c zy li
K r z e c z e k p l a m i s t y .
Na północnym stoku Tatr, godzinę drogi od kościoła zako
piańskiego na wschód, a o połowę mniej od kuźnic zakopiań
skich, w ciasnym ujściu doliny Olczyska, między pomiernymi wierzchami, Nosalem od Zachodu a Małym Reglem od wschodu, 909 metrów nad powierzchnią morza tryszczy jedyna cieplica w obrębie ziem polskich dotąd znana. Lud miejscowy zwie tę cie
plicę J a s z c z u r ó w k ą od znajdującej się koło niej salamandry.
Z w i e r z ą t k o t o p o w in o w a t e j e s t z ja s z c z u r k a m i, a p o s t a c ią c ia ł a z u p e łn ie d o n ic h p o d o b n e . W ię c t e ż n i e t y l k o lu d p r o s t y , a le w s z y s c y , c o n i e p r z y w y k l i p r z y p a t r y w a ć s ię d o k ł a d n ie , u w a ż n ie o k ie m b a d a w c z y m t w o r o m p r z y r o d y , b i o r ą s a la m a n d r ę z a ja s z c z u r k ę .
J a s z c z u r k i s ą z w i e r z ą t k a ż y w e , z w in n e , w e s o łe , s a la m a n d r y o c ię ż a łe , p o w o ln e i n ie z g r a b n e . S t o s u n e k ja s z c z u r e k d o s a la m a n d e r j e s t p r a w ie te n s a m , j a k z w i n n y c h , s k o c z n y c h ż a b d o p ę k a t y c h r o p u c h . S a la m a n d r y m a ją s k ó r k ę g ł a d z i u t k ą j a k a k s a m it , p o ły s k u ją c o c z a r n ą , z w i e l k i m i p i ę k n y m i p la m a m i p o m a r a ń e z o w o - ź ó ł t y m i , t w o r z ą c y m i p o o b u s t r o n a c h g r z b i e t u p a s p r z e r y w a n y , n i e k ie d y i n i e p r z e r w a n y . P la m y t e s ą b a r d z o r o z m a it e c o d o w ie l k o ś c i, k s z t a ł t u i r o z m ie s z c z e n ia . O d n ic h w z i ę ła s a la m a d r a n a z w ę p l a m is t e j, p o n ic h t e ż n a p i e r w s z y r z u t o k a z w i e r z ą t k o t o p o z n a ć m o ż n a . J a s z c z u r k i z a ś s ą p o k r y t e łu s k a m i.
P o n ie w a ż s a la m a n d r a j e s t z im n a i w ilg o t n a , w ię c t e ż d o t k n i ę c i e s ię j e j m o ż e b y ć d l a n ie je d n e g o n ie p r z y je m n e . O c z y m a p ię k n e , d u ż e , c z a r n e , a le w y r a z o b lic z a ś w ia d c z y o g ł u p o - w a t o ś c i r a c z e j, n iż o j a k i e j b ą d ź z ło ś liw o ś c i. N o g i s ą u n i e j k r ó t k i e
') Ob. Opiekun zwierząt. R. I I ., 1888., s ti\ 8, 18, 97, 132, 149, 175, 189; R. I I I ., 1889., s tr. 27, 35, 60, 78, 115; R. IV ., 1890., str. 9, 18, 41, 07, 95, 111, 126, 162.
1 g r u b e ; u n ó g p r z e d n ic h m a p o c z t e r y , n t y l n y c h p o p ię ć p a l c ó w b e z p a z u r k ó w i p l e t w ó w k i , p o d c z a s g d y j a s z c z u r k i u w s z y s t k ic h c z t e r e c h n ó g m a ją p o p ię ć p a lc ó w . Ż e b e r n ie m a . W o b u s z c z ę k a c h i n a p o d n ie b ie n iu m a m a le ń k ie z ą b k i. U c h o n ie j e s t n a z e w n ą t r z w id o c z n e . P o b o k a c h c i a ł a m a s a la m a n d r a s z e r e g b r o d a w e k d z iu r e c z k o w a t y c h , a p o z a u s z a m i w s k ó r z e g r u c z o ł k i t a k ż e d z iu r e c z k o w a t e , w y d z i e la ją c e w r a z z p o m ie n io n y m i b r o d a w k a m i, g d y s ię j e p o d r a ź n i lu b ś c iś n ie , p ł y n b a r w y m le c z n e j, g o r z k i i m o c n o w o n ie j ą c y , n ie b e z p ie c z n y d l a m a ły c h z w i e r z ą t , j a k o t o p t a s z ą t , ż a b , ja s z c z u r e k , a le w c a le n i e s z k o d liw y d la z w i e r z ą t w ię k s z y c h i d l a c z ło w ie k a . J e d y n a t o b r o ń t e g o z w i e r z ą t k a , k t ó r e s ię z a s ł a n ia o d z a c z e p e k in n y c h z w i e r z ą t , m ia n o w ic ie p s ó w . K u r y i in d y c z k i je d z ą b e z s z k o d y p o k r a ja n ą s a la m a n d r ę , p s y d o s t a ją n i e k ie d y w y m io t ó w .
