Wojewódzki Inspektorat Weterynarii w Opolu, ul. Wrocławska 170, 45-836 Opole, e-mail: s.wypchlo@wiw.opole.pl
I. Zarządzanie kryzysowe w Inspekcji Weterynaryjnej
Czy choroby zakaźne zwierząt mogą wywołać sytuację kryzysową?
Zadanie takiego pytania wydaje się bardzo zasadne, ponieważ wiedza społeczeństwa polskiego jak i in-nych krajów jest niezwykle mała, jeśli chodzi o tę dziedzinę życia. Zawód lekarza weterynarii jest kojarzony przede wszystkim z leczeniem zwierząt, zarówno tych małych, czyli naszych domowych pupili, jak i tych du-żych, hodowanych w celu uzyskania mięsa, mleka itp. produktów, na co dzień przez nas spożywanych. Lecz-nictwo i profilaktyka zwierząt to tylko niewielki procent działalności wykonywanej przez lekarzy weterynarii. Cóż ponadto? W tym miejscu jest konieczne wyjaśnienie struktur weterynarii i zakresu jej działalności. Od 1989 r. na terenie Polski można rozróżnić dwa piony działalności weterynarii. Pierwszy to właśnie lecznictwo i profilaktyka zwierząt gospodarskich i domowych – lekarze weterynarii posiadający status wolnego zawo-du. Drugim pionem są lekarze weterynarii, którzy posiadają status urzędnika państwowego i są zatrudnieni w Inspekcji Weterynaryjnej.
Czym zatem zajmuje się Inspekcja Weterynaryjna?
Statutowa działalność Inspekcji Weterynaryjnej opiera się na Ustawie z dnia 29 stycznia 2004 r. o Inspekcji Weterynaryjnej (tekst jednolity Dz. U. z 2007 Nr 121, poz. 842 ze zmianami). Artykuł 3 tej ustawy określa zadania Inspekcji i wart jest bezpośredniego przytoczenia, ponieważ w sposób hasłowy uświadamia, jak jest to duży zakres uprawnień i obowiązków, a tym samym odpowiedzialności spadającej na lekarzy weterynarii zatrudnionych w jej strukturach. Oto on:
„Art. 3. 1. Inspekcja realizuje zadania z zakresu ochrony zdrowia zwierząt oraz bezpieczeństwa produktów
pochodzenia zwierzęcego w celu zapewnienia ochrony zdrowia publicznego. 2. Inspekcja wykonuje swoje zadania w szczególności przez:
1) zwalczanie chorób zakaźnych zwierząt, w tym chorób odzwierzęcych; 1a) badania kontrolne zakażeń zwierząt;
2) monitorowanie chorób odzwierzęcych i odzwierzęcych czynników chorobotwórczych oraz związanej z nimi oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe u zwierząt, w produktach pochodzenia zwierzęcego i środkach żywienia zwierząt;
3) badanie zwierząt rzeźnych oraz produktów pochodzenia zwierzęcego; 4) przeprowadzanie:
a) weterynaryjnej kontroli granicznej,
b) kontroli weterynaryjnej w handlu i wywozie zwierząt oraz produktów w rozumieniu przepisów o kontroli weterynaryjnej w handlu;
5) sprawowanie nadzoru nad:
a) bezpieczeństwem produktów pochodzenia zwierzęcego, w tym nad wymaganiami weterynaryjnymi przy ich produkcji, umieszczaniu na rynku oraz sprzedaży bezpośredniej,
b) wprowadzaniem na rynek zwierząt i ubocznych produktów pochodzenia zwierzęcego, c) wytwarzaniem, obrotem i stosowaniem środków żywienia zwierząt,
d) zdrowiem zwierząt przeznaczonych do rozrodu oraz jakością zdrowotną materiału biologicznego, jaj wy-lęgowych drobiu i produktów akwakultury,
WYKŁAD
Y
e) obrotem produktami leczniczymi weterynaryjnymi, wyrobami medycznymi przeznaczonymi dla zwierząt oraz warunkami ich wytwarzania,
f) wytwarzaniem i stosowaniem pasz leczniczych, g) przestrzeganiem przepisów o ochronie zwierząt,
h) przestrzeganiem zasad identyfikacji i rejestracji zwierząt oraz przemieszczaniem zwierząt,
i) przestrzeganiem wymagań weterynaryjnych w gospodarstwach utrzymujących zwierzęta gospodarskie; 6) prowadzenie monitorowania substancji niedozwolonych, pozostałości chemicznych, biologicznych, pro-duktów leczniczych i skażeń promieniotwórczych u zwierząt, w ich wydzielinach i wydalinach, w tkankach lub narządach zwierząt, w produktach pochodzenia zwierzęcego, w wodzie przeznaczonej do pojenia zwie-rząt oraz środkach żywienia zwiezwie-rząt;
7) prowadzenie wymiany informacji w ramach systemów wymiany informacji, o których mowa w przepisach Unii Europejskiej.
