Samogłoski

1) Samogłoski nosowe: ą, ę piszą się:

a) w końcówkach wyrazów, ja k to pokazują wzory i uw agi, dotyczące deklinacyj i konju- gacyj. Naprz. Nową książkę. Tę jed n ą i o z-

ryw kę. W ysoką wieżą (ale: w ysokim w ie­

żom). P ierw szą próbą (ale: pierw szym pró­ bom). Młode koźlę (ale: koźle rogi). J a pi­ szę, rysuję, spaceruję, (ale: on pisze, rysuje, spaceruje).

b) w tem atach wyrazów czysto-polskich.

Naprz. Wąż, ząb, szeląg, jastrząb, kąpać, m ęka, dębina, sękaty, ręczny, pękać, będą. Przeciw nie zaś — w w yrazach cudzoziem­ skich, zam iast ą, ę, piszą się podobne do nich brzmieniem: om, on, em, en. Naprz. Kompas, plomba, klomb, konferencja, blond, szeslong, tempo (w muzyce), tem perow ać, egzem plarz, lam en t, dyspensa.

U w a g a . I swojskie w yrazy mogą się pisać (w tem acie) przez om, o n , em, en, jeżeli m ają w swoim

— 77 —

p ierw iastku m lub n. Naprz. Słomka (słoma), krom ­ ka (kromeczka), sionka (sień), trzonki (trzonek), k u ­ chenka (kuchnia), cienki (cieńszy).

§

60-2) Samogłoska ó (o kreskow ane albo o pochylo­ ne) pisze się:

a) w tych w yrazach, w których przy pewnej ich zm ianie słyszy się o otw arte, albo też k tó ­

re m ają o otw arte w swoim źródłosłowie lub w tym języku, z jakiego w yraz je s t w zięty. Naprz. Rów (row u', głód (głodu), wół (wołu), ból (boli), pól (pole), sióstr (siostra), mówić (mowa), wódz (wodzić), rób (robić), kóp (kopa, ale: kup od kupić), lód (lodu, ale: lud — lu ­ du), bór (boru, ale: b u r od bura), mórz (mo­ rze, ale: m urz od murzyć), bród (broda, ale b rud —brudu), stół (stołu, ale: stuł od stuła), łódź (łodzi, ałe łudź od łudzić);—młócić (młot), włókno (wlokę), w spólny (społem), próchno (proch), mnóstwo (mnogi), płótno (plotę), zbój­ ca (boje), któ ry (kto), dwóch (dwoje), bóstwo (Bóg — Boga);- śrót: (niem Schrot), próba (niem. P ro b e \ róża (łac. rosa), ale tru n ek (niem. Trunk), fun t (niem. Pfund), sznur (niem. Schnur), biuro (franc. bureau.)

U w a g a 1. W yjątek od powyższej reguły sta ­ now ią w yrazy, pochodzące od słów, które się kończą na o w a ć , a także na y w a ć i iw a ć . Takie w yrazy w brew praw idłu piszą się przez ti. Naprz. Rysować ryswnek; próbow ać — p ró b ąję— próbaj, opiekować się—opieki/ję się—opiekon; rozkazywać rozkazuję,

K ró tk a E ty molog ja. ()

czytyw ać—czytuję, poszukiw ać poszukuję, zasłu­ giw ać—zasługuję.

b) w końcówce ów. Naprz. Lasów, panów, domów, ogrodników, końców, królów.

c) w dwóch w yrazach na początku, m ianow i­ cie; ó w i ó s m y , tudzież od pochodzących od nich: ó w c z e s n y , ó s e m k a .

U w a g a 2. Na końcu w yrazu ó nie pisze się nigdy.

d) w następ ujących w yrazach: brózda, chór, chróst, córka, czółno, dłóto i dłuto), góra, jaskółka, kłótnia, król, krótki, mózg, ogół, ogórek, pióro, póki, póty, półka, późny, próżny, równy, rózga, różny, skóra, sójka, stróż, szczegół, szósty, siódmy, tchórz, wójt, wróbel, wróżba, żółć, żółty, żółw, żóraw, źródło.