P r z y r o d n i k n i e m ie c k i J a g e r , c h c ą c s ię p r z e k o n a ć o m n ie m a n e j s z k o d liw o ś c i t e g o p ł y n u , b r a ł g o k i l k a r a z y n a j ę z y k , n ie s p o s t r z e g ł w s z a k ż e n i g d y ż a d n y c h p r y s z c z ó w , le c z u c z u ł j e d y n i e s w ię d z e n ie i p ie c z e n ie . N a b ło n ie ś lu z o w e j n o s a p ł y n t e n s p r a w ia s w ię d z e n ie , p ie c z e n ie i b a r d z o s ła b e z a p a le n ie , n ie m n ie j s iln e k ic h a n ie . N a s k ó r z e d ł o n i lu b ja k i e g o b ą d ź in n e g o m ie js c a c ia ł a ż a d n e g o n ie s p r a w ia w r a ż e n i a . W ię c t e ż b e z ż a d n e j o b a w y s a la m a n d r ę m o ż n a b r a ć d o r ę k i i n a jm n ie js z e j n ie m a p r z y c z y n y , a b y n a j e j w id o k d r ż e ć , m d le ć , o d s k a k iw a ć i B ó g w ie , j a k i e t a m je s z c z e w y p r a w i a ć g r y m a s y , a lb o w ie m o p r ó c z je d y n e j ż m ii w s z y s t k ie g a d y i p ł a z y ż y ją c e u n a s , j a k o t o ż ó łw ie , ja s z c z u r k i , w ę ż e , ż a b y , r o p u c h y i s a la m a n d r y , s ą z w i e r z ę t a m i d l a c z ło w ie k a n i e t y l k o w c a le n i e s z k o d liw y m i, a le o w s z e m p o ż y t e c z n y m i; z a t y m t e ż w s t r ę t d o n i c h p o le g a n a p r z y w id z e n ia c h , u r o je n ia c h i p r z e s ą d a c h , p o d c z a s g d y p o ż y t e c z n o ś ć ic h p o w in n a b y n a s o s w a ja ć z n i m i i o d w s z e lk ie g o z a s ła n ia ć j e p r z e ś la d o w a n ia .
W id z i a łe m d z ie c i z le p s z y c h , j a k t o m ó w ią , d o m ó w , r o z c in a ją c e p r ę t e m ż a b y . O t e j z a b a w ie w ie d z i e li r o d z ic e , a le j e j n ie z a b r a n i a l i . R o z u m ia łe m , ż e n ie r o z b u d z a n ie , le c z p r z y t ł u m ie n ie u c z u c ia u w a ż a li z a p o t r z e b n e d o p r z y s z ł e j p o m y ś ln o ś c i s w y c h a n io łk ó w . I w r z e c z y s a m e j, d l a k o g o j e d y n y m c e le m ż y c ia je s t łu b m a b y ć d o b r z e z je ś ć , d o b r z e w y p ić , z r o b ić m a j ą t e k , t e m u s e r c e n i e t y l k o n ie p o t r z e b n e , le c z o w s z e m n ie r a z b ę d z ie z a w a d z a ło . D o b r z e w ię c p o z b y ć s ię g o z a w c z a s u . T o w ię c m y ś la łe m s o b ie , w id z ą c d z ie c i z le p s z y c h d o m ó w , r o z c in a ją c e p r ę t e m ż a b y . N a c z y m w t y m w y p a d k u p o le g a t a le p s z o ś ć , n ie w ie m .