3. Inspekcja wykonuje zadania, o których mowa w ust. 1 i 2, na podstawie przepisów odrębnych.
4. Na terenach i w stosunku do jednostek organizacyjnych podległych i nadzorowanych przez Ministra Obro-ny Narodowej oraz jednostek wojsk obcych przebywających na tych terenach zadania określone w ust. 1 wykonuje Szef Służby Weterynaryjnej – Inspektor Weterynaryjny Wojska Polskiego.
5. Szef Służby Weterynaryjnej – Inspektor Weterynaryjny Wojska Polskiego wykonuje swoje zadania przy pomocy Wojskowej Inspekcji Weterynaryjnej.
6. Szef Służby Weterynaryjnej – Inspektor Weterynaryjny Wojska Polskiego lub osoba przez niego upoważ-niona może uczestniczyć w prowadzonej przez organy Inspekcji:
1) weterynaryjnej kontroli granicznej środków transportu, w tym okrętów i statków powietrznych wy-korzystywanych do przewozu zwierząt lub produktów pochodzenia zwierzęcego na potrzeby Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej oraz wojsk obcych;
2) kontroli zakładów zaopatrujących lub ubiegających się o zaopatrywanie Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w produkty pochodzenia zwierzęcego.”
Kolejnym aktem prawnym, który wskazuje uprawnienia Inspekcji Weterynaryjnej, jest Ustawa o ochronie zdro-wia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt (tekst jednolity: Dz. U. z 2008 r. Nr 213, poz. 1342). Właśnie te dwa główne akty prawne wraz z innymi ustawami i rozporządzeniami wykonawczymi oraz prze-pisami Unii Europejskiej, które działają wprost na terenie kraju, określają zadania, jakie ma do wykonania Inspekcja Weterynaryjna w sytuacjach określonych mianem kryzysowych.
II. Epizootie, czyli wystąpienie chorób zwierząt mających wpływ na zdrowie i życie zwierząt oraz ludzi
Swobodne, częste i szybkie przemieszczanie się ludzi, zwierząt, towarów i usług sprzyja rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych zwierząt mających wpływ na zdrowie i życie zwierząt, ludzi oraz na sytuację gospodarczą kraju, w którym konkretna jednostka chorobowa wystąpiła. Warto przypomnieć sobie, jakie utrudnienia w ruchu ludności, w handlu i eksporcie oraz jakie straty gospodarcze przyniosło wystąpienie pryszczycy w Wielkiej Brytanii i Francji pod koniec ubiegłego wieku. Podobnie było, nie w odległej przeszłości, ale w 2007 r., gdy na terenie Polski, została stwierdzona wysoce zjadliwa grypa ptaków.
Choroby zwierząt podlegające zwalczaniu oraz choroby odzwierzęce, które stanowią zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi, muszą być stale monitorowane i likwidowane w miejscu ich pierwotnego wystąpienia, ponieważ ich niekontrolowane rozprzestrzenianie powoduje wprost proporcjonalne zwiększenie zachorowań zwierząt, ludzi oraz dynamiczne straty dla gospodarki krajów, gdzie dana choroba wystąpiła. Jest to właśnie zadanie główne, jakie spoczywa na Inspekcji Weterynaryjnej, gdyż niekontrolowane wystąpienie omawia-nych chorób może spowodować sytuację kryzysową obejmującą swoim zasięgiem nie tylko poszczególny region, kraj, kontynent ale i znaczącą większość świata, co określa się mianem panzootii.
jakie skutki może wywołać wystąpienie choroby zwierząt podlegającej obowiązkowi zwalczania?
