Zadłużenie zagraniczne jako zagrożenie bezpieczeństwa finansowego państwa

Zadłużenie jest współcześnie jednym z najważniejszych zagrożeń bezpieczeń-stwa finansowego, a tym samym ekonomicznego pańbezpieczeń-stwa. Globalny wolumen długu rządów, firm spoza sektora finansowego i gospodarstw domowych sięga dzisiaj 152 bln USD, co stanowi około 225% światowego PKB (Bloomberg 2016). Problem jest tym bardziej palący, że w ostatnich dwóch dekadach nastąpiło znacz-ne zwiększenie dynamiki przyrostu długu (na początku 2000 r. stanowił on około 200% globalnego PKB). Trzecia część tego zadłużenia przypada na sektor rządowy.

8

Monetarne instytucje finansowe (MIF) to instytucje finansowe, których działalność polega na przyjmo-waniu depozytów i/lub bliskich substytutów depozytów od podmiotów innych niż monetarne instytucje finansowe oraz udzielaniu kredytów i/lub inwestowaniu w papiery wartościowe na własny rachunek. MIF obejmują dwa podsektory: bank centralny oraz pozostałe MIF (czyli banki, SKOKi oraz do 2011 r. krajowe fundusze inwestycyjne rynku pieniężnego; GUS 2017). Od 2012 r. żaden z funduszy inwesty-cyjnych nie spełniał kryteriów definicji podsektora MIF.

72

Szacuje się, że łączne zadłużenie rządów wszystkich państw stanowi około 85% globalnego PKB. Biorąc pod uwagę fakt, że nie jest znany w historii przypadek pań-stwa, które całkowicie spłaciłoby swoje długi ostrzeżenia dotyczące zbyt gwałtow-nego przyrostu zadłużenia należy potraktować niezwykle poważnie.

Znaczna część globalnego długu to zadłużenie zagraniczne. Narasta ono sys-tematycznie od początku lat 70. XX w. i stało się jednym z głównych problemów globalnych, generując liczne zagrożenia dla bezpieczeństwa ekonomicznego państw. Ponieważ kredytodawcy są podmiotami zagranicznymi, zagrożenia te mają charakter zewnętrzny, a więc źródła zagrożeń znajdują się całkowicie poza kontrolą krajowej polityki gospodarczej (może z wyjątkiem samej decyzji o zaciąganiu poży-czek za granicą). Niektóre z nich powodują skutki właściwe dla zadłużenia w pojęciu ogólnym, inne zaś są specyficzne dla zadłużenia zagranicznego.

Głównym zagrożeniem bezpieczeństwa finansowego, czyli również ekono-micznego państwa, wynikającym z powiększającego się zadłużenia zagranicznego jest uzależnienie finansowe gospodarki od podmiotów zewnętrznych. Sytuacja powyższa obniża autonomię krajowej polityki gospodarczej oraz rachunku ekono-micznego przedsiębiorstw i gospodarstw domowych. Rosnące zagraniczne zobo-wiązania obniżają wiarygodność kredytową, utrudniają dostęp do kapitału i podno-szą jego koszt. Dłużnicy zostają obciążeni kosztami obsługi zadłużenia, co powoduje nieefektywną alokację dochodu (słabsze dofinansowanie usług publicznych), obniża konsumpcję (niższy poziom zaspokojenia potrzeb społecznych) i inwestycje. Ozna-cza to zatem mniejszą chłonność gospodarki światowej i skutkuje jej wolniejszym tempem rozwoju (Dynus 2007), ograniczając poziom zamożności przyszłych poko-leń.

Narastające zadłużenie zagraniczne, dzięki swojej specyfice, istotnie pogłębia ryzyko niewypłacalności sektora publicznego. Państwa, które znajdą się na jej skraju mogą przestać regulować nie tylko zobowiązania zagraniczne, ale również we-wnętrzne. Łącznie z tym, że w skrajnych przypadkach dochodzi do opóźnień w wy-płacie wynagrodzeń dla pracowników sektora publicznego oraz świadczeń socjal-nych, powodując nie tylko niepokoje społeczne, ale również radykalizację poglą-dów, stwarzając podatny grunt dla populistów i zmian na scenie politycznej. W efekcie tego może dojść do nieakceptowanych w przestrzeni międzynarodowej zachowań, polegających m.in. na nacjonalizacji zagranicznej własności prywatnej. Dla przykładu w kwietniu 2017 r. niewypłacalne władze Wenezueli skonfiskowały fabrykę amerykańskiego koncernu General Motors w Valencii, a w 2013 r. Cypr ratując sektor bankowy skonfiskował klientom banków (podobno w głównej mierze rosyjskim oligarchom) 47,5% wartości depozytów o wartości powyżej 100 tys. EUR,