L e p i e j p o d o b a ło m i s ię k i l k u p a s t u s z k ó w w S z c z a w n ic a c h . B a w i ą c t a m je d n e g o r o k u , w y b r a łe m s ię r a z z d w o m a u c z n ia m i g i m n a z y ja ln y m i d o P ie n in . Z z a m k u ś w . K u n e g u n d y s p ło s z y ła n a s b U r z a c ią g n ą c a o d T a t r . S c lm m ili ś m y s ię o d u l e w y p o d d w ie o l b r z y m ie j o d ł y c z y s m r e k i, j u ż t e g o n ie p a m ię t a m , p a s t e r z b o w ie m , c o z n a m i s z e d ł o d s z c z y t u P ie n in p o le c ił n a m s c h r o n ić s ię p o d je d n e z n ic h , a u n ik a ć d r u g ic h . 1 C z e k a liś m y p r z e
-‘) W Jasiels k im utrzymuje lud, żo w les zc zynę piorun nig dy nie uderza,
s z ło g o d z in ę , n im u s t a ła u le w a . Z a jm u ją c y b y ł h u k g r z m o t ó w r o z le g a j ą c y s ię m ię d z y s k a ł a m i i p l u s k d e s z c z u s ie k ą c e g o p o s k a l is t y c h ś c ia n a c h i d r z e w a c h . G d y ś m y z e s z li k u m o s t o w i m ię d z y K r o ś c ie n k ie m a S z c z a w n ic ą n i ź n ią , D u n a je c , z r a n a c z y ś c i u t k i , c ie m n o z ie lo n y n a g ł ę b i, b y ł m ę t n y , w e z b r a n y , s p ie n io n y p r a w ie w je d n e j t r z e c ie j c z ę ś c i p o k r y t y s u c h y m i i z ie l o n y m i g a łą z k a m i i t r z a s k a m i, n a n ie s io n y m i o d p o t o k u L e ś n ic k ie g o . Ń a n ie w y d o b y w a ł y s ię p ł y w a j ą c e p o w o d z ie c h r z ą s z c z e i in n e o w a d y , t u i o w d z ie t a k ż e s a la m a n d r y . P r z y g a r n y w a łe m j ę k u b r z e g o w i i z a b r a łe m z s o b ą , n io s ą c j e n a g o łe j d ł o n i. Ź e t u i o w d z ie z e z g r o z ą p o z ie r a n o n a m n ie , r o z u m ie s ię s a m o p r z e z s ię . N im a t o l i d o s z e d łe m d o w s i, s p o t k a łe m d w ó c h c z y t r z e c h p a s t u s z k ó w p a s ą c y c h b y d ł o n a d d r o g ą . C z y z n a c ie t e z w i e r z ą t k a ? z a p y t a ł e m ic h , p o k a z u ją c le ż ą c e n a d ł o n i s a la m a n d r y . — Z n a m y , o d r z e k l i. — A c z y im r o b ic ie c o z łe g o , g d y j e z n a j d z ie c ie ? z a p y t a ł e m d a le j; m o ż e j e z a b ija c ie ? — N ie , o d p a r li p a s t e r z e , t y m n i c n ie r o b im y . — P o n ie w a ż w id o k s a la m a n d e r n ie z a d z i w i ł p a s t e r z y , w n io s łe m , ż e im t e z w i e r z ę t a r z e c z y w i - . ś c ie n ie b y ł y o b c e , i ż e t o c o m ó w ili , b y ło p r a w d ą . C z y t e ż t o , c o im je s z c z e p o w ie d z ia łe m , d la c z e g o n ie n a le ż y z a b i ja ć s a la m a n d r y , d o t ą d p a m ię t a ją , n ie w ie m ; w s z a k ż e p a s t e r z e c i le p ie j m n ie s ię p o d o b a li o d o n y c h d o b r z e w y c h o w a n y c h d z ie c i z le p s z y c h d o m ó w , r o z c in a ją c y c h p r ę t e m ż a b y , w y d z i e l a j ą c y c h c h r z ą s z c z o m n o g i, m ę c z ą c y c h j e z a p a lo n y m i s ia r n ic z k a m i i t . p .
S a la m a n d r a ż y je w s z ę d z ie w g ó r a c h n a s z y c h . N a jw ię k s z ą c z ę ś ć ż y c ia p r z e p ę d z a n a lą d z ie w m ie js c a c h p o n u r y c h i w i l g o t n y c h , w z a p a d ły c h d o lin a c h i g ę s t y c h la s a c h , w d z iu r a c h w z ie m i lu b w m u r a c h , p o d w i e l k i m i k a m i e n ia m i, s t a r y m i ś c ię t y m i lu b z g n i ł y m i p n ia r a i d r z e w . W s z ę d z ie a t o l i p o t r z e b n a j e s t j e j w ilg o ć i b e z n i e j ż y ć n ie m o ż e . Ś w i a t ł a s ło n e c z n e g o n ie lu b i.
N ie n a p o t y k a s ię j e j t e ż w c z a s ie p o g o d y a n i w m ie js c a c h s ło n e c z n y c h . P o d c z a s d łu ż s z e j p o s u c h y i p o g o d y o k a z u je s ię c h u d ą i m d łą , p o d e s z c z u g ł a d z i u t k ą , o k r ą g ł ą , c z e r s t w ą .
N a m ie n io n y p r z y r o d n i k J a g e r o p o w ia d a , ż e s a la m a n d r a , k t ó r ą m i a ł d ł u g i c z a s u s ie b ie , z a w s z e le ż a ła p o d k a m ie n ie m o k r y t y m m c h e m w i l g o t n y m ; g d y w y j ę t o k a m ie ń , a S a la m a n d r ę w y s t a w io n o n a s ło ń c e , b i e g a ła n ie s p o k o jn ie , s z u k a ją c k r y j ó w k i , a g (l y j ą t a k d ł u ż e j z o s t a w io n o , z a c z ę ła w y p u s z c z a ć z s ie b ie ju ż w s p o m n ia n y p ł y n , c o w j r a ź n ie d o w o d z iło , j a k n i e m iłe b y ło d l a n ie j ś w i a t ł o s ło n e c z n e . G d y r a z p o d c z a s d łu ż s z e j je g o n ie - b y t n o ś c i z ie m ia w s k r z y n e c z c e b ę d ą c e j m ie s z k a n ie m s a la m a n d r y n i e z o s ta ła , z w ilż o n ą , s a la m a n d r a ż y ć p r z e s t a ła .
