Krótka etymologja języka polskiego

KRlTKI ETflOLOBJI

JĘ Z Y K A PO L SK IE G O .

KROTKA ETYMOLOGIA

J Ę Z Y K A POLSKIEGO.

a $ W \ W J A

WI. K okow ski,

Nauczyciel Szkoły handlowe] £ódz^iej.

WYDANIE TRZECIE, POPRAWIONE.

< § w-w

Nakładem Ludwika Fiszera.

W ARSZAW A

ul. b i e l a ń s k a 9.

L O D Ź

ul. piolr^owsl^a 48. C zcio n k am i K. B rzo zo w sk ieg o i S -ki, w Ł odzi.

1 9 0 2.

2 9 3 3 1 8

Æ 0 3 B 0 J IE H 0 IXEHQyPOIO. B a p in a B a , 2 0 Ä B r y e T a 1 9 0 2 r O Ą 3 . .

P R Z E D M O W A .

Nauczyciele języ k a polskiego, w ykładający ten przedm iot w niższych klasach średnich zakładów naukow ych, stw ierdzą niew ątpliw ie b rak takiego podręcznika do gram atyki, k tóry by czynił zadość w szystkim w ym aganiom przy w ykładzie tego p rzed­ m iotu. Najpospoliciej używ anem i są dwie gram a­ tyki: Małeckiego i Jeskego. Obydwa je d n ak te pod­ ręczniki, przy w szystkich swoich niezaprzeczonych zaletach, m ają tę wadę, że: pierw szy je s t zaobszerny i odpowiedniejszy raczej do studjów , niż do nauki; drugi zanadto początkowy, a raczej zadrobiazgow y dla ty c h uczniów, którzy, ucząc się gram aty k i innych języków , m ają już tern sam em i o polskiej ogólne pojęcie.

D aleki od m yśli stw orzenia czegoś doskonałego w ty m kierunku, nie siląc się zresztą na ułożenie g ram aty k i z jakiemiś) nowemi lub oryginalnem i po­ glądam i, lecz wiedząć zato z doświadczenia, czego uczniowi przy nauce tego przedm iotu potrzeba, sta­ rałem się jedynie o to, aby napisać coś pośrednie­ go pomiędzy zbyt obszernym (dla niższych klas)

_ 4 —

Małeckim i zbyt analitycznym (dla uczniów gi­ m nazjalnych) Jeskem . Czy i ja k w ywiązałem się z przedsięw zięcia—nie moja rzecz naturaln ie przesą­ dzać. Mniemam wszelako — a m niem am tak, po­ w tarzam , na zasadzie osobistego dośw iadczenia—że: ilość i jako ść etymologicznych praw ideł przy sy ste­ mie ich układu; krótkość i zwięzłość definicyj, nie pom ijająca wszakże żadnej ważniejszej reguły; że słowem—całość mojej g ram a ty k i zupełnie odpowie swem u celowi, którym je s t ten, aby uczniowie I i II kl., przy pomocy ustnego, a tern samem obszer­ niejszego objaśnienia nauczyciela, dokładnie poznać mogli etym ologję języ k a polskiego.

W . K.

1.

Gramatyka je s t nauka, zaw ierająca w sobie zbiór praw ideł, które uczą dobrze i popraw nie mó­ wić i pisać.

G ram atyka dzieli się na 2 główne części:

I etymologję i I I składnię czyli syntaksis.

Etymoiogja rozpatruje oddzielne w yrazy i sama podzieloną być może na:

1) głosownię, któ ra się zajm uje pojedyńczem i brzm ieniam i czyli głoskami, wchodzącemi w skład wyrazów;

2) odmianę czyli fleksję, k tó ra ma za przed­ m iot te w szystkie zmiany, ja k im podlegają koń­ cówki wyrazów;

3) słowotwórstwo czyli naukę o tw orzeniu się w yrazów i o ich składow ych częściach;

4) pisownię czyli ortografję. obejm ującą p ra­ widła, ja k należy pisać w yrazy.

Składnia ma za przedm iot zdanie.

Składnia*).

§

2-Zdanie je st myśl, w yrażona ustn ie lub piśm ien­ nie. Naprz. P tak śpiewa. Pies szczeka. Drzewo je st wysokie.

*) Konieczną jest rzeczą, aby uczą cy się, dla łatwiejszego zrozumienia wie lu etymologicznych prawideł, p rzed przys tąpienie m do etymologji, zapoznał się ze zdaniem, choćby ty lk o w e le m en tar­ ny m zakresie.

— 6 —

W skład każdego zdania wchodzi ta k i przed­ miot, o którym się mówi, naprz.: ptak, pies, drzewo, i to, co o tym przedm iocie się mówi, naprz.: śpie­ wa, szczeka, je s t wysokie. Ten przedm iot czyli ta część zdania, o której się mówi, nazyw a się podmio­ tem, a ta, k tó ra o podmiocie coś mówi,—orzeczeniem.