73

co było warunkiem uzyskania 10 mld EUR międzynarodowej pomocy. Pamiętać przy tym należy, że wiele państw przechowuje rezerwy złota w bankach centralnych wysoko rozwiniętych gospodarek. Powoduje to zagrożenie dla stabilności dotych-czasowych relacji międzynarodowych, a poprzez silne zależności pomiędzy gospo-darkami, dla funkcjonowania całej gospodarki światowej. Konsekwencją tego bę-dzie dodatkowy wzrost ryzyka inwestycyjnego w dłużniczych państwach rozwijają-cych się, utrudniający ograniczone już i tak ich możliwości rozwojowe. Zresztą już w połowie lat 80. XX w. Peru, a potem Nigeria, Filipiny i Wenezuela samowolnie obni-żyły skalę obsługi swojego zadłużenia zagranicznego (do 10-30% wartości swych wpływów eksportowych), co ku ogólnemu zdziwieniu banki-wierzyciele przyjęły spokojnie (Głuchowski 1997: 171-173). Nieprzewidywalność działań dłużników ze względu na skalę długów rodzi więc realne ryzyko paraliżu finansowego na świecie, zwłaszcza gdyby doszło do ich zmowy. Dziwi zresztą fakt, że przez tyle dekad na-brzmiewającego problemu zadłużeniowego państw rozwijających się, nie powstał kartel największych dłużników, dzięki czemu może udałoby się skuteczniej oddłużać gospodarki rozwijające się z korzyścią dla chłonności i rozwoju całej gospodarki światowej. Z drugiej jednak strony mogłoby to doprowadzić do rozluźnienia poczu-cia obowiązku spłaty zobowiązań i zmiany hierarchii w Zachodnich systemach war-tości, łamiąc naczelną zasadę dotrzymywania umów i wywracając dotychczasowy porządek prawny.

Pogarszająca się sytuacja ekonomiczna państw dłużniczych zmusza do stano-wienia dla nich pomocy międzynarodowej. Przyczyny tej sytuacji mogą być poli-tyczne lub w skrajnych przypadkach wręcz humanitarne. Pozostawienie dłużnika samemu sobie może bowiem doprowadzić do destabilizacji sytuacji politycznej nie tylko na jego terytorium, ale również w przestrzeni międzynarodowej.

Choć największymi dłużnikami są państwa wysoko rozwinięte, to problem zadłużenia zagranicznego dotyczy jednak w głównej mierze państw rozwijających się, które posiadają niższą wiarygodność kredytową, a więc ograniczoną zdolność do zapewnienia stabilności finansowania swojego rozwoju oraz rolowania zadłuże-nia⁹. Stają się przez to bardziej wrażliwe na zjawiska kryzysowe, w szczególności szoki zewnętrzne. Ciężar zadłużenia zagranicznego i jego bieżąca obsługa ogranicza

9

Rolowanie zadłużenia oznacza zaciąganie nowego długu, aby wykupić stary, w efekcie czego dług się nie zmniejsza, a jedynie następuje zmiana wierzyciela. Pomiędzy pojęciem spłaty a zrolowania zadłuże-nia istnieje istotna różnica, bowiem po spłacie zadłużezadłuże-nia dług się obniża (co podnosi wiarygodność podmiotu), a po zrolowaniu nie. Określenie „spłacania” długów jest często nadużywane właśnie z po-wodów wizerunkowych, gdyż niesie ono w sobie pozytywny ładunek poprawy wiarygodności kredyto-wej dłużnika.

74

ich zdolność do nadrabiania dystansu rozwojowego wobec państw rozwiniętych (Dynus 2006), co pogłębia rozwarstwienie w poziomie zamożności. Ciągnąca się już kilka dekad spirala zadłużenia zniechęca gospodarki rozwijające się do dalszych wyrzeczeń. Pomimo bowiem wysiłków podejmowanych przez nie od lat w celu spłaty zadłużenia, niejednokrotnie nie przestaje ono rosnąć, a wręcz powiększa się. Dostrzegają to także wysoko rozwinięte gospodarki, w konsekwencji czego osłabia-ją się też działania międzynarodowe zmierzaosłabia-jące do realnego rozwiązania proble-mów zadłużenia. Zmniejsza się też ich efektywność.

Wreszcie wysokie i rosnące zadłużenie zagraniczne oraz publiczne coraz więk-szej liczby państw (w szczególności rozwiniętych) rozluźnia dyscyplinę w politykach gospodarczych poszczególnych z nich, pogłębiając problem zadłużenia i wzmagając tym ryzyko częstszego występowania kryzysów światowych w przyszłości oraz ostrzejszego ich przebiegu w konsekwencji rozrastającej się sieci międzynarodo-wych powiązań finansomiędzynarodo-wych. Problem zadłużenia zagranicznego państw rozwijają-cych się wymusza ponadto wzrost poziomu akceptacji ryzyka i ogranicza możliwości inwestycyjne na świecie, potęgując wskazane zagrożenia.