Są to między innymi:
ograniczenia w ruchu ludności i pojazdów; –
likwidacja (zabicie, ubój) od kilku do kilkuset tysięcy sztuk zwierząt, co powoduje znaczące straty go-–
spodarcze w postaci upadłości gospodarstw, zakładów przemysłowych zajmujących się przetwarzaniem środków pochodzenia zwierzęcego, zwiększenie bezrobocia;
WYKŁAD
Y
wydatkowanie z budżetu państwa znacznych środków finansowych związanych ze zwalczaniem choroby –
i wypłatą odszkodowań dla hodowców zwierząt; niekontrolowany wzrost cen artykułów spożywczych; –
ograniczenia w handlu i eksporcie zwierząt i artykułów spożywczych pochodzenia zwierzęcego; –
spadek dochodów skarbu państwa, a tym samym ograniczenie wydatków na inwestycje, instytucje finan-–
sowane z budżetu państwa;
spadek dochodów z turystyki związanej z ograniczeniem ruchu ludności i strachem przed zachorowaniem –
lub rozwleczeniem choroby.
III. Monitorowanie zagrożeń występowania chorób zwierząt oraz czynników je wywołujących
Stały monitoring chorób zwierząt oraz czynników je wywołujących jest niezbędny w celu przedsięwzięcia stosownych działań, które zminimalizują ich rozprzestrzenienie. Główne jednostki chorobowe i czynniki chorobotwórcze podlegające zwalczaniu, rejestrowaniu oraz monitorowaniu zawierają załączniki 2, 3 i 5 do Ustawy o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt.
Kontroli podlegają zarówno żywe zwierzęta, jak również środki żywienia zwierząt oraz środki spożywcze pochodzenia zwierzęcego według zasady „od wideł do widelca”. Tym samym na każdym etapie produkcji pasz, żywności oraz przemieszczenia zwierząt zapewniony jest nadzór i kontrola nad produkowanym asor-tymentem. Nadzór ten i odpowiedzialność, w świetle obowiązujących przepisów, spoczywa na producencie i dystrybutorze we wszystkich sektorach związanych z produkcją żywności, tj. od produkcji podstawowej (np. środki żywienia zwierząt, zwierzęta) do produktu końcowego (przetworzony środek spożywczy pocho-dzenia zwierzęcego, np. mięso, mleko, jogurty, masło itd.) Kontrola i egzekwowanie właściwych zachowań producentów i utrzymania parametrów zdrowotności zwierząt i żywności spoczywają właśnie na Inspekcji Weterynaryjnej, która została wyposażona przez ustawodawcę w szereg instrumentów wymuszających na producentach postępowanie zgodne z obowiązującymi przepisami. Są to m.in. nakładanie mandatów, grzy-wien, kierowanie spraw do organów ścigania z oskarżenia publicznego, wstrzymanie lub zakaz produkcji, wydawanie rozporządzeń (jedyna inspekcja, która może takie akty prawne wydawać w celu zapobieżenia rozprzestrzenianiu się oraz likwidacji ognisk chorób zakaźnych zwierząt).
Monitorowanie występowania chorób zakaźnych zwierząt oraz czynników chorobotwórczych je wywo-łujących to również przepływ informacji o ich wystąpieniu. Informacje te muszą być przekazywane w sposób szybki i jasny, aby zostały podjęte stosowne działania wszystkich służb odpowiedzialnych za zdrowie i życie ludzi, co jest celem nadrzędnym w ich funkcjonowaniu.
Swobodny przepływ towarów i usług pomiędzy krajami Unii Europejskiej, jak również państwami sto-warzyszonymi powoduje, że przeniesienie chorób z kraju do kraju może się odbyć w bardzo krótkim czasie. Tym samym informacje, które muszą towarzyszyć przesyłkom zwierząt i środków spożywczych, powinny jasno określać producenta, miejsce wysyłki i miejsce przeznaczenia.