§ 61.

B. Spółgłoski.

Główna trudność w pisowni spółgłosek polega n a tern, że mocne i odpowiednie im słabe spółgłoski, wchodzące w skład wyrazów, m ają często jednakow e brzm ienie. Tak naprz. wyrazy: kubki i kupki, oblec i obledz, obuć i obudź, dziadki i dziatki, p o traf i po­ traw , ług i łuk, ch art i hart, paś i paź, marz, maż i m a s z —jednakow o się w ym aw iają, chociaż inaczej się piszą i różne m ają znaczenie.

Ażeby ta k i w yraz z niepew ną pisow nią dobrze napisać, należy się trzym ać reguły: albo ta k w yraz zmienić, żeby w nim dokładnie słychać bjrło daną

— 79 —

spółgłoskę, albo odnieść się do jego źródłosłowu, albo zwrócić uw agę na jego znaczenie.

Do spółgłosek, m ających podwójne brzm ienie, należą następujące pary:

1) b i p. Naprz. K ubki (kubek)—kupki (kupa), grób (groby)—grup (grupa), trzeb (trzebić)— trzep (trzepać), skub (skubać)—skup (sku­ pić), szybki (szyba), sypki (sypać).

2) c i dz. Naprz. Niemiec (Niemca), miedz

(miedza), piec (pieca), jedz (jedzenie), owiec (owca), powiedz (powiedzieć), słucki (Słuck), ludzki (ludzie).

3) ć i dź. Naprz. Nuć (n u c ić )— nudź (nudzić), choć (chociaż)—chodź (chodzić), mieć (mam) — miedź (miedzi), sieć (sieci)—siedź (siedzieć), pięć (pięciu)—piędź (piędzi), młóć (młócić)— młódź (młodzież).

4) d i t. Naprz. Czad (czadu) — czat (c z a ty \ pod (pode dw orem )—pot (potu), grad (g ra ­ du)—g ra t (graty), pęd ((p ę d u )-p ę t (pęty). bud (buda)—b u t (buta), rad (rada)—ra t ( r a ta \ 5) f i w. Naprz. P o traf (potrafić)—potraw (tra ­

wa), h u f (hufiec) — chów (chować), szafka (szafa), główka (głowa), szlif (szlify), krew (krwi), m ufka (mufek)—m ów ka (mowa), szef (szefa)— szew (szwu).

6) g i k. Naprz. Stóg (stogi)—stu k (stukać), bróg (brogu)—bru k (bruku), ług (ługu)— łuk (łuka), Bóg (Boga)—Bug (Bugu)—buk (bu­ kowy,) ryg (rygi)—ry k (ryku), mógł (mo­ gę)—zmókł (zmoknąć).

7) s i z. N aprz. Przyniósł „(przyniosła), p rzy ­ wiózł (przywiozła), lask a (lasek), obrazki

— 80 —

(o b razek \ m aska (m asek , w azka ‘waza> rys (rysu)—ryz (ryza).

8) ś i ź. Naprz. Paś .p a s ę - - p a ź (p azia\ łaś się (łasić się) — łaź i łazić , prośba (prosić), groźba (grozić), wieś *wsi) — wieź (wiozę', zaw ieś zawiesić) —zawieź zawozić).

§

62

9-tą parę stanow ią: ch i h.

Ponieważ jednak ty ch dwóch spółgłosek nie mo­ żna rozróżnić w pisowni na zasadzie powyższej re ­ guły, przeto należy znać te w yrazy, które się piszą przez samo h. Są to mianowicie: Boh, Bohdan, błahy, bohater, buhaj, czyhać, druh, ha! haft, hajduk, haj­ dam ak, hak, halabarda, Halina, hałaburda, hałas, h a­ ła stra, hamować, handel, Hanusia, hańba, haracz, ha­ rap, harce, hardy, harm ider, harm onja, h art (duszy, ale: c h a rt—pies', hasać, hasło, heban, hebel, hej, hej­ nał, Helena, heliotrop, H enryk, herb, herbata, heretyk , herm etyczny, heroizm, herszt, hetka, hetm an, hipo- kondryk, historja, hoc! hodować, hojny, hola! holo­ wać, hołd, hołota, hołysz, hołoble, hołubiec, honor, hop, horda, horodniczy, horoskop, horyzont, hoży, hrabia, hreczka, hubka, hucuł, hufiec, huk, hulać, hul- ta j, Humań, humor, hurmem , hurtem , husarz, huśtać, h u ta, huzar, hyacyant, hyc, hycel, hydra, hyena, hymn, hyży, kurhan, mahoń, ohyda, poroh, puhacz, puhar, Sapieha, w ahać się, w ahadło.