Podm iot zaś i orzeczenie razem nazyw ają się główne- mi częściam i zdania, z których pierw sza, t. j. pod­ miot, odpowiada na pytania: k t o ? co? a druga, t. j. orzeczenie, na pytanie: co się m ó w i w z d a n iu ?

§ 3.

Oprócz części głównych, t. j. podm iotu i orze­ czenia, mogą w skład zdania wchodzić t. z. części

drugorzędne, którem i są: określenie, dopełnienie i oko­ liczności: czasu, miejsca, sposobu, przyczyny i celu.

W szystkie te drugorzędne części zdania poznają się po pytaniach, na które odpowiadają, a mianowicie:

1) Określenie odpowiada na pytania: j a k i ? k t ó ­ ry? c z y j? ile?, Naprz. Kupiłem {jaki?) n o w y

kajet. Dziecko złamało sobie {którą?) p r a w ą

rękę. Dom {czyj?) o j c a stoi na tej ulicy. Mam w klasie (ilu?) k i l k u n a s t u kolegów.

2) Dopełnienie odpowiada na pytania: kogo ? czego? k o m u ? c z e m u ? kog o ? co? k im ? czem ? o k im ? o c zem ? Naprz. Pożyczyłem {komu?) k o l e d z e (co?) k s i ą ż k ę . Uczniowie powinni m y­ śleć (o czem?) o n a u ce. Byłem na spacerze (z kim?) z r o d z i c a m i . Skaleczył się w palec {czem?) n o żem .

3) Okoliczność czasu odpowiada na pytania: k i e d y ? j a k d ł u g o ? o d k ą d ? Naprz. W akacje zaczynają się (kie d y? ) z a t y d z i e ń i będą trw ały ( j a k dłu g o ? ) d w a m ie s ią c e . B rat chory ju ż je st { o d ką d ? ) o d p a r u ty g o d n i.

— 7 —

4) Okoliczność miejsca odpowiada na pytania: g d z i e ? s k ą d ? d o k ą d ś Naprz. Moi rodzice m ieszka­ ją (gdzie?) n a wsi. Po lekcjach w racam ( s ką d ? ) z e s z k o ł y ( d o k ą d ? ) d o d o m u .

5) Okoliczność sposobu odpowiada n a pytanie: j a k ? Naprz. Ten nczeń (ja k? ) ł a d n i e pisze. J a s ­

kółka (ja k? ) s z y b k o lata.

6) Okoliczność przyczyny odpowiada na p y ta ­ nia: d la c z e g o ? z j a k i e j p r z y c z y n y ? Naprz. Nie był w klasie (d la czeg o ?) z p o w o d u c h o r o b y , a chorował (z j a k i e j p r z y c z y n y ? ) z z a z ię b ie n ia .

7) Okoliczność celu odpowiada na pytania: p o ­ co? w j a k i m celu? Naprz. Poszedłem do k sięgarn i (poco?) p o k s i ą ż k ę . Chodźmy do rzeki (w j a k i m celu?) w y k ą p a ć się.

§ 4.

Takie zdanie, w którego skład wchodzi tylko

podm iot i orzeczenie, nazyw a się zdaniem gołem

albo nierozwiniętem; takie zaś, k tó re oprócz pod­

m iotu i orzeczenia zaw iera w sobie części drugo­

rzędne, nazyw a się rozwiniętem. Naprz. Uczeń

p ra c u je —je s t zdanie gołe, a: pilny nczeń chętnie pracuje nad n au k ą—rozw inięte.

Takie zdanie, któ re ma dwa lub k ilk a podmio­

tów albo orzeczeń, nazyw a się ściągniętem. Naprz.

B rat i siostra poszli na przechadzkę. Uczeń w k la ­ sie czyta, pisze, odpowiada, tłom aczy.

W zdaniu opuszczonym być może podmiot, jeżeli go się łatw o je s t domyślić; ta k i podm iot n a­

zyw a się domyślnym. Naprz. w zdaniach: kupiłem

kajet, odrobiłeś lekcje, nie był w klasie—są domyśl­ ne podmioty: ja, ty, on.

ETY M O LO G JA.

CZĘŚĆ I.

G ł o s o w n i a .

§

W skład w yrazów wchodzą oddzielne brzm ie­

nia, które się nazyw ają głoskami. Naprz. w yraz

p a n ma 3 głoski: p-a-n, w o d a —4 głoski: w-o-d-a, s t a d o —5 głosek: s-t-a-d-o.

Każda głoska m a w piśm ie swój znak, k tó ry się nazyw a literą.

Zbiór w szystkich liter nazyw a się abecadłem

albo alfabetem.

§

Głoski dzielą się na samogłoski i spółgłoski.

Samogłoski są: a, ą, e, ę, i, o, ó, u, y.

Do spółgłosek należą: b, c, 6, d, f, g, h, k, 1, ł, m, n, ń, p, r, s, ś, t, w, z, ż ź.

Są wszakże tak ie spółgłoski, które oddziel­ nych znaków piśm iennych nie mają, a oznaczają je w piśm ie litery złożone, do któ ry ch należą; ch,

cz, dz, dż, dź, rz, sz.

