ie t 1 0 — 40.
D r o b n e d ziec i i w ie k p o d e s z ły na jw ię k sz ą d a w a ły o d s e t k ę ś m i e r telności.
W la ta c h 1868 i 69 e p id e m ii c h o l e r y w K r ó l e s t w i e nie b y ło , b y ł a j e d n a k w s ą s ie d n ic h g u b e r n i a c h C e s a r s t w a ( W i l e ń s k a , G r o d z i e ń s k a , K o w i e ń s k a ) . W r. 1870 b y ł a w K r ó l e s t w i e w g u b . n a s t ę p u j ą c y c h ( A r c h a n g i e l s k i ) :
G u b e r n ie.
<D 2
■*-3 H o3> S NI r-a
« .2
O o
Zachoro
wało Zmarło
śm. na 00ludn.
Koniec epidemii
• P-ł © ° |° S
W a r s z a w s k a *) .
K a l i s k a . . .
P i o t r k o w s k a . .
P ł o c k a . . .
R a d o m s k a . .
1 4 /X 1 4 / X I 2 6 / X I 2 8 / X I 2 3 / X
308 51 57 39 69
122 20 20 22 34
0,1 0,03 0,03 0,05 0,06
X I I 2 4 / X I I
7 / X I I 27/1/71 1 9 / X I I
524 218
W r o k u ty m w k o ń c u L i s t o p a d a z a u w a ż o n o w W a r s z a w i e
’) W gub. Warszawskiej głównie były dotknięte okolice Kutna.
W Żychlinie zachorowało 115, zmarło 38 (Klin ik a 1870).
n i e z w y k l e częste, j a k n a t a k s p ó ź n io n ą p o r ę , „ c h o l e r y n y “ . B y ł a to z a p e w n e p r a w d z i w a c h o l e r a z p rz e b ie g ie m ł a g o d n y m ( K l i n i -
WT r. 1871 zj‘a w ił a się c h o l e r a w K r ó l e s t w i e w S u w a ł k a c h (3 0 /1 I I ) po p r z y b y c i u do m ia s ta p a r t y i r e k r u t ó w z d o t k n i ę tej c h o l e r ą g u b . W ł o d z i m i e r s k i e j . P o za o b r ę b g u b e r n i i S u w a l skiej r o z p r z e s t r z e n i ł a się d o p ie ro n a je s ie n i.
T ab lica epidem ii cholery w K rólestw ie w r. 1871 (A rch.).
— CS
■2 g Zachoro ö - g Koniec
Gubernie
O o wało Zmarło á Zo epidemii
Pho? e|oO
T—1
S u w a l s k a . . 30/111 4 2 1 4 1418 2,7 6 / X I
Ł o m ż y ń s k a . 7/1 X 621 207 0,4 2 / X U
K a l i s k a . . . 8 I X 51 22 0,03 2 0 / X
P i o t r k o w s k a . 7 / X í 75 38 0,06 29/ X
4959 1685
W r . 1871 b y ła c h o l e r a r ó w n i e ż w g u b . K o w i e ń s k i e j , G r o d z ie ń s k ie j, W o ł y ń s k i e j i K i j o w s k i e j . W o s ta tn ic h d w ó c h p r z e t r w a ł a p r z e z c a łą zimę. W K r ó l e s t w i e w r o k u 1872 z a cz ęła się c h o l e r a r o z p r z e s t r z e n i a ć d o p ie r o je s ie n ią .
Tablica epidem ii cholery w K rólestw ie w r . 1872 (A rchang.).
:a c3 Ö
Gubernie
-2 ScS* o Zachoro s Koniec
NI rs OO ft . Pho
wało Zmarło
śmier 1000
epidemii
W a r s z a w s k a '), 4 / I X 2682 1153 1.2 w 73 r.
Ł o m ż y ń s k a . . 2 / I X 3484 1726 3,4
L u b e l s k a . . 2 3 / I X 1286 506 0,7 7 / X 1 I
P i o t r k o w s k a . 2 8 / X I 479 198 0,3 w 73 r.