Oprócz powyższych, pisze się h w tych w szyst- .

kich im ionach cudzoziem skich, które w swoim ję z y ­ k u także się piszą przez h. Naprz. Hiszpanja, Hel- goland, Hieronim, Homer, Hermes, Hannibal, Ho­ racy, Mahomet.

— 81 —

§ 63.

10-tą parę, a właściw ie trójkę, stanowią: rz, ż i sz.

Różnica pomiędzy tem i spółgłoskam i je s t taka, że: r z je s t zm iękczeniem r, ż —zm iękczeniem g , h lub

s, a s z —zm iękczeniem eh lub s, W skutek tego: r z

pisze się tam , gdzie w w yrazie zm ienionym lub w je ­ go źródłosłowie słychać r, z tam , gdzie słychać g , h lub z, a s z tam , gdzie słychać eh lub s. Naprz. Sto­ larz (stolarski), rycerz (rycerstw o , pacierz (paciorek), w porze .pora , szerzyć ts z e ro k i; — uw ażać (uwaga), pobożny (po Bogu), trw ożyć się trw oga'', dróżka (dro­ g a '—drużka druh , Sapieżyna (Sapieha), Zaporożec

porolr, wożę wozić ; - Staszko (Stach, S ta sio \ m usz­ ka m ucha , uszko ¡ucho', nosz (nosze, nosić);—morze (m orski)—może (mogę , bierz (biorę)—bież (b ie g n ę \ marz (marzyć, m a r a —maż tm azać)—masz (mieć), karz (kara —każ kazać —kasz (kasza).

Oprócz powyższych i podobnych im w yrazów , w k tórych widocznem je s t pochodzenie r z od r, ż ód g, h, z i s z od eh lub s, piszą się jeszcze:

a) r z po spółgłoskach: b, e t ,g , k z w yjątk iem

k s z t a ł t ) , p z wyj. p s z e n i c a , p s z c z o ł a \ t, w. N aprz. Brzeg, brzoza, brzytw a, brząkać, brzydki, brzm ienie; — drzewo, drzazga, drzwi, drzemać; — grzebień, grzyb, grzech, grzebać, grzm ot, grzbiet;— krzem ień, krzyk, krzak, krzew, wskrzesić, skrzętny, krzyż;—przy, przed, przodek, sprzątać, uprząż;— trzeba, trzcina, trznadel, trzask, trzoda, trzebież, trzeźw y, trzm iel, nastrzępić, opatrzność, przestrzeń, strzedz, strzydz, strzępki, strzelać, strzem ię, trz e ­ pać, w ew nątrz, zew nątrz, trzym ać; —w rzask, w rze­ ciono, w rzesień, wrzód, wrzos.

— 82

-U w a g a . W stopniach rów nania po powyż­ szych spółgłoskach pisze się sz. Naprz. Grubszy, młodszy, głupszy, najśw iętszy, najnowszy.

b) ż we w szystkich w yrazach przed u i w ta ­ kich, które w tej samej sylabie m ają r. Naprz. Żubr, żur, żupan, żółw, żóraw, żółty (z w y jąt­ kiem r z u t i pochodzących od niego: r z u c a ć , w y r z u t e k , r o z r z u t n y i t. p.);—pożar, żart, żarliw y, żarna, żargon.

c) s z w końcówce 2-ej osoby licz. poj. czasu teraźn. i przysz. Naprz. W id zę—widzisz, sły­ szę — słyszysz, mówię — mówisz, rozdzielę —rozdzielisz, stw orzę—stworzysz.

