Saldo błędów i opuszczeń w bilansie płatniczym w latach 2004-2015

Jak już wspomniano saldo błędów i opuszczeń jest jednym z najbardziej kon-trowersyjnych sald bilansu płatniczego. Skrajne opinie wskazują, że odzwierciedla ono nielegalny wypływ gotówki z gospodarki. Zdania na ten temat są jednak po-dzielone i dominuje pogląd, że przyczyn znaczącego w niektórych latach stanu salda błędów i opuszczeń w polskim bilansie płatniczym nie da się precyzyjnie ustalić, ale zapewne są one złożone. Wskazuje się m.in., że ujemne saldo błędów i opuszczeń wynika ze złej jakości danych źródłowych raportowanych do NBP, nieprzekazywania danych przez małe podmioty, lub przekazywania ich z opóźnieniem, z niedoszaco-wania importu sprowadzanych do Polski używanych samochodów, z nieścisłości w szacowaniu dochodów Polaków pracujących za granicą i ich transferów do kraju (oraz obcokrajowców pracujących w Polsce) (Parkiet 2011). W związku z powyż-szym niektórzy ekonomiści uważają, że saldo błędów i opuszczeń powinno się su-mować z saldem obrotów bieżących i łącznie oceniać deficyt na obu rachunkach.

Jak pokazują dane przedstawione na rys. 2.14 od 2008 r. saldo błędów i opuszczeń w polskim bilansie płatniczym jest silnie ujemne – na poziomie od kilku do nawet 14 mld USD. -3 0 3 6 9 12 15 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

56

Rys. 2.14. Saldo błędów i opuszczeń w polskim bilansie płatniczym w latach 2004-2015 (w mld USD) oraz jego udział w PKB (w %)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat i NBP.

Choć nominalne rozmiary ujemnego salda błędów i opuszczeń wydają się wysokie, to bardziej miarodajna jest ocena jego względnej wielkości, tj. w relacji do PKB. W przypadku polskiej gospodarki odsetek ten kształtuje się od 2008 r. na po-ziomie 1,5-3% PKB. Odpowiedź na pytanie czy to dużo czy mało nie jest oczywista. W interpretacji pomocne mogą być porównania międzynarodowe (tab. 2.2).

Tab. 2.2. Saldo błędów i opuszczeń jako % PKB w wybranych państwach w latach 2004-2013

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Bułgaria 1,26 -3,94 -3,06 -6,68 -7,75 2,21 1,39 1,23 1,16 -0,84 Czechy -0,33 -1,29 -1,15 0,67 0,01 -1,18 -0,49 0,32 0,14 -0,35 Estonia -1,39 1,04 -1,07 0,24 0,28 0,52 -0,35 0,49 -0,03 0,64 Słowacja 0,15 0,70 0,44 0,27 -4,27 -2,29 -1,67 -2,36 -3,62 -5,29 Finlandia -0,71 -1,50 -1,75 -4,25 -4,74 -4,36 0,44 -2,90 -7,21 1,26 Szwecja 0,14 0,59 0,83 -6,83 -12,36 -3,26 1,55 2,62 -3,60 -2,09 Litwa 0,81 -0,20 -0,94 -0,10 0,01 0,01 0,00 -0,01 -0,10 0,03

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

Jak pokazują przykłady zawarte w tab. 2.2 stosunek salda błędów i opuszczeń bilansu płatniczego do PKB poszczególnych państw jest zróżnicowany. W mniej-szych gospodarkach, takich jak Litwa czy Estonia omawiane odsetki są stosunkowo niewielkie (lub nawet zerowe). Większe państwa mają poważniejsze kłopoty z pre-cyzyjnym klasyfikowaniem transakcji w ramach bilansu płatniczego i tam stosunek salda błędów i opuszczeń do PKB jest znacznie większy. Przykładowo w Finlandii czy Bułgarii sięgał w niektórych latach 7% PKB, a w Szwecji w 2008 r.: 12% PKB. Na tym tle sytuacji w Polsce wypada co najwyżej przeciętnie.