Oprócz w szystkich powyższych, je s t jeszcze je ­ dna głoska: j , któ rą można nazw ać półgłoską, gdyż ani do samogłosek ani do spółgłosek zaliczyć się nie da; m a ona tę własność, że sam a przez się wymówioną być nie może i tylko w tedy się w y­ mawia, jeżeli przed n ią lub za nią stoi samogłoska. Naprz. Maj, jam a, moja.

— 9 —

Takim sposobem alfabet polski, w liczając w niego w szystkie powyższe litery, składa się z 39 n astępu jących liter: a, ą, b, c, ć, cz, d, dz, dż, dź, e, ę, f, g, h, ch, i, j, k, 1, ł, m, n, ń, o, ó, p, r, rz, s, ś, sz, t, u, w, y, z, ż, ź.

Samogłoski.

Samogłoski dzielą się na: 1) twarde i miękkie,

2) czyste i nosowe, 3) otwarte i pochylone

Samogłoski tw arde: a, ą, o, ó, u, y; miękka: i; samogłoski: e, ę, mogą być i tw ardem i i m iękkiem i. N aprz. w w yrazach: dziobem, złotem, kołem, bę­ dę—są e, ę tw arde; w w yrazach: w dziobie, w zło­ cie, kolę—m iękkie.

Samogłoski czyste: a, e, i, o, ó, n, y; nosowe: ą, ę.

Samogłoski otw arte: a, ą, ę, i, o, u, y; pochylo­ ne: ó, e. Pochylonem i te ostatnie nazyw ają się dlatego, że ó pochyla się, t. j. zbliża się w swojem brzm ieniu do u, e w n iektó ry ch w yrazach —do i lub y. Naprz. Stóg—stuk, m ór—mur, Bóg—Bug; śnieg, chleb, ser. Pochylenie to wszakże ustaje i samogłoski: 6, e stają się otw artem i, jeżeli do na­ stępujących po nich spółgłosek dodać ja k ą samo­

głoskę. Naprz. Stogi, morowy, Boga, śniegu, o

chlebie, sery.

§ 8.

Spółgłoski.

Spółgłoski dzielą się:

i) Ze w zględu na sposób w ym aw iania na twar­ de i miękkie, przyczem każda tw ard a ma jed n ą lub więcej odpowiednich sobie m iękkich, ja k to w ska­ zuje następ ująca tablica i przykłady:

t w a r d e b d f _{V g} h c h k ł m n _P r S t W Z m i ę k k e 5(1)* d z d ż d i f ( i ) g ( 0 dz ż ż ś s ( i ) sz c cz 1 m ( i ) ń n (i) P ( 0 rz s s ( i) sz c ć c ( i ) cz w ( i ) ż i z (i)

b ab a rząd tra f róg druh Stach ręka s z a ł brama stanąć ła p a ć wór głos błoto mowa W Ó Z

babie rządzą trafię rogiem drużka Staś w ręce szaleć bramie stań łapie w worze głoś błocę mowie wożę

ja z d a noga Stasio ryk stanie w głosie błoć woź

jeżdią nodze mucha ryczeć m us k ąt nawozie

chód waga muszka muszę w kącie

chodź ważki plątać

r*r-i plącze 4 4 >> CS3 i-i Ph *) T a k ie ,, i“ ni e st an ow i o d d z ie ln e j gło sk i w w y ra z ie , le cz jest ty lk o z n a k ie m , sł u żą cy m do z m ię k cz e n ia p o p rz e d z a ją c e j go s p ó łg ło sk i. http://dlibra.ujk.edu.pl

— 11

U w aga 1. Takie przechodzenie spółgłosek tw a r­ dych w m iękkie nazyw a się zm iękczeniem spółgłosek.

2) Ze w zględu na organy głosowe, za pomocą

k tó ry ch się w ym aw iają, na: gardłowe, podniebienne, językowe, zębowe, wargowe i nosowe, a m ianowicie:

gardłow e g, h, ch, k podniebienne ć, cz, dż, dź, ń, ś, sz, ż, ź językow e 1, ł, r, rz w argow e b, f, p, w nosowe zębowe c, d, dz, t, s, z

U w aga 2. Spółgłoska m je s t nosową i w argo­ wą, n —nosową i zębową; spółgłoski podniebienne: cz, dż, sz, ż i zębowe: c, dz, s, z, nazyw ają się także s y c z ą c e m i .

— 12 —

3) Ze względu na natężenie głosu, z jak iem

są w ym aw iane, na: mocne, słabe i płynne (t. j. ani mocne ani słabe), przyczem każda mocna ma od­ pow iednią sobie słabą, mianowicie:

mocne c ć ch cz f k _P s ś sz t

słabe dz dź h dż w _g b z ź ż d

płynne 1, ł, m, n, ń, r, rz

§ 9.

0 zgłoskach czyli sylabach.