§ 64.

C. Duże litery.

Dużą lite rą piszą się:

1) im iona chrzestne i nazw iska rodowe. Naprz. Jan, Tadeusz, Jadw iga, W anda, Mickiewicz, Kraszewski.

2) nazw y geograficzne krajów , gór, rzek, jezior, m iast, w si i t. p., tudzież ich mieszkańców. Naprz. A m eryka, Turcja, Alpy, Ren, Pej- pus, W iedeń, Zalesie, Europejczyk, Grek, Paryżanin.

_3) w szystkie w yrazy, odnoszące się do Bogą i rzeczy św iętych. Naprz. Pan Bóg, Stwórca, Zbawiciel, Najwyższy, N ajśw iętsza Panna; Przenajśw iętszy Sakram ent.

4) ty tu ły osób, nazw y władz i in stytu cy j. Naprz. N ajjaśniejszy Pan, Jaśnie Oświecony, Jaśnie W ielmożny, Jego Ekscelencja, Okręg N auko­ wy, Rząd G ubernjalny, Tow arzystw o K redy­ towe.

7) p rzy m io tn ik i, uform ow ane od im ion w ła sn y ch osobow ych. N ap rz. P a łac K azim ierow ski, u- n iw e rs y te t Ja g ie llo ń sk i, Z y g m u nto w skie cza­ sy M ary jsk i in s ty tu t, ale: a fry k a ń s k i k lim a t, ję z y k w łoski, k w ia t alp ejsk i, zam ek chęciń ski. 8) p o c z ąte k każd eg o now ego z d a n ia po kropce

i p o c z ąte k k ażdego now ego w ie rsz a w poezji.

Naprz. W -r o dżinie, z-AmeryKi.

3) m ożna ro zdzielać w y ra z y dw u lub lalk o sy la- bow e i p rzeno sić całe sylab y , j a k n ap rz .. wo-da, ń-gu-ra, n a-tu -ral-n y , przyczem : 4) jeżeli w y raz m a p rz y b ra n k ę , to n a le ż y go

rozdzielać w tern m iejscu, gdzie się k o ń czy § 65.

D. Przenoszenie wyrazów.

— 84 —

■ przybranka, czyli inaczej — nie należy roz­ dzielać przybranki. Naprz. Pode-przeć, pod­ uczyć, prze-trw ać, roz-patrzeć, nad-robić (pończochę', na-drobić (bułkę*.

5) jeżeli w yraz ma przyrostek, zaczynający się od spółgłoski, to należy, o ile możności, roz­ dzielać go tam , gdzie się przyrostek sty k a z pierw iastkiem , czyli inaczej—nie należy rozdzielać przyrostka. Naprz. Kłam-ca, kłam ­ liwy, skowron-ki, pań-ski, mów-ca, prze- kup-stwo, chłop-czyk, drzew-ko, noc-ny, dzięk­ czynny, cich-szy, szlach-ta, mę-stwo, my-dło, lek-cja, m ar-twy, traw -ka.

6) p ierw iastki można rozdzielać, jeżeli za n ie­ mi je s t przyrostek lub końcówka, zaczyna­ jące się od samogłoski, z k tó rą o statn ia spółgłoska pierw ia stk u łączy się w sylabę. Naprz. Kła-mać, skowro-nek, pa-nienka, mó­ wić, przeku-pień, chło-pisko, drze-wek, mo­ carz, dzię-kować ci-chość, szla-chetny.

S P I S R Z E C Z Y .

§ § S t r .

