Słowo i grafika

Narracja komiksu opiera się na ścisłej relacji pomiędzy obrazem i słowem. Utwór Spiegelmana utrzymany jest w kolorach czarno –

28 Więcej na ten temat R. Baccolini, F. Zanettin (Baccolini, Zanettin, op. cit., s. 115-116).

29 Ibidem, s. 116.

30 W ciągu pierwszych dziesięciu lat przetłumaczony został na ponad 20 języków.

Zob. Maus, Spiegelman, Art, https://wyborcza.pl/1,75517,258690.html (dostęp:

13 VII 2019).

31 Po opublikowaniu komiksu w Polsce na łamach prasy pojawiło się wiele arty-kułów krytykujących zastosowaną przez autora antropomorfizację. Szczególnym dowodem protestu był list Ryszarda Vogela skierowany do Roberta Kupieckiego – ambasadora RP w Waszyngtonie, który sprzeciwiał się wprowadzenia komik-su jako jednej z obowiązkowych lektur ósmej klasy w Highland Middle School w okręgu szkolnym Nr. 70 w Libertyville, w powiecie Lake, stan Illinois. Zob.

http://www.bibula.com/?p=18989 (dostęp: 30 III 2019).

O granicach przekładu. Zakres słowa w komiksie Arta Spiegelmana Maus

białych. Cechuje go: prosty rysunek i gruba kreska. W przekładach żaden element graficzny nie został pominięty, żaden nie został poddany ekwiwalencji. Znaczącymi komponentami grafiki Mausa Arta Spie-gelmana są odnoszące się do czasów II wojny światowej i Holokaustu symbole: swastyka, umundurowanie żołnierzy, pasiaki więźniów obozu koncentracyjnego oraz pojawiająca się w różnych kontekstach gwiazda Dawida. Pomimo uproszczonej formy³², symbole te są czytelne i roz-poznawalne.

Obserwowana w tekście ścisła relacja pomiędzy słowem a obrazem poszerza zakres znaczeniowy, dopełniając opowieść głównego bohatera o jego losach i pozwala odczytać jego historię nie tylko w kontekście jednostkowym, ale i zbiorowym. Na jednym z kadrów grafik zamieścił w witrynie sklepowej symbol gwiazdy Dawida oraz napis „Jude”³³. Zarówno w tekście oryginalnym jak i przekładzie polskim³⁴ słowo staje się symbolem, czytelnym odniesieniem do epoki i faktów. Omawiany przeze mnie kadr świadczy również o tym, że autor świadomie pozostawia wskazówkę translatorską³⁵. Stosując wyrażenie w brzmieniu odpowiadającym realiom II wojny światowej, wzmacnia jego histo-ryczną konotację, mniej wyraźną dla niemieckojęzycznego odbiorcy.

Symboliczne znaczenie słowa pozwala również na rozszerzenie perspektywy odbioru o aspekt kulturowy. Jeden z kadrów³⁶ przedstawia postaci okryte płaszczami, narzutami. Grafika, której elementem domi-nującym jest tekst zapisany w języku hebrajskim, uzupełniona została komentarzem narratora: „I my też co dzień się modliliśmy”³⁷. W ten sposób naszkicowane okrycia, którymi otulają się postacie, przestają być zwykłą chustą chroniącą przed chłodem, stają się tałesami – szalami modlitewnymi, a bohaterowie kadru stają się religijnymi, wierzącymi, być może nawet ortodoksyjnymi Żydami.

32 Wielowarstwowość oraz różne znaczenia interpretacyjne Mausa Arta Spiegelma-na opisuje Łukasz Stasiak (Stasiak, op. cit.).

33 Odpowiednio: ang. s. 35, pol. s. 37.

34 W przekładzie na język niemiecki wyrażenie „Jews” należy do języka natural-nego.

35 W wypowiedziach bohaterów Art Spiegelman używa angielskiego określenia

„Jew”.

36 Odpowiednio: ang. s. 56, pol. s. 58, niem. s. 54.

W żadnym z wydań tekst w języku hebrajskim nie został przetłuma-czony na język docelowy. W tekście oryginalnym brakuje również przy-pisu z jego przekładem. Słowo nie niesie bezpośredniej treści, ma walor obrazowy, jednocześnie staje się znakiem religijnym i nośnikiem kultury.