Z oddzielnych głosek tw orzą się zgłoski czyli

sylaby — w ta k i sposób, że w skład każdej zgłoski wchodzi j e d n a s a m o g ł o s k a , albo sama, albo w po­ łączeniu z jed n ą lub. więcej spółgłoskami. Naprz. A, ty , moc, b rat, strzał.

W yrazy zaś składają się z sylab, k tórych takim sposobem w każdym w yrazie je s t tyle, ile samo­ głosek. Naprz. stół, wo-da, W ar-sza-wa, za-kon-ni-ca. U w a g a . Samogłoska i, służąca do zm iękczenia poprzedzającej spółgłoski (patrz § 8. Odsyłacz), od­ dzielnej sylaby w w yrazie nie stanow i. Naprz. w w y­ razie n ie w ie le są 3 sylaby, chociaż 5 samogłosek.

— 13 —

Ze w zględu na ilość zgłosek w yrazy dzielą się na jednozgłoskowe, dwuzgłoskowe, trzyzgłoskow e iw ie-

lozgłoskowe. Naprz. J a w yraz l —zgłoskowy

byłem „ 2 -r „ przed-wczo-rą] „ 3— „ w ga-bi-ne-cie „ 4— „ zo-o-lo-gi-cznym „ 5— „ 4 i-T K r ó tk a E ty molog ja. 2 http://dlibra.ujk.edu.pl

CZĘŚĆ II.

O d m ia n a

czyli

f le k s ja .

§ 10.

K a ż d y-wyraz ma jak ieś znaczenie. Naprz. w zda­ niu: p i l n y u c z e ń c h ę tn ie p r a c u j e — u c z e ń ozna­ cza osobę, p r a c u j e — czynność tej osoby, p i l n y — jej przym iot, c h ę tn ie —sposób czynności.

Ze w g lę d u n a swoje znaczenie dzielą się w szy st­ kie w yrazy n a części mowy, któ ry ch je s t 9, a m ia­ nowicie:

1) rzeczow nik 2) przym iotnik 8) zaim ek 4) liczebnik

5) słowo czyli czasownik 6) przysłów ek

7) przyim ek 8) sp ó jn ik 9) w y krzyknik

Pierw sze 4 części mowy nazyw ają się im io n a ­ mi, pierw sze 5- c z ę ś c ia m i mowy o d m ie n n e m t, a ostatnie 4— n ie o d m ie n n e m u

— 15 —

R z e c z o w n i k .

Rzeczownik je s t część mowy odmienna, k tó ra

oznacza nazw ę ja k ieg o ś przedm iotu.

Przedmiotem nazyw a się w szystko to, co mo­

żem y rozpoznać albo 1) za pomocą jednego z 5-iu naszych zmysłów, t. j.: wzroku, słuchu, powonienia, sm aku, dotykania, albo 2) za pomocą naszego um ysłu.

W sk u tek tego przedm ioty dzielą się na zmy

głowę i umysłowe. Naprz. Stół, głos, perfum y cu­

k ie r jed w ab—są przedm ioty zmysłowe; duch,

Anioł, sum ienie, mądrość, cnota—umysłowe.

Oprócz zm ysłowych i um ysłow ych, przedm i y

mogą być jeszcze żywotne i nieżywotne. Pierw sze

obdarzone są życiem, t. j. swobodnie m ogą zmie­ niać miejsce, d r u g i e - n i e m ają tej własności. N aprz Człowiek, zwierzę, ptak, ry b a—są przednuo y y wotne; drzewo, kam ień, dom, o b raz-n ie ży w o tn e.

12

.

R zeczow niki dzielą się na:

1) własne i pospolite. W łasne oznaczają nazwę

przedm iotów pojedynczych, odróżniającą J<£¡o ćI m - nvch przedm iotów tego samego gatunku, pospol , oznaczają nazwę wszystkich. przed m io tó w jed n eg o gatunku. Naprz. W łasne: W arszaw a, W isła, Mic kiewicz, W łochy, A rarat. Pospolite; m iasto, rzeka, POetaU w a g i R zeczow niki w łasn e p iszą się duzą literą.

— - 16 —

2) ludzkie i zwierzęce. Ludzkie oznaczają n a­ zwę ludzi, zw ierzęce—zw ierząt. Naprz.

Ludzkie: syn, ksiądz, Tadeusz, urzędnik, m alarz. Zwierzęce: owca, bocian, szczupak, wąż, mucha. 3) zdrobniałe i zgrubiałe. Zdrobniałe oznaczają nazw ę przedm iotów małych, drobnych, ładnych; z g ru ­ białe—dużych, niezgrabnych. Naprz.:

J a n U aś. . d o m / p ™ * pies(Pies,ek k ą j e t i H 60^

(Jasisko \d o m isk o r \psisko J jkajecisko

4) swojskie i cudzoziemskie. Rzeczowniki swoj­ skie są czysto polskie, cudzoziem skie—wzięte do pol­ skiego języ k a z innych języków . Naprz. Swojskie: pióro, brat, praca, dusza, ziemia.

Cudzoziemskie: geografja (z grec.), deklinacja (z łac.), k ajet (z franc.), hebel (z niem.), algebra (z arab.).