P rz e d m o w a ... 3

1. Gramatyka i jej części: I. etymologja: l)g ło -sownia, 2) odm iana czyli fleksja, 3) sło-w otsło-w órstsło-wo, 4) pisosło-w nia czyli ortogra-fja; II. s k ła d n ia...5

O zdaniu. 2. Zdanie i jego główne części... 5

3. D rugorzędne części z d a n i a ... 6

4. Zdanie gołe, rozw inięte, ściągnięte. Do­ m yślny p r z e d m i o t ... 7

Etymologja. Część I. Głosownia. 5. Głoska, litera, abecadło czyli a l f a be t . . . 8

6. Samogłoski i spółgłoski ...8

7. Podział s a m o g ło se k ...9

8. Podział s p ó ł g ł o s e k ... 9

9. O głoskach czyli s y l a b a c h ...12

Część II, Odmiana czyli fleksja. 10. Części m o w y ... 14

Rzeczownik. 11. Rzeczownik. Przedm iot. Podział przedm iotów 15 12. Podział rz e c z o w n ik ó w ...15

13. Odmiana r z e c z o w n ik ó w ... 16

14. R o d z a j e ... 16

— s a ­ l s ­ ie . 17. 18. 19. 20. 21. 22

.

23. 24. 25. 26. 27. 29. 30. 31. 32. 34. 35. 36. 37. 38. 39. L i c z b y ... P rzy pad ki ... D e k l i n a c j e ... Deklinacja I.

W zory deklinacji pierw szej . . . . Uwagi, dotyczące deklinacji pierwszej

Deklinacja II.

W zory deklinacji drugiej . . . .

U wagi, dotyczące deklinacji drugiej

Deklinacja III.

W zory deklinacji trzeciej . . . .

Uwagi, dotyczące deklinacji trzeciej

Przymiotnik.

Przym iotnik. Podział przym iotników Odmiana p rz y m io tn ik ó w ... W zory deklinacji przym iotnikow ej . U wagi, dotyczące deklinacji przym iotn Rzeczowniki, odm ieniające się podług

klinacji przym iotnikowej . .

Stopniow anie przym iotników . .

U w agi dotyczące stopniow ania przym iotni

ków . . . . • • • • •

Zaimek.

Zaimek. Podział zaimków . . •

Odmiana z a i m k ó w ... D eklinacja zaim kow a . . .

Liczebnik.

Liczebnik. Podział liczebników . Odmiana li c z e b n i k ó w ...

W zory odm iany liczebników. . .

Słowo. Słowo. Podział s ł ó w ... O dm iana s łó w ... O s o b y ...• . . . de-Str. 18 18 19 20 20 23 25 26 27 29 30 30 31 32 34 34 35 36 36 39 40 41 44 46 46 http://dlibra.ujk.edu.pl

— 87 — Str. 46 47 48 50 51 40. Czasy ... 41. Tryby . . ... 42. I m i e s ł o w y ... •

43. K onjugacja czyli czasowanie . . 44. K onjugacja słowa posiłkowego b yć Wzory 3-ch konjugacyj czasowników: 45. Strona czynna słów niedokonanych 46. S trona czynna słów dokonanych . 47. Strona b i e r n a ... • •

48. Uwagi, dotyczące konjugacyj czasowników Przysłówek. 49. Przysłów ek. Podział przysłówków 50. Przysłów ki w łaściw e i pochodne 51. Stopniowanie przysłów ków . . Przyimek. 52. Przyim ek. Rząd przyim ków . . 53. P rzyim ki właściw e i pochodne. 54. P rzyim ki zło żo n e...

55. Spójnik 56. W y k rz y k n ik ...

Część III. Słowotwórstwo. 57. Składowe części wyrazów: pierw iastek, przy-branka, końcówka, przyrostek, te m at 71 58. W yrazy pojedyncze i złożone . .

.-Część IV. Pisownia czyli ortografja 59. Samogłoski: ą, ę ... ...

60. Samogłoska ó ... • • •

61. Spółgłoski z jednakow em brzm ieniem 62. Spółgłoski eh i h. ... 63. Spółgłoski: rz, ż i s z ... 64. Duże lite ry ... 65. Przenoszenie w y r a z ó w ... 53 56 58 60 63 64 64 65 67 68 69 70 74 76 77 78 80 81 82 83 http://dlibra.ujk.edu.pl

W ydaw nictw a k sięg am i

o

C u d w i k a p i s z e r a

W a rs z a w a -Ł ó d ź .

* <5~ ó ~

W dokumencie Krótka etymologja języka polskiego (Stron 80-92)