P ł o c k a 2) . . 2 9 / I X 1955 775 1,6
R a d o m s k a . . 3 0 / X 97 25 0,05 2 9 / X I I
S u w a l s k a . . 18/1X 193 81 0 2 31 / X I I
S i e d l e c k a . . 14/XL 1857 12033
816 5280 3).
1,5 w 73 r.
’) Do Grójca w r. 1872 przywieziono w d. 13/1X partyję r e k r u tów z W iaim y, dotkniętej cholerą. Jeden z rekrutów zachorował na cho
lerę i zmarł w szpitalu. W szpitalu, j a k również w domach, gdzie stali rekruci, dopełniono starannej dezynfekcyi, pozostałych wzięto pod ścisła ohserwacyję lekarską. Cholera w mieście się nie rozwinęła. Dopiero 17/X I przywiozła cholerę do Grójca żydówka z Białobrzegów. Do końca roku 1872 zachorowało w G ró jcu '13, zmarło 6. W powiecie Grójeckim cholery wcale nie było (Lipiński).
2) Do Płocka przyniósł w r. 1872 cholerę pułk kozacki, p rzyby
ły z Warszawy w dniu 29/IX. W m ie ś c ie zachorowało 91, zmarło 37 (Gurbski i Wyczałkowski).
3) W r. 1872 była także cholera i w gub. Kieleckiej. W Pińczo
W W a r s z a w i e w r o k u ty m z ja w iła się c h o l e r a w d n i u 4 / I X p o m i ę d z y służbą. D r . Ż. P e te r s b u r s k i e j Z t ą d r o z s z e r z y ł a się n a j p r z ó d p o P r a d z e , p ó ź n ie j i po reszcie m ia s ta . J a k z w y kle , najw ięcej z a b i e r a ł a ofiar n a P o w iślu . T r w a ł a do 11/1 1873.
Z a c h o r o w a ł o o g ó łe m 1098, z m a r ł o 460 ( G . L . T . 13).
W r . 1873 b y ł a w K r ó l e s t w i e j e d n a ze z n a c z n ie jsz y c h epi- d em ij. D o p o ło w y W r z e ś n i a te g o ż r o k u , w e d łu g ź ró d e ł u r z ę d o w y c h , z a c h o r o w a ło w K r ó l e s t w i e 3 7 5 8 6 '), z m a r ło 16248 (G . L . T . 15). W W a r s z a w i e p ie rw sz y z a c h o r o w a ł w dniu 30/V flisak, p r z y b y ł y z silnie d o tk n ię te j c h o l e r ą G a lic y i. E p i d e m i j a t r w a ł a d o 1 1 /X . Z a c h o r o w a ł o n a 2 7 6 0 0 0 m ie s z k a ń c ó w 4188 (1 ,5 9 § ) , w tej liczbie 769 dzieci. Z m a r ł o 1665 (0 ,6 § w s to s u n k u do l u d ności), w tej lic zbie 319 dzieci. G a r n i z o n w a r s z a w s k i w y n o s ił 17591. Z a c h o r o w a ł o 755 (4,3§), z m a r ł o 239 (1,3 §) ( G . L . T . 15).
N a jw ię c e j z a c h o r o w a ł o w S i e r p n i u — 1819 (eyw. i w ojsk, r a zem ). Z tej lic zb y z m a r ł o 974. N a jw i ę k s z a ś m i e rte l n o ś ć b y ł a w p o c z ą t k a c h e p i d e m i i w C z e r w c u : n a 108 c h o r y c h w ty m m ie siącu z m a r ł o 42 ( G . L . T . X V , M . T . I ) .
P o r o k u 1873 c h o le ry j u ż u n a s n ie b y ło .
C z w a r t a p a n d e m i a r o z p o c z ę ł a się w I n d y j a c h w r. 1883.
W s k u t e k n ie d b a ł e g o p r z e s t r z e g a n i a p r z e z A n g l i k ó w n a m o r z u C z e r w o n e m p r a w i d e ł k w a r a n l a n o w y c h , w t y m r o k u j e s z c z e d o s t a ł a się d o A r a b i i i E g i p t u ; z tą d w r. 1884 d o W ł o c h , F r a n - cyi i H i s z p a n i i . T a m g r a s o w a ł a z dość siln e m n a t ę ż e n ie m w r o k u 1884 i 1885; n a in n e k r a j e , o p r ó c z k i l k u p r z y p a d k ó w w’ T ry j e ś c i e i n a W ę g r z e c h , n i e r o z p r z e s t r z e n i ł a się, i w re szc ie w r. 1886 o s ta te c z n ie w y g a s ł a .