5) zbiorowe. Rzeczowniki zbiorowe oznaczają nazwę w ielu jednakow ych przedm iotów, stanow ią­ cych je d n ą całość. Naprz. Las, pułk, stado, rój, szlachta.

6) materjalne. Rzeczowniki m aterjalne ozna­ czają nazwę ta k ich przedm iotów, któ ry ch najw iększa ilość i najm niejsza cząstka jednakow o się nazyw a. Naprz. Cukier, mąka, złoto, mleko, woda.

§ 13.

W rzeczow nikach rozróżniać należy: rodzaje,

liczby i przypadki.

§ 1L

Rodzaje są 3: męski, żeński i nijaki. « Rodzaj poznaje się:

1) w rzeczow nikach ludzkich i zw ierzęcych ich z n a c z e n i ^ mianowicie: rzeczowniki ludzkie, ozna­

— 17 —

czające nazwę mężczyzn, i Zwierzęce, oznaczające nazw ę samców, są rodzaju męskiego; oznaczające zaś nazwę kobiet i sam ic — żeńskiego. Naprz.

R. m ęski: ojciec, sędzia, pan, baran, kozioł, kogut.

R. żeński: m atka, sędzina, pani, owca, koza, kura.

U w a g a 1. W yjątek tu stanow ią rzeczowniki,, oznaczające nazwę m łodych zw ierząt, które są rodza­ ju nijakiego. Naprz. Jagnię, źrebię, szczenię, kurczę.

2. W e w szystkich innych rzeczow nikach po

ich k o ń c ó w k a c h , m ianowicie:

rodzą] m ęski kończy się na spółgłoskę tw ardą, na spółgłoskę m iękką i na j (z w yjątkiem k o lej). Naprz. Dom, kąt, zamek; kam ień, ból, gwóźdź; kij, słój.

rodzaj żeński kończy się na a, i i na spółgło­ skę m iękką. Naprz. Noga, bania, pani, sień, kąpiel, łódź.

rodzaj nijaki kończy się n a o, e, ę. Naprz. Słowo, pole, plemię.

U w a g a 2. W sposób m echaniczny można roz­ poznać rodzaj rzeczow nika przez dodanie w yrazu ten do męskiego, t a —do żeńskiego i to—do nijakiego rodzaju. Naprz. Ten cień, tą pleśń, to gim nazjum .

Oprócz 3-ch powyższych, je s t jeszcze t. z. ro­

dzaj wspólny, do którego należą takie rzeczowniki,

k tó re mogą być i m ęskiego i żeńskiego rodzaju. Naprz. Ten sługa i ta sługa, sierota, włóczęga, kaleka.

— 18 —

§ 15.

Liczby są 2: pojedyncza i mnoga.

Liczba pojedyncza używ a się w tedy, jeżeli je s t mowa o jed ny m przedmiocie, m noga—jeżeli o dwóch lub więcej przedm iotach. Naprz. U czeń—uczniowie, książka—książki, pióro—pióra.

Nie w szystkie rzeczowniki używ ają się w oby­ dwóch liczbach: są takie, które m ają tylko liczbę po­ jedynczą, i takie, które m ają tylko mnogą.

Tylko w liczbie pojedynczej używ ają się: a) niektóre rzeczowniki w łasne. Naprz. Europa,

Krym, Kalisz, Prosną.

b) niektóre rzeczowniki zbiorowe. Naprz. Szlachta, duchow ieństw o, rycerstw o.

c) niektóre rzeczow niki m aterjalne. Naprz. Masło, złoto, mleko, m ąka, stal.

U w a g a . Jeżeli rzeczow niki m aterjalne form u­ ją liczbę mnogą, to zwykle w takim razie zm ieniają

swoje znaczenie. Naprz. S r e b r a (od s r e b r o ) ozna­ czają w yroby ze srebra: łyżki, noże, widelce; w o d y (od w o d a ) — wody lecznicze; c u k r y (od c u k i e r ) — w yroby z cu kru (cukierki); p ł ó t n a (od p ło tn o ) , w i n a (od wino), m i o d y (od m i ó d ) - rozm aite g a tu n ­ ki płótna, wina, miodu; ż e l a z a (od ż e l a z o ) — n arzę­ dzie do łapania lisów i t. p.

Tylko liczbę m nogą m ają takie rzeczowniki, ja k naprz.: plecy, drzwi, sanie, w rota, okulary, skrzypce, grabie, widły, tudzież niektóre własne, ja k naprz.: W łochy, Alpy, Kielce.

§ 16.

Przypadków je s t 7 w liczbie pojedyńczej i 7 w liczbie mnogiej.

— 19 —

P rzyp ad ki poznają się po pytaniach, n a które odpowiadają. Nazwy przypadków i ich p y tan ia są następujące:

przyp. 1-szy mianownik odpow. na pyt. kto? co.

2-gi dopełniacz „ „ » k o g o ? c z e g o ?

„ 3-ci celownik „ » » k o m u ? c z e m u ś

„ 4-ty biernik „ » » kogo? co?