K r y j ó w k ę s w o je o p u s z c z a s a la m a n d r a t y l k o w n o c y , g d y r o s a o s ia d a i p o d e s z c z u d la p o s z u k a n ia ż y w n o ś c i, s k ła d a ją c e j s ię p r z e w a ż n ie z d ż d ż o w n ic , w y ł a ż ą c y c h t a k ż e p o s p o lic ie t y l k o w n o c y z z ie m i, z ś lim a k ó w i o w a d ó w . N a t y m p o le g a p o ż y t e c z n o ś ć s a l a m a n d r y ; s z k o d y n ie w y r z ą d z a ż a d n e j. T w a r d y c h p o k r y w s k r z y d e ł i n ó g c h r z ą s z c z ó w n ie z d o ła s t r a w i ć . Z a b a w n y m
s ię t o w y d a je , j a k s a la m a n d r a p o ł y k a d ż d ż o w n ic ę . P r z y p a t r u j e s ię c h w ilę p e łz a ją c e j p r z e d s o b ą d ż d ż o w n ic y , w r e s z c ie j ą c h w y t a ; je ż e l i j e j a t o l i n ie u c h w y c i z a k o n ie c , le c z w ś r o d k u , p u s z c z a j ą i z n o w u c h w y t a , a ż j ą w r e s z c ie d o p a d n ie z a k o n ie c . P o t y m ją z w o ln a p o ły k a , k i w a j ą c p r z y t y m g ł o w ą k u z ie m i. T a r o b o t a t r w a d o s y ć d łu g o , a lb o w ie m j a k t y l k o s a la m a n d r a n a c h w ilę s p o c z n ie , d ż d ż o w n ic a u s ił u je w y d o b y ć s ię j e j z p y s z c z k a , a ż e s a la m a n d r a , j a k w id a ć , n ie m a w i e l k i e j s i ł y w m ię ś n ia c h p o ły k u , p r z e t o t e ż z a k a ż d ą p r z e r w ą w p o ły k a n iu d ż d ż o w n ic a w y s u w a s ię n ie c o n a p o w r ó t . A g d y ju ż t a k d a le c e j e s t p o łk n ię t ą , ż e n ie w y s t a j e w ię c e j z p y s z c z k a s a la m a n d r y , p o ły k a n ie t r w a je s z c z e z j a k i e p ó ł k w a d r a n s a . G łó d w y t r z y m u j ą s a la m a n d r y d łu g o , k i l k a t y g o d n i n a w e t .
S k o r o w je s i e n i z a c z n ą s ię n ie p o g o d a i p r z y m r o z k i , s k o r o z a c z y n a s ię m ie ć k u z im ie , n i e k ie d y j u ż w e w r z e ś n iu , c z a s e m d o p ie r o w p a ź d z i e r n i k u lu b n a w e t w lis t o p a d z ie , s a la m a n d r a n ie o p u s z c z a j u ż w ię c e j s w o ic h k r y j ó w e k , o w s z e m w y s z u k u je s o b ie je s z c z e d o g o d n ie js z e , g d z ie b y j e j n ie t a k b a r d z o d o jm o w a ły m r o z y i u k ła d a s ię d o s n u z im o w e g o .
C z y s a la m a n d r y , g d y c ie p ło t a ic h o t o c z e n ia j e s t j u ż t a k n is k a , ż e w o d a m a r z n ie , w s k u t e k z a m a r z a n ia g in ą , j a k w ę ż e , a lb o c z y p o z o s t a ją p r z y ż y c iu , j a k ż a b y i r o p u c h y , t e g o d o t ą d je s z c z e n ie d o c ie c z o n o . O t r a s z k a c h w ia d o m o w t y m w z g lę d z ie , c o n a s t ę p u je . P r z y r o d n i k J a g e r z e s t a w i ł r a z p r z e z n o c s z k la n k ę z t r a s z k a m i z a o k n e m . W o d a z a m a r z ł a w r a z z z n a jd u ją c y m i s ię w n ie j t r a s z k a m i. G d y ló d o d t a j a ł , t r a s z k i w k r ó t k i m c z a s ie p r z y s z ł y d o s ie b ie . W ia d o m o a t o li , ż e t r a s z k a n ie w y t r z y m a d łu ż e j p o d w o d ą b e z o d d y c h a n ia , j a k 6 d o 8 g o d z in . Z te g o w n o s z o n o , ż e t r a s z k i , a z a t y m t e ż s a la m a n d r y , g in ą , s k o r o w s k u t e k z a m a r z n ię c ia o d d y c h a n ie s t a je s ię n ie m o ż e b n e N i e w i a d o m o z a ś , c z y b y g i n ę ły , g d y b y m im o n i s k i e j c ie p ło t y c z y l i m im o z m a r z n ię c ia p o z o s t a ła im m o ż n o ś ć o d d y c h a n ia .