W r. 18 9 0 p o ja w i ła się z n o w u w H is z p a n ii , p r z y w ie z io n a tu ta j z w y s p F i l i p i ń s k i c h . P o za g r a n i c e p ó ł w y s p u P i r e n e j s k i e - go się n ie ro ze szła , do cz e g o może b y ć p r z y c z y n i ł y się rac y jo - n a l n e u r z ą d z e n i a s a n i t a r n e w z a g r o ż o n y c h o śc ie n n y c h p a ń s tw a c h .
G r o ż ą c a n a m o b e c n ie p a n d e m i j a id z ie s t a r ą d r o g ą z r o k u 1830: z P e r s y i p r z e s z ł a n a k r a j z a k a u k a z k i , z t ą d do A s t r a c h a -
wie zachorowało chrześcijan 307, zmarło 80 przy ludności 2122. Żydów zachorowało 291, zmarło 52, przy ludności 3703. Przyniósł cholerę żyd, przybyły na szabas ze wsi, dotkniętej cholerą. Do rozpowszechnienia się cholery przyczynił się w niemałej mierze zwyczaj wylewania po prostu za okno ekskrementów cholerycznych (Gawroński). Archangielski gub.
Kieleckiej w spisie gubernij, dotkniętych cholerą w r. 1 8 7 2 nie zamieścił, prawdopodobnie, wskutek spóźnionego rapoitu, gdyż korzystał on ze źró
deł Depart,. Lek., dotyczących epidemii od 1823 tylko do końca 1872 r.
') Tablica cholery w r. 1873 w Radomiu (Brudzyński):
Zachorowało Zmarło
Clirześc. Żydów Chrzęść. Żydów
Mężczyzn 77 61 38 26
Kobiet 78 68 44 40
Dzieci 62 80 33 44
2T7 209 115 ITo
426 225
n ia i d a le j. J e d n o c z e ś n i e z Z a k a u k a z u p r z e s z ła i d o T u r c y i A z y j a t y c k i e j . W e d ł u g o s ta tn ic h t e l e g r a m ó w j e s t j u ż ' w N iż s z y m N o w o g r o d z ie , w R o s to w ie n a d D o n e m , a n a w e t w g u b . C h a r k o w skiej i P o łta w s k i e j. J e s t ju ż w T r e b iz o n d z ie , g r o z i w ięc n a m p o dw ó jn ie , g d y ż d r o g ą w o d n ą p rę d z e j się p rze n o si, l a d a w ięc d z i e ń z R o s t o w a ' n a d D o n e m ¿lub T r e b i z o n d y m oże się p r z e n i e ś ć do O d e ss y . O z l o k a li z o w a n i u jej n a t a k sz ero k iej p r z e s t r z e n i i m o w y b y ć nie może. K i e d y d o nas p r z y jd z ie ? M oż e ju tr o , g d y ż p o m im o s a n i t a r n e g o d o z o r u n a k o le ja c h , m o ż e się p r z e m k n ą ć n i e postrz e ż e n ie czy j a k i ś le k k o d o t k n i ę t y p a s a ż e r , czy te ż p o w a -
Jany z a r a z k i e m p r z e d m io t. J e ż e l i n ie p r z y je d z ie k o le ją, to p r z y j dzie n a p e w n o „p iesz o ” ; w t a k i m r a z i e m o ż e nie b ę d z ie m y m ie ć je j j e s z c z e w t y m r o k u . W k a ż d y m r a z ie p o w i n n i ś m y być j u ż o b ec n ie n a p r z y j ę c i e j e j p r z y g o t o w a n i .
Przyczyny i powstawanie.