„ 5-ty wołacz nie m a p y ta n ia

6-ty narzędnik odpow. na pyt. kim? c z e m ?

7-my miejscownik „ „ « o k i m ? o c z e m f U w a g a . P ytania: k t o ? k o g o ? k o m u ? i t. d. staw iają się przy przedm iotach żyw otnych, co? c z e g o ? c zem u ? i t. d. — przy nieżyw otnych.

§ 17.

O dmiana rzeczowników, ja k również w szystkich imion (t. j. przym iotników , zaimków i liczebników)

przez liczby i przypadki nazyw a się deklinacją

czyli przypadkowaniem.

D eklinacje rzeczowników albo inaczej deklinacje r z e c z o w n i k o w e w polskim języ k u są 3, a m iano­ wicie:

do pierwszej należą rzeczow niki rodzaju m ęs­ kiego, kończące się na spółgłoskę tw ardą, na spółgłoskę m iękką i na j , tudzież zdrobniałe na o. Naprz.

Las, motyl, wuj, Władzio.

do drugiej należą rzeczow niki rodzaju żeńskie­ go, kończące się na a , (i)a, i i na spółgłoskę m iękką, tudzież rze­ czowniki m ęskie na a i nazw iska m ęskie rodowe na o. Naprz. Ścia­ na, pochodnia, gospodyni, sieć, mówca, Jagiełło.

— 20 —

do trzecie] należą rzeczowniki rodzaju nijakiego, kończące się n a o, e, ę. Naprz. Słowo, morze, zwierzę, strzem ię.

D E K L I N A C J A I.

§ 18.

Wzory deklinacji pierwszej.

1 2 3 4

Liczba pojedyncza.

Przyp. 1. las m otyl wuj Władzio

2. lasu m otyla w uja W ładzia

3. lasow i m otylowi wuj owi W ładziowi

4. las m otyla w uja W ładzia

V 5. o lesie! o motylu! o wuju! o Władziu!

V 6. lasem m otylem w ujem W ładziem

V 7. w lesie o m otylu w uju o W ładziu

Liczba mnoga. Przyp. 1. lasy „ 2. lasów „ 3. lasom „ 4. lasy „ 5. o lasy! 6. lasam i m otyle m otyli m otylom motyle o motyle! wujowie w ujów wujom wuj ów Władziowie W ładziów W ładziom W ładziów o wujowie! o W ładziowie!

m otylam i w ujam i W ładziam i

o AYładziach 7. w lasach o m otylach o w ujach

§ 19.

Uwagi, dotyczące deklinacji pierwszej. A. Przypadków liczby pojedynczej.

1) Przyp. 2-gi kończy się na a i u. W szystkie przedm ioty żywotne m ają końcówkę a z

— 21 —

ją tk iem w ó ł — w o łu , nieżyw otne zaś—a lub u. Naprz. B at—bata, zegar — zegara, P ło c k -P ło c k a ; dom—domu, rój—roju, Rzym —Rzymu.

U w a g a 1. N iektóre rzeczowniki m ają w 2-im przyp. końcówkę i a i u, przyczem jednakże zm ienia­ ją swoje znaczenie. Naprz. Bal—bala (drzewo), balu

(zabawa); m uł—muła zwierzę), m ułu (błoto); zam ek— zam ka ido k lu c z a \ zam ku (gmach); ró g —roga (kro­ wiego), rogu (ulicy); w ieczór—w ieczora (pora), wie­ czoru (zabawa); zbieg — zbiega (uciekinier), zbiegu (okoliczności) i t. p.

2) Przyp. 3-ci kończy się n a o w i lub u. Naprz. Król—królowi, kupiec—kupcowi, b ra t—b ra­ tu, pies—psu.

3; Przyp. 4-ty w przedm iotach żyw otnych ma formę przyp. 2-go, w przedm iotach nieżyw ot­ nych - I - g o . Naprz. Kocham ojca, złapałem ptaka, kupiłem kajet, mam stół.

U w a g a 2. W pew nych w yrażeniach niektóre rzeczowniki, oznaczające nazw ę przedm iotów żyw ot­ nych, m ają przyp. 4-ty tak, ja k l-szy? a nie ja k 2-gi. Naprz. W yjść zapnąż, wsiąść na koń, na Św. Józef, n a Św. Jan, na Św. W ojciech i t. p.

U w a g a 3. Przeciw nie zaś niektóre rzeczowni­ ki, chociaż oznaczają nazwę przedm iotów nieżyw ot­ nych, m ają przyp. 4-ty tak, ja k 2-gi, a nie ja k 1-szy. Naprz. Tańczyć walca, oberka, mazura; grać w ista; ćwika, preferansa, w yw inąć kozła, stanąć dęba, dać n urka, nabić guza, w ydać rubla, czytać K urjera i t. p.

4) Przyp. 5-ty kończy się na e i u. Naprz. B r a t- bracie, p ie s—psie, stół—stole; król— królu, koń—koniu, k ij—kiju.