-3% -2% -1% 0% 1% 2% 3% -16 -12 -8 -4 0 4 8 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

57 2.6. Odporność polskiego bilansu płatniczego na zagrożenia zewnętrzne

Jak wspomniano jednym z kluczowych elementów oceny sytuacji bilansu płat-niczego państwa jest stan salda rachunku bieżącego, na którym w Polsce we wszystkich latach badanego okresu występował deficyt. Co więcej, wątpliwości dotyczące jakości danych w zakresie przepływów księgowanych w bilansie płatni-czym (szczególnie w bilansie handlowym) wskazują na przeszacowanie statystyk. Biorąc powyższe pod uwagę warto zastanowić się nad problemem bezpieczeństwa bilansu płatniczego w przypadku występowania deficytu na rachunku bieżącym.

Dla zachowania równowagi bilansu płatniczego i bezpieczeństwa finansowego gospodarki, najlepiej gdyby deficyt na rachunku bieżącym był pokryty dodatnim saldem inwestycji bezpośrednich. Jak wspomniano ten rodzaj przepływów kapita-łowych charakteryzuje się względną stabilnością i długookresowym charakterem. Zatem jeśli odpływ dewiz z gospodarki poprzez rachunek bieżący będzie równowa-żony ich napływem w postaci inwestycji bezpośrednich, sytuację można uznać za stosunkowo stabilną. W przeciwnym wypadku konieczne jest monitorowanie jaką część deficytu na rachunku obrotów bieżących pokrywa dodatnie saldo inwestycji bezpośrednich. Jeśli jest to znaczący odsetek, utrzymujący się w dłuższym okresie a stabilnym poziomie (lub rosnący), sytuację nadal można uznać za stosunkowo bez-pieczną. W ocenie powyższej sytuacji przydatny może być następujący wskaźnik:

saldo bezpośrednich inwestycji zagranicznych saldo rachunku bieżącego

Wskazuje on na stopień pokrycia deficytu na rachunku bieżącym przez saldo inwe-stycji bezpośrednich (jeśli jest ono dodatnie). Wówczas pozostałą część deficytu rachunku bieżącego powinno pokryć dodatnie saldo inwestycji portfelowych. Sytu-acja pogarsza się wówczas, gdy w przypadku deficytu na rachunku bieżącym nie występuje dodatnie saldo inwestycji bezpośrednich (lub jest ono niewielkie). Sytu-acja taka jest mało komfortowa dla gospodarki, ale i w takim przypadku może wy-stąpić kilka scenariuszy (wariantów). Najczęściej deficyt na rachunku bieżącym jest wówczas (przynajmniej w części) pokrywany przez dodatnie saldo inwestycji portfe-lowych.

Wówczas wskaźnik pokrycia deficytu na rachunku bieżącym wyglądałby na-stępująco:

saldo inwestycji bezpośrednich + saldo inwestycji portfelowych saldo rachunku bieżącego

58

Jak już wspomniano wyżej zagraniczne inwestycje portfelowe mają mniej trwały charakter. Ich specyfika sprawia, że mogą zostać dość łatwo i szybko wyco-fane z gospodarki, chwiejąc jej równowagą płatniczą (Siemiątkowski 2015).

Są jednak sytuacje, kiedy w danym okresie występuje deficyt na rachunku bieżącym i nie może on być pokryty ani dodatnim saldem inwestycji bezpośrednich, ani dodatnim saldem inwestycji portfelowych. Co więcej salda te mogą nawet po-wodować dodatkowe odpływy kapitału z gospodarki (tzn. być ujemne). W tej sytu-acji zwraca się uwagę na rachunek kapitałowy, który może zrównoważyć pozostałe odpływy. Taka sytuacja oznacza jednak zwiększenie stopnia uzależnienia finanso-wego gospodarki. W przypadku braku pokrycia przez BIZ i ZIP istotne jest zbadanie wskaźnika pokrycia deficytu na rachunku bieżącym przez saldo rachunku kapitało-wego:

saldo rachunku kapitałowego saldo rachunku bieżącego

Na rachunku kapitałowym rejestrowany jest bowiem napływ środków ze-wnętrznych związany z finansowaniem aktywów trwałych. W przypadku państw UE jest księgowana część środków z budżetu unijnego przeznaczonych np. na finanso-wanie infrastruktury. Tempo rozwoju gospodarki w dużej mierze uzależnione jest właśnie od napływu tego rodzaju kapitału. Jego wycofanie (lub ograniczenie napły-wu) mogłoby się stać istotnym hamulcem rozwoju gospodarki. W tym sensie pań-stwa o dodatnim saldzie rachunku kapitałowego są uzależnione finansowo od ze-wnętrznych donatorów (Siemiątkowski, Jankowska 2013: 89-94).