S a la m a n d r a r o d z i, j a k s ię z d a je , d w a r a z y d o r o k u o d m a ja d o w r z e ś n ia , ż y w e m ło d e , t j . m ło d e lę g n ą s ię z a r a z p o z n ie s ie n iu j a j a , s ą z a t y m j u ż w j a j u z u p e łn ie w y k s z t a łc o n e . P a r z e n ie s a la m a n d e r o d b y w a s ię w w o d z ie i n ie z a w o d n ie p r z e d ic h z a p a d a n ie m w s e n z im o w y , a lb o w ie m ju ż w e w r z e ś n iu i s t y c z n iu z n a le z io n o w s a la m a n d r a c h m ło d e , a n i e k t ó r e t r z y m a n e p r z e z p ó ł r o k u w n i e w o l i, w y d a w a ł y je s z c z e m ło d e n a ś w i a t . L i c z b a m ł o d y c h je d n e g o p o r o d u je s t d o s y ć z n a c z n a , o b e jm u je b o w ie m 3 0 d o 4 0 s z t u k P r z y c h o d z ą o n e n a ś w i a t w s z y s t k ie o d r a z u a lb o c z ę ś c ia m i w k r ó t k i c h p r z e r w a c h c z a s u . W w n ę t r z u s a m ic z n a j
d o w a n o j u ż d o 1 0 0 m ło d y c h . Z d a r z a ło s ię , ż e w n i e w o l i s a m ic a r o d z i ł a z a r a z e m m ło d e i j a j k a w r ó w n e j li c z b ie . M ło d e le ż ą w n a d e r c i e n i u t k i e j b ło n c e t a k z w i n ię t e , ż e o g o n e k o k r y w a z e w n ą t r z g ło w ę . P o p r z y j ś c iu n a ś w i a t m ło d e p o r u s z e n ie m o g o n k a r o z r y w a j ą t ę b ło n ic ę i w y d o b y w a j ą s ię z n i e j. S a m ic a m a ją c a 1’u d z ić u d a je s ię d o w o d y , w k t ó r e j p o d n ie b ie g a , s a la m a n d r y b o w ie m n ie u m ie ją p ł y w a ć , a p r z y n a j m n i e j n ie p ł y w a j ą d o b r z e ,
N o w o u r o d z o n e m ło d e s ą b a r d z o m a łe , b a r w y ja s n o - ż ó łt a w o - z ie l o n k o w a t e j, m a ją ju ż c z t e r y n ó ż k i, a n a g ł o w ie i z a n ią t r z y p ie r z a s t e l i s t e c z k i o s k r z e l o w e ; o g o n m a ją s p ła s z c z o n y , k t ó r y w m ia r ę z n ik a n ia o s k r z e l z w o ln a s ię z a o k r ą g l a ; r u c b y m ło d y c h s a la m a n d e r e k s ą t e ż ż y w s z e , a n iż e li s t a r y c h , j a k k o l w i e k n ie w y r ó w n a j ą t r a s z k o m . U r o d z o n e n a w io s n ę m a ją w c z e r w c u d o 4 c m . d łu g o ś c i i z a c z y n a ją p r z e o b r a ż a ć s ię w z w i e r z ę t a o d d y c h a ją c e p łu c a m i. C o d o s p o s o b u ż y c ia i n a m ie n io n e g o p r z e o b r a ż e n ia , m ło d e s a la m a n d r y w ie l e m a ją p o d o b ie ń s t w a d o g ł o w a c z ó w ż a b .
W s p o m n ia n y p r z y r o d n i k J a g e r u w a ż a ł t o p r z e o b r a ż e n ie n a s a la m a n d r z e , k t ó r ą u s ie b ie c h o w a ł. Z p o c z ą t k u le ż a ła o n a z a w s z e n ie r u c h o m a n a d n ie n a c z y n ia , u k r y t a m ię d z y k o r z e n i a m i t r a w y , p o lu ją c c z a s a m i n a ż y w i ą t k a z n a jd u ją c e s ię w w o d z ie . Z w o d y n ie w y c h o d z iła n i g d y . G d y s ię r o z p o c z ę ło j e j p r z e o b r a ż e n ie , s ia d a ła n a w y s t a j ą c y c h z w o d y p ę c z k a c lt t r a w y , n o z d r z a m i w y s t r z y k i w a ł a w o d ę n a p e łn ia ją c ą t a k o w e ; t y m s p o s o b e m s t a w a ł y s ię n o z d r z a w o ln y m i i p r z y s t ę p n y m i d l a p o w i e t r z a ; s k r z e la z m n ie js z a ły s ię o d d n ia d o d n i a ; p o w ie t r z e w d y c h a n e w y c h o d z iło n a p o w r ó t m a ły m i b ą b e lk a m i r o z p o r k ie m o s k r z e lo w y m a n ie p y s z c z k ie m , j a k t o m a m ie js c e p r z y k o ń c u p r z e o b r a ż e n ia i p o n im . Z p o c z a t k u t a s a la m a n d r a t y l k o k r ó t k i c z a s b a w i ł a p o z a w o d ą i z a w s z e w r a c a ła d o n ie j. C z ę s to s ie d z i a ła t a k , ż e t y l k o p r z e d n ia c z ę ś ć g ł o w y w y s t a w a ła z w o d y , o s k r z e la z a ś b y ł y p o d w o d ą . W ó w c z a s t o b a r d z o d o k ł a d n ie b y ło m o ż n a w id z ie ć w y d o b y w a ją c e s ię o s