G r o z a , j a k ą p r z e j m o w a ł a i d o t ą d p r z e j m u j e z a r ó w n o n a j p r o s ts z e , j a k i n a j i n t e l i g e n t n i e j s z e w a r s t w y s p o ł e c z e ń s t w a m yśl n a w e t o u k a z a n i u się e p i d e m i i c h o l e r y , z u p e ł n i e w re s z c ie u z a s a d n io n a ze w z g lę d u , iż c h o r o b a ta n ie t y l k o d z i e s i ą t k u j e lu d n o ś ć , ale, j a k to wyżej w id z i e li ś m y , z a b i e r a c z a s e m w nie k tó r y c h m ie js c o w o ś c ia c h d o g r o b u a n a w e t ‘/ 4 j e j część, j e s t c h y b a d o s t a t e c z n y m p o w o d e m , d la c z e g o j u ż o d c h w i l i p ie rw s z e g o u k a z a n i a się c h o l e r y w E u r o p i e z a ję to się b a d a n i e m p r z y c z y n y j e j p o w s ta w a n ia . N a r o d z a j u t y c h p o s z u k i w a ń o d b i ł y się, n a t u r a l n i e , w sp ó łc z e s n e p o ję c ia i m e to d y b a d a n ia .
T a k więc w r o k u 1817 o b w in io n o o s z e r z e n ie c h o l e r y p o w ie t rz e . P r z y n a s t ę p n y c h p a n d e m i j a c h z w r ó c o n o się d o b a d a ń n a d k r w i ą i w y p r ó ż n i e n i a m i . B o h m (1 8 3 8 ) z n a l a z ł w s t o l c u c h o r y c h n a c h o l e r ę j a k i e ś g r z y b k i ; B r i t t a n i S w a y n e ( 1 8 i 9 ) w y k r y l i w n im j a k i e ś m a łe c i a ł k a p ie r ś c ie n io w a te ; P o u c h e t i P a - c ini (1854) z n a le ź li w n i m v i b r i o n y , k t ó r e p i e r w s z y z n ic h za l i c z a ł d o rodziny* v ib r io r u g u l a . N a s t ę p n i e L e y d e n i W i e w i ó - r o w s k i (1 8 6 6 ) o p is y w a li w s to lc a c h c h o r y c h c h o l e r y c z n y c h p e w n e p a ł e c z k i , a K l o b , T h o m ć i H a l l i e r —tw o r y , p o d o b n e d o rni- k r o k o k ó w . — W s z y s t k i e te b a d a n i a m a j ą j e d n a k tę w s p ó l n ą w a
dę, że z u p e ł n i e n ie o d p o w i a d a j ą ż a d n e m u z w y m a g a ń b a k l e r y - jo lo g i i, i d l a t e g o dziś p r z y j m o w a ć j e p o d u w a g ę b y ł o b y co n a j m n i e j z b y t e c z n e m .
Ścisłe p o s z u k i w a n i a n a d e t y j o l o g i j ą c h o l e r y p r z e p r o w a d z i ł w r o k u 1883 K o c h , a o t r z y m a n e p r z e z n ie g o w r. 1884 w y n ik i s t a n o w i ą p r a w i e w s z y s t k o , co o e t y jo lo g ii c h o l e r y w ie m y . N ie dość n a te m , K o c h , a z a n im c a ły sz e r e g j e g o u c z n ió w , t a k o p r a cow a li w ła s n o ś c i m o r fo l o g ic z n e i b io lo g i c z n e p a s o r z y t a c h o r o b o tw ó r c z e g o c h o l e r y , że dziś w s z y s c y m u s i m y się c h y b a z g o d z ić n a to, że zn a jo m o ś ć ty c h b a d a ń i ich w y n i k ó w j e s t w a r u n k i e m niezbędnym n ie t y l k o d la p o j m o w a n i a i s t o ty c h o r o b y , a le i d l a u p r z y t o m n i e n i a sobie r o d z a j u i ź r ó d ł a z a g r a ż a ją c e g o p r z y n ie j c z ło w ie k o w i n ie b e z p ie c z e ń s tw a , o r a z d l a o b m y ś l e n i a r a c j o n a l n e j p o d s t a w y p r o f i l a k t y k i o g ó ln e j i o s o b is te j, k t ó r a , j a k d o t ą d ,