U w a g a 4. Rzeczowniki ludzkie i zwierzęce, kończące się na e c , m ają w 5-ym przyp. końcówkę cze. Naprz. Ojciec—ojcze, chłopiec— chłopcze, k ro g u le c - krogulcze.—Bóg ma 5-ty przyp. Boże, k siąd z—księże. 5) Przyp. 7-my kończy się ta k samo, ja k 5-ty,

t. j. na e lub u. N aprz. B ra t—po bracie, pies—

— 22

o psie, stó ł—n a stole; król—przy królu, koń—n a koniu, k ij—o kiju.

U w a g a 5. Przyp. 7-my może byó użytym tylko z przyim kam i: w, o, na, po, przy.

B. Przypadków liczby mnogiej.

1) Przyp. 1-szy kończy się na owie, e, i, y. Naprz. U czeń -u c z n io w ie, ry cerz—rycerze, chłop—chłopi, włos—włosy.

U w a g a 6. Rzeczowniki: cud, grunt, koszt, kurs, tudzież niektóre cudzoziemskie, ja k naprz. akt, egzamin, mają 1-szy przyp. 1. mn. na a: cuda, g ru n ta, koszta, kursa, akta, egzamina.

2) Przyp. 2-gi kończy się na ów, i, y. Naprz. K o t—kotów, k o ń - k o n i, m iesiąc—miesięcy. 3) Przyp. 4-ty w rzeczow nikach ludzkich ma

formę przyp. 2-go, we w szystkich innych — 1-go. Naprz. W idziałem robotników, lubię konie i psy, piszę listy.

4) Przyp. 5-ty ma zawsze formę przyp. 1-go. Naprz. U czeń—o uczniowie, rycerz—ryce­ rze, chłop—chłopi, włos—włosy.

C. Uwagi ogólne.

1) Rzeczowniki, kończące się na a n i n , p rzy j­ m ują w licz. mn. końcówkę a n ie i odmie­ niają się tak: poganin—poganie, pogan, po­ ganom, pogan, o poganie! poganam i, o po­ ganach.

2) Tydzień ma następne przypadki: tygodnia, tygodniowi, tygodniem , tygodnie i t. d.; dech—2-gi przyp. tchu, 6-ty tchem .

3) Człowiek ma licz. mn. ludzie, rok—lata, b ra t— bracia, ksiądz—księża,jęczm ień—jęczm iona.

D E K L I N A C J A II.

8 20.

Wzory deklinacji drugiej.

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Liczba pojedyncza.

1. ściana pochodnia gospodyni sieć mówca Jagiełło

2. ściany pochodni gospodyni sieci mówcy Jag iełły

3. ścianie pochodni gospodyni sieci mówcy Jagielle

4. ścianę pochodnię gospodynię sieć mówcę Jagiełłę

5. o ściano! o pochodnio! o gospodyni! o s ie c i! o mówco! Jagiełło !

6. ścianą pochodnią gospodynią siecią mówcą Jag iełłą

7. w ścianie o pochodni o gospodyni w sieci o mówcy o Jag ielle

D E K L I N A C J A II.

§ 20.

Wzory deklinacji drugiej

J. 2. 3.

Liczba mnoga.

4. 5. 6.

1. ściany pochodnie gospodynie sieci mówcy Jagiełłow ie

2. ścian pochodni gospodyń sieci mówców Jagiełłów

3. ścianom pochodniom gospodyniom sieciom mówcom Jagiełłom

4. ściany pochodnie gospodynie sieci mówców Jagiełłów

5. o ściany! o pochodnie! o gospodynie! o sieci! o mówcy! o Jagiełłow ie

6. ścianam i pochodniami gospodyniam i sieciam i mówcami Jag iełłam i

„ 7. w ścianach o pochodniach o gospodyniach o sieciach o mówcach o Jag iełłach

— 25

-Uwagi, dotyczące deklinacji drugiej. A. Przypadków liczby pojedynczej.

1) Przyp. 2-gi kończy się n a y, i. Naprz. Ma­ pa—mapy, staro sta—starosty, ław ka—ław ­ ki, s ie ń —sieni.

U w a g a 1. C ztery rzeczowniki m ęskie na (i)a: sędzia, hrabia, m argrabia, burgrabia, m ają w przyp. 2-im, 3-im, 4-ym i 7-ym dw ojaką formę: hrabi i h ra­ biego, hrabi i hrabiem u, hrabię i hrabiego, hrabio, hrabią, o hrabi i o hrabim .

2) Przyp. 3-ci kończy się na e, i, y. Naprz. M atka—matce, m yśl—myśli, straż—straży. 3) Przyp. 4-ty kończy się: w rzeczownikach,

zakończonych na spółgłoskę, ta k ja k przyp. 1-szy, naprz.: m yję tw arz, mam myśl, ku­ piłem sieć; rzeczownik p a n i przybiera koń­ cówkę ą —p a n i ą , w szystkie zaś inne m ają ę, naprz.: książka—książkę, d ru k arn ia— drukarnię, gospodyni—gospodynię.