W przypadku żywności są one zawarte w handlowym dokumencie identyfikacyjnym (HDI), opakowa-niu zbiorczym oraz jednostkowym. Zatem na każdym etapie produkcji lub dystrybucji towarów jest możli-wość prześledzenia drogi, jaką odbył produkt od stadium produkcji pierwotnej do produktu końcowego tra-fiającego do konsumenta. Ma to istotne znaczenie w przypadku stwierdzenia na jednym z etapów produkcji lub dystrybucji środków spożywczych pochodzenia zwierzęcego albo środków żywienia zwierząt czynnika chorobotwórczego stwarzającego zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi oraz zwierząt. Elementem wspoma-gającym i umożliwiającym szybkie działanie służb odpowiedzialnych za zdrowie publiczne jest europejski, elektroniczny system wczesnego ostrzegania o niebezpiecznych produktach i paszach – RASFF. Pozwala on na niemal natychmiastowe wycofanie z rynku artykułów, które mogą stanowić zagrożenie epidemiologiczne, epizootyczne lubzdrowotne, a tym samym być czynnikiem stwarzającym wystąpienie sytuacji kryzysowej wymykającej się spod kontroli.
W przypadku monitoringu występowania chorób zwierząt podlegających zwalczaniu i notyfikacji w Unii Europejskiej takim systemem elektronicznego powiadamiania o ich wystąpieniu jest ADNS. Pozwala on na powiadomienie właściwych terytorialnie powiatowych lekarzy weterynarii oraz ich odpowiedników w kra-jach UE o każdym nowym ognisku konkretnej jednostki chorobowej. Tym samym zarówno powiatowy lekarz weterynarii, jak i wojewódzki oraz Główny Lekarz Weterynarii mogą podjąć decyzje przeciwdziałające wpro-wadzeniu wektora choroby na teren, kraju, województwa, powiatu.
WYKŁAD
Y
Kolejnym systemem elektronicznym, który umożliwia kontrolę nad rozprzestrzenianiem się chorób za-kaźnych zwierząt oraz czynników je wywołujących, jest system powiadamiania o przesyłkach zwierząt ży-wych, materiału biologicznego i odpadach kategorii „I” oraz „II” tzw. niebezpiecznych. Jest to tzw. TRACES, podobnie jak wcześniej przytoczone systemy działający przez całą dobę. Pozwala on na śledzenie drogi prze-mieszczania się przesyłki od punktu wyjścia do punku docelowego. Umożliwia również weryfikację danych zawartych w świadectwie zdrowia towarzyszącym przesyłce z wersją elektroniczną wprowadzoną do systemu przez właściwego terytorialnie urzędowego lekarza weterynarii. Oba te dokumenty powinny być identyczne. Tym samym zarówno graniczni dla UE lekarze weterynarii, jak i właściwi dla miejsca docelowego przesyłki urzędowi lekarze weterynarii mogą zastosować niezbędne środki przeciwdziałające wprowadzeniu na teren Unii Europejskiej lub nadzorowanego terytorium groźnego czynnika chorobotwórczego. Ponadto elemen-tem wspomagającym kontrolę przemieszczania przesyłek zwierząt w transporcie długotrwałym (powyżej 8 godzin) na terenie Unii Europejskiej jest nałożony przez Rozporządzenie UE 1/2005 obowiązek montowa-nia w pojazdach przewożących żywe zwierzęta systemu nawigacji satelitarnej (GPS0 oraz elektronicznego rejestratora otwierania klapy załadunkowej na pojeździe). Dane z tych rejestratorów umożliwiają porównanie danych deklarowanych przez wysyłającego zwierzęta oraz przewoźnika do stanu zastanego – faktycznego i w przypadku ich niezgodności wszczęcie postępowania administracyjnego – wyjaśniającego, a tym samym przeanalizowanie możliwości zawleczenia choroby zakaźnej zwierząt.