Zaproponowany zestaw cząstkowych wprawdzie wskaźników daje pewien obraz w kwestii zewnętrznego bezpieczeństwa finansowego państwa i jego uzależ-nienia finansowego od podmiotów zewnętrznych. Umożliwia także dokonanie mię-dzynarodowych porównań sytuacji poszczególnych państw w omawianym zakresie.

Sytuacja bilansu płatniczego w Polsce w latach 2004-2015 charakteryzowała się ograniczoną stabilnością (por. tab. 2.3). In minus wyróżniają się szczególnie lata 2008-2012, kiedy to stopa pokrycia deficytu bilansu obrotów bieżących dodatnim saldem bezpośrednich inwestycji zagranicznych wynosiła maksimum 50%, a w 2008 r. wyniosła tylko 28%, co należy odczytać za szczególnie niebezpieczne. Sytuacji w tym roku nie poprawiło sumowanie sald BIZ i ZIP, wskaźnik pokrycia deficytu obie-ma kategoriami wyniósł zaledwie 20% z uwagi na dezinwestycje na rachunku inwe-stycji portfelowych. Najwyższy wskaźnik pokrycia deficytu w rachunku bieżącym dodatnim saldem BIZ odnotowano w latach 2004-2006 (około 80%) oraz w latach

59

2014-2015, kiedy sytuacja na rachunku bieżącym, przynajmniej w statystykach, uległa poprawie (odpowiednio 114% i 333%).

Tab. 2.3. Wskaźniki bezpieczeństwa bilansu płatniczego w Polsce w latach 2004-2015 (w %)

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Saldo obrotów bieżących/ PKB -5,4 -2,6 -4,0 -6,3 -6,7 -4,0 -5,4 -5,2 -3,7 -1,3 -2,1 -0,6 Saldo BIZ/ saldo obrotów bieżących 85 86 78 64 28 45 33 50 33 63 114 333

Suma salda BIZ i ZIP/saldo obrotów

bieżących 151 238 58 41 20 127 146 113 138 66 93 221

Saldo bilansu kapitałowego/saldo

obrotów bieżących 9 12 15 17 17 40 33 37 59 179 118 383

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP i Eurostat.

Rozszerzenie wskaźnika pokrycia deficytu rachunku bieżącego o saldo zagra-nicznych inwestycji portfelowych daje różne rezultaty. W większości przypadków pozytywne w tym sensie, że cały deficyt jest wówczas pokryty sumarycznym saldem BIZ i ZIP (Iata: 2004-2005, 2009-2012 i 2015). Występują jednak również sytuacje, gdzie wskaźnik pokrycia deficytu pogarsza się przy uwzględnieniu inwestycji portfe-lowych. Taka sytuacja miała miejsce w latach 2006-2008 i w 2014 r.

Jak wskazano wyżej w sytuacji, kiedy saldo BIZ nie pokrywa całości (czy choćby większości) deficytu na rachunku bieżącym istotny staje się poziom wskaźnika krycia deficytu rachunku bieżącego saldem bilansu kapitałowego. Pokazuje on po-tencjalne zagrożenia w zakresie bezpieczeństwa polskiego bilansu płatniczego w sytuacji, gdyby nagle zmniejszył się strumień środków unijnych, napływających do gospodarki (co niewątpliwie nastąpi w niedługim czasie). Jak pokazują dane w tab. 2.3 od 2012 r. stopień pokrycia deficytu w rachunku bieżącym saldem bilansu kapi-tałowego przekracza wskaźnik pokrycia saldem BIZ, co w obliczu przeszacowanego salda bilansu handlowego (a więc i całego rachunku bieżącego) oraz perspektywy Brexitu jest poważnym zagrożeniem dla stabilności sytuacji płatniczej polskiej go-spodarki, jej wiarygodności i perspektyw rozwojowych.

60