4) Przyp. 5-ty kończy się na o, i, y. Naprz. W oda—wodo, ksieni—ksieni, śm ierć—śm ier­ ci, rozpacz—rozpaczy.

U w a g a 2. Rzeczowniki żeńskie zdrobniałe kończą się w 5-ym przyp. na u. Naprz. Józia—Jó ­ ziu, ciocia—ciociu.

5) P rzyp. 7-my kończy się ta k samo, ja k 3-ci, t. j. na e, i, y. Naprz. M atka—o matce,

m yśl—w myśli, straż—o straży.

B. Przypadków liczby mnogiej.

1) Przyp. 1-szy kończy się n a e, i, y. Naprz. Róża—róże, kość—kości, nag ro d a—nagrody. U w a g a 3. Rzeczowniki m ęskie na a i nazw i­ ska m ęskie rodowe na o w lic z . mn. odm ieniają się

— 26 —

podług deklinacji 1-ej. Naprz. Obrońcy, F red row ie— obrońców, Fredrów —obrońcom, Fredrom itd. Przyp. 2-gi w tych rzeczow nikach zawsze się kończy na ócc z w yjątkiem : słudzy i mężczyźni—sług i męż­ czyzn.

2) Przyp. 2-gi kończy się na y , lub na spół­ głoskę. Naprz. W ieś—wsi, rzecz—rzeczy, głowa —głów, d yn ia—dyń.

U w a g a 4. Rzeczowniki cudzoziem skie n a c j a i wogóle rzeczowniki, kończące się na j a , przybie­ rają w przyp. 2-im końców ki yy, ij. Naprz. D ekli­ n acja—deklinacyj, stan cja—stancyj, lek cja—lekcyj, h is to r ja - h is to ry j, Zofja—Zoflj, lin ja—linij.

3) Przyp. 4-ty i 5-ty m ają zawsze formę przyp. 1-go. Naprz. Lubię róże, m am y kości, do­ staniem y nagrody; o róże, kości, nagrody.

D E K L I N A C J A

191

.

8 22

.

Wzory deklinacji trzeciej.

1. 2. 3. 4.

Liczba pojedyńcza.

1. słowo morze zwierzę strzem ię

2. słowa morza zw ierzęcia strzem ienia

3. słowu morzu zw ierzęciu strzem ieniu

4. słowo morze zwierzę strzem ię

5. o słowo! o morze! o zwierzę! o strzem ię! 6. słowem morzem zwierzęciem strzem ieniem 7. o słowie w morzu o zw ierzęciu w strzem ieniu

— 27 — Liczba mnoga.

Przyp. 1. słowa morza zw ierzęta strzem iona

„ 2. słów mórz zw ierząt strzem ion

„ 3. słowom morzom zw ierzętom strzem ionom

„ 4. słowa morza zw ierzęta strzem iona

„ 5. o słowa! o morza! o zwierzęta! o strzemiona!

„ 6 słowami morzami zw ierzętam i strzem ionam i

„ 7-o słowach w morzach o zw ierzętach w strzem ionach

§ 23.

Uwagi, dotyczące deklinacji trzeciej. A. Przypadków liczby pojedyńczej.

1) Przyp. 3-ci kończy się zawsze n a u. Naprz. Dzieło—dziełu, pole—polu, cięlę—cielęciu, plem ię — plem ieniu. W yjątek stanow i p o ł u d n i e — k u p o ł u d n i o w i .

2) Przyp. 4-ty i 5-ty (również w liczbie mno­ giej) m a zawsze formę przyp. 1-go. Naprz. Sieję proso, upraw iam pole, kupiłem kurczę, masz znamię; o proso, pole, kurczę, znam ię 3) Przyp. 7-my kończy się na e, u. Naprz. Ko­

ło—w kole, czytanie—w czytaniu.

B. Przypadków liczby mnogiej.

1) Przyp. 2-gi kończy się na spółgłoskę. Naprz. Drzewo— drzew, serce—serc, ja g n ię —ja g ­ niąt, im ię—imion.

U w a g a 1. Rzeczowniki zgrubiałe n a s k o koń­ czą się w przyp. 2-im na ów. Naprz. Chłopisko— chłopisków, konisko—konisków. N iektóre rzeczowni­ ki przybierają końcówkę i, y. Naprz. Narzędzie— narzędzi, narzecze—narzeczy.*

— 28 —

C. Uwagi ogólne.

1) Rzeczowniki, kończące się na ę, odm ieniają się tak, ja k gdyby się kończyły na t i en. Naprz. Zwierzę zam iast z w i e r z ę t —zw ierzę­ cia, zw ierzęta i t. d.; strzem ię zam iast str z e - m ie n -strzem ieniem , o strzem ieniu i t. d.

2) Rzeczowniki cudzoziem skie na um, ja k

naprz. gim nazjum , liceum, muzeum i t. p., odm ieniają się w sposób następujący:

licz. poj. licz. mn.

Pzyp. 1, 4, 5. gim nazjum gim nazja

„ 2. gim nazjum gim nazjów

„ 2. gim nazjum gim