k r z e la m i b ą b e lk i w d y c h a n e g o p o w ie t r z a . P o c z t e r n a s t u d n ia c h o s k r z e la z m n i e js z y ły s ię p r a w ie o p o ło w ę , b ą b e lk i p o w ie t r z a w y d o b y w a ł y s ię n i m i c o r a z r z a d z ie j, a w r e s z c ie z u p e in ie t o u s t a ło . S a la m a n d r a o p u s z c z a ła w o d ę n a d łu ż s z y c z a s , o g o n z a o k r ą g l a ł s ię w t y m c z a s ie c o r a z w ię c ć j, s a la m a n d r a n ie p ł y w a ł a ju ż t y l e i t a k c h ę t n ie , j a k p r z e d t y m , le c z b i e g a ła p o d n ie w o d y . T r w a ł o t o je s z c z e d n i o ś m ; w m ie js c u o s k r z e l p o z o s t a ła t y l k o b r o d a w k o w a t a w y p u k ło ś ć , a r o z p o r e k o s k r z e lo w y b y ł p r a w ie z u p e łn ie z a w a r t y W p a ź d z i e r n i k u n ie w id a ć j u ż t e j w y p u k ło ś c i , a o t w o r e k o s k r z e lo w y j e s t z u p e łn ie z a w a r t y . W ó w c z a s s a la m a n d r y s ą 8 c m . d ł u g i e ; g r u c z o l k i k a r k o w e i p o o b u s t r o n a c h g r z b i e t u s ą j u ż w y r a ź n e , s a la m a n d r y n ie i d ą ju ż w ię c e j d o w o d y , le c z s z u k a ją k r y j ó w e k d o p r z e s p a n ia w n ic h z im y . C z a s g i n ie n i a o s k r z e l n ie j e s t u w s z y s t k ic h s a la m a n d e r t e n s a m , a lb o w ie m u ż y ją c y c h w w o d a c h c z y s t y c h o s k r z e la je s z c z e w s ie r p n iu , a n a w e t w e w r z e ś n iu s ą z u p e łn ie r o z w i n i ę t e ; c z a s e m p o z o s t a ją n a w e t je s z c z e d o n a s t ę p u ją c e j je s ie n i. S a la m a n d r a d o r o s ła m a 1 2 d o 17 c m . d łu g o ś c i.
S k o r o a t o l i s a la m a n d r y w t a k w i e l k i e j m n o ż ą s ię lic z b ie , j a k p o w ie d z ia n o , c z e m u ż ic h n i g d z ie n ie m a w ie l e ? N ie b e z p ie c z n y m i n i e p r z y ja c ió łm i s a la m a n d e r w ic h p ie r w s z e j m ło d o ś c i s ą w i e l k i e c h r z ą s z c z e w o d n e ( p ł y w a k ż ó łt o b r z e ż e k , k a łu ż n ic a c z a r n a ) , t u d z ie ż w i e l k i e p l u s k w i a k i w o d n e i ic h p o c z w a r k i, n ie m n ie j d o c z w a r k i w a ż e k , z ja d a ją c e j e w w i e l k i e j lic z b ie . S t a r e n a w e t
s a la m a n d r y , g d y s ą g ło d n e , z ja d a ją m ło d e . Z u p e ł n ie d o r o s ła S a la m a n d r a m ię d z y z w i e r z ę t a m i n ie m a w i e l u n i e p r z y ja c ió ł, i z d a je s ię , ż e p r ó c z w ę ż a z a s k r o ń c a ż a d n e in n e z w i e r z ę n ie im a s ię j e j . B o c ia n y , k t ó r e b y n a jp r ę d z e j o t o p o s ą d z ić m o ż n a , t r a s z e k n ie lu b ią , a r o p u c h a n i s ię t k n ą . W ą t p i ć z a t y m n a le ż y , a b y j a d ł y s a la m a n d r y . N i e k t ó r z y u t r z y m u j ą , j a k o b y l i s y o d b i e d y b r a ł y s ię d o s a la m a n d e r ; a t o l i w ie d z ą c , ż e p s y p o c h w y c iw s z y i r o z g r y z ł s z y s a la m a n d r ę , n a t y c h m ia s t j ą w y p lu w a ją z w id o c z n y m i o z n a k a m i b o le ś c i, s p r a w ia n e j im w g ę b ie p r z e z p ł y n p ie k ą c y , w y d z i e la ją c y s ię z g r u c z o ł ó w p o d s k ó r n y c h s a la m a n d r y , s łu s z n ie p o w ą t p ie w a ć b y m o ż n a , a ż e b y l i s y j a d ł y s a la m a n d r y . N a jg łó w n ie js z y m n ie p r z y ja c ie le m s a la m a n d r y j e s t n ie r o - z u m i z u c h w a ls t w o c z ło w ie k a c z y l i g ł u p o t a i z ło ś liw o ś ć je g o . S a la m a n d r a , t u d z ie ż t r a s z k i s o lą p o s y p a n e , g i n ą w 2 d o 3 m in u t a c h , w i j ą c s ię b o le ś n ie . D o ś w ia d c z e n ia t a k i e , p o z b a w ia ją c e w ś r ó d m ę c z a r ń z w i e r z ę ż y c ia , s ą b e z e c e ń s tw e m . C z y s ię s a la m a n d r y l i n i ą , n i e w ia d o m o ; w n i e w o l i c h o w a n e n ie c z y n i ł y t e g o ; t r a s z k i z a ś l i n i ł y s ię .
P r ó c z p l a m i s t e j s a la m a n d r y j e s t je s z c z e c z a r n a , d la t e g o t a k n a z w a n a , ż e j e s t r z e c z y w iś c ie z u p e łn ie c z a r n a , a z a t y m b e z p l a m ; p r z y t y m j e s t ,o n a d a le k o m n ie js z a o d p la m is t e j a o g o n m a n ie c o s p ła s z c z o n y . Ż y je t y l k o w o k o lic a c h g ó r z y s t y c h , u n a s w p ó łn o c n o - w s c h o d n ie j c z ę ś c i T a t r . O jc z y z n ą s a la m a n d r y p l a m i s t e j j e s t c a ła E u r o p a o d p o łu d n io w e j S z w e c y i a ż d o H is z p a n i i, W ło c h i G r e c y i. Z n a jd u je s ię t a k ż e w p ó łn o c u o - z a c h o d n ie j A f r y c e . W n i e w o l i m o ż n a j ą l a t k i l k a u t r z y m a ć , ż y w ią c j ą d ż d ż ó w n ic a m i( n a g i m i ś lim a k a m i , p l is z k a m i m ą c z n ik a m ł y n a r k a i i n n y m i o w a d a m i, W k la t c e , w k t ó r e j s ię j ą t r z y m a , n a le ż y u r z ą d z ić s a d z a w e c z k ę , a z k a m i e n i i m c h u w ilg o t n e g o k r y j ó w k i . W s p o m n ie ć t u je s z c z e w y p a d a , iż a u t o r O b r a z ó w z ż y c ia i n a t u r y , s p o s t r z e g ł r a z p r z y J a s z c z u r ó w c e , ż e s a la m a n d r y p e ł z ł y w e w s z y s t k ic h k ie r u n k a c h k u w y ż s z y m s k a ło m , o p u s z c z a ją c g n ia z d o s w o je . G ó r a l z a p y t a n y , c o b y t e z n a c z y ło , o d r z e k ł , ż e b ę d z ie p s o t a i t o d łu g a , ja s z c z c z u r y p r z e c z u w a ją c j ą i b o ją c s ię , ż e b y ic h w o d a n ie z a b r a ła z s o b ą , p e łz n ą k u s k a ło m . J a k o ż n a s t ą p i ły r z e c z y w iś c ie n a w a ln e d e s z c z e i p o w o d z ie .
P l i n i u s , p is a r z r z y m s k i, n ie s t w o r z o n y c h n a p l ó t ł g ł u p s t w 0 s a la m a n d r z e . W e d łu g n ie g o je s t, o n a t a k z im n a , ż e j a k ló d s a m y m d o t k n ię c ie m g a s i o g ie ń Ś lu z p o d o b n y d o m le k a , c ie k ą c y j e j z p y s z c z k a j e s t t a k g o r ą c y , ż e w ło s y n a c a ły m c ie le lu d z k i m o d n ie g o g in ą , j a k i e k o l w i e k b y m ie js c e c i a ł a z w ilż o n o n im . M ie js c e t o t r a c i z a r a z e m b a r w ę i z m ie n ia s ię w b liz n ę . M i ę d z y z w i e r z ę t a m i j a d o w i t y m i s a la m a n d r a j e s t n a jz ło ś liw s z a , g d y ż c a łe w y t ę p i a lu d y , je ż e l i s ię n ie m a ją n a b a c z n o ś c i, p o d c z a s g d y in n e z w i e r z ę t a j a d o w i t e z r a n i w s z y c z ło w ie k a , s a m e g in ą 1 nie zostają przyjęte od ziemi. Salamandra wlazłszy na drzewo zatruwa na nim wszystkie owoce a ktoby je jadł, umarznie.
Wpadłszy do studni zatruwa wodę, a chleb upieczony przy drze • wie, którego się salamandra dotknęła choćby stopą tylko, jest
t a k ż e z a t r u t y . O tó ż , c o p o p is a ł P l i n i u s o s a la m a n d r z e . Ż e o n a o g ie ń z d o ła z a g a s ić , w t o w i e r z y l i n a w e t j u ż m ę d r c y b a b ilo ń s c y ( m a g o w ie ) . R z u c a n o j ą w ię c d o o g n ia w c z a s ie p o ż a r ó w . U r z y m ia n w s z a k ż e , j a k P l i n i u s ś w ia d c z y , n i e k t ó r z y b y l i t a k r o z s ą d n i, iż n ie w i e r z y l i t e j b r e d n i. B y l i je d n a k t a c y , c o u t r z y m y w a l i , ż e s p o ż y c ie w y p a t r o s z o n e j i w m io d z ie p r z e c h o w a n e j s a la m a n d r y , k t ó r e j u c ię t o g ło w ę i n o g i, d z ia ła p o d n ie c a ją c o . K t o in n e m u z a d a ł k a w a ł e k s a la m a n d r y , t e g o p r a w o r z y m s k ie u w a ż a ło z a t r u c i c i e l a i ś m ie r c ią k a r a ł o . W i a r a t a i s t n i a ł a w N ie m c z e c h je s z c z e p r z y k o ń c u z e s z łe g o w ie k u - A lc h e m ic y n a z w ę g lo n e s a la m a n d r y l a l i r t ę ć i m n ie m a li, ż e to b ę d /. ie s p o s ó b d o o t r z y m a n ia z ło t a W s z a k ż e p o s t ę p o w a n ie to u w a ż a li z a b a r d z o n ie b e z p ie c z n e .
N ie d o r z e c z n o ś c i P lin iu s o w e , s t a r s z e o d n ie g o i p r z e z n ie g o t y l k o z e b r a n e lu b s k ą d in ą d w y p is a n e , p r z e t r w a ł y w i e k i i n i e m a ł a ic h c z ę ś ć d o t ą d je s z c z e u lu d u p r o s t e g o u c h o d z i z a p r a w d ę . D z i w i ć s ię t e m u t r u d n o . S z k o ły lu d o w e w ie l e b y t u d o b r e g o z d z ia ła ć m o g ły , g d y b y w n ic h o b z n a ja m ia ń o u c z n ió w z p r z y - r o d n ic t w e m k r a jo w y m . O p o t r z e b ie u d z i e la n i a u n a s t y c h w ia d o m o ś c i w s z k o ła c h p o c z ą t k o w y c h s n a ć n ie w i e l u w ą t p i, i n a u c z y c ie le ś w i a t l e j s i n ie s ą o b o ję t n i d la n a u k p r z y r o d n ic z y c h , k u p u ją o b r a z k i p r z e d s t a w ia ją c e z w i e r z ę t a i r o ś li n y , r o z w ie s z a ją j e w s z k o le , z a k ł a d a ją n a w e t m a łe z b i o r k i . U s i ło w a n ia te , z a
s łu g u ją c e n a u z n a n ie i p o p ie r a n ie , o d n io s ą p o ż ą d a n y s k u t e k , s k o r o t y l k o w ia d o m o ś c i p r z y r o d n ic z e u d z ie la n e u c z n io m w s z k o ła c h lu d o w y c h i ś r e d n ic h n ie b ę d ą s ię o g r a n ic z a ł y d o n a z w a n ia p r z e d m io t u , a lb o w ie m z n a jo m o ś ć n a z w y ja k i e g o b ą d ż p r z e d m io t u n ie j e s t je s z c z e z n a jo m o ś c ią je g o , lu b d o p o b ie ż n e g o i n i e d o k ł a d n e g o o p is u , le c z g d y s ię r o z c ią g a d o ż y c ia z w i e r z ą t , ic h p r z y m i o t ó w i o b y c z a jó w , a ż e b y u c z n io w ie n a u c z y li s ię s z a n o w a ć i c e n ić t w o r y p r z y r o d y . P r z y p r a w d z i w ie e p id e m ic z n y m s z e r z e n i u s ię b łę d n y c h p o ję ć d r o g ą t r a d y c y i , p r z y ła t w o ś c i, z j a k ą s ię n a t e j d r o d z e n a b y w a ją w ia d o m o ś c i, p r z y n ie w y g o d z ie , j a k ą s p r a w ia u n a s n ie je d n e m u je s z c z e c z y t a n ie c z e g o b ą d ź p r ó c z g a z e t y , n i k t w p r a w d z i e n ie z a d z iw i s ię , g d y s ię s p o t k a z w y o b r a ż e n ia m i P li n iu s o w y m i , w s z a k ż e ż y c z y ć w y p a d a z n ie je d n e j p r z y c z y n y , a ż e b y z b r a k i e m w ia d o m o ś c i p r z y r o d n ic z y c h n ie s p o t y k a n o s ię t a m g d z ie s ą n a jp o t r z e b n ie js z e . Inter agrorum nostrorum indefessam culturam datur non parva naturae oeco- nomia, r z e k ł Gabryjel Rzączyński s to s ie d m d z ie s ią t l a t te m u . C o t u p o w t a r z a ją c , d o d a m i t e je g o s ło w a : S i quae perspexeris, adverteris, noveris singularia, rara, mira in regno nostro, expo- scenti enixe gratiam m ihi suppedita nutu, voce vel literis.