Korelacja symbolu i słowa wyraźnie zaznaczona zostaje w tych fragmentach tekstu, w których symbol graficzny uzupełnia narrację.

Przykładem jest kadr przedstawiający drogę w kształcie swastyki³⁸. Uciekający po likwidacji getta Andzia i Władek kierowali się w stronę Sosnowca. Postawienie bohaterów na rozdrożu w formie nazistow-skiego symbolu, dopełnionego komentarzem narratora: „Andzia i ja nie mieliśmy gdzie iść”³⁹, unaocznia niewyobrażalność ich sytuacji i uwalnia wizualną metaforę tragizmu losu. Bohaterowie opowieści nie mogli znaleźć nigdzie schronienia. Nikogo również nie mogli prosić o pomoc⁴⁰. Znaleźli się w centrum Zagłady, a żadne z rozwiązań nie wydawało się słuszne. Zgodnie z tezą Romana Ingardena, zarówno obraz jak i utwór literacki zawiera pewne miejsca niedookreślone, które pozwalają obserwatorowi versus czytelnikowi odnaleźć ukryte znaczenia⁴¹. Znaczenia w utworze Arta Spiegelmana wynikają w rów-nym stopniu ze słowa i obrazu. W ten sposób miejsca „niedookreślone”

zostają wypełnione, co pozwala na jednoznaczne odniesienie przed-stawianych wydarzeń do faktów historycznych oraz uświadomienie niewyrażalnego w słowach tragizmu losu Żydów.

5. Słowo

Warstwa leksykalna utworu Spiegelmana dopełnia grafikę i staje się ważnym nośnikiem informacji również w zakresie uściśleń topo-graficznych. Grafik wyposaża komiks między innymi w mapy Polski

38 Odpowiednio: ang. s. 127, pol. s. 129, niem. s. 125.

39 Ibidem, s. 129.

40 W czasie II wojny światowej na terenie Polski za ukrywanie Żyda groziła kara śmierci. Nieznane bohaterom były losy rodziny. Mogli przypuszczać, że pod zna-nymi adresami nikogo nie zastaną.

41 R. Ingarden, Obraz i jego konkretyzacja. Malarski przedmiot estetyczny, w: Idem, Studia z estetyki, t. 2, Warszawa 1958, s. 98-104.

O granicach przekładu. Zakres słowa w komiksie Arta Spiegelmana Maus

z okresu II wojny światowej⁴², zamieszcza dokładne plany obozu⁴³, rzetelnie szkicuje schemat krematorium⁴⁴. „W oparciu o wspomnienia ojca – i co łatwo zauważyć materiały historyczne – stara się przedstawić fakty. W ten sposób łączy opowieść świadka z relacją historyczną, a te dwa źródła przeplatają się i uzupełniają nawzajem”⁴⁵. Uwagę zwracają wprowadzone do narracji komiksu nazwy miejscowości ważnych dla bohatera. Oznaczenia geograficzne pozwalają na uściślenie topografii, co z kolei lokuje opowiadaną historię w autentycznej, rozpoznawalnej dla współczesnego odbiorcy przestrzeni.

W tym zakresie tłumacze dokonali uzasadnionej ekwiwalencji językowej. Przetłumaczyli nazwy państw, regionów i miast na język docelowego odbiorcy. W konsekwencji odnaleźć możemy odpowiednio:

Język angielski Język polski Język niemiecki Poland (WWII) Polska (podczas II

wojny światowej) Polen im 2. Weltkrieg

Reich Rzesza Reich

Germany Niemcy Deutschland

Warsaw Warszawa Warschau

Czestochowa Częstochowa Tschenstochau

Bielsko Bielsko Bielitz

Katowice Katowice Kattowitz

Sosnowiec Sosnowiec Sosnowitz

Indywidualne przeżycia bohatera wpisane zostaje tym samym w granice terytorialne, co ma szczególne znaczenie nie tylko dla

ame-42 Tylna okładka książki.

43 A. Spiegelman, Maus, China 1997, s. 211.

44 Ibidem, s. 230.

rykańskiego, ale też niemieckiego i polskiego odbiorcy, a konkretyzacja miejsc dodaje komiksowi dokumentalnego charakteru, dzięki czemu jed-nostkowe doświadczenie może zostać wpisane w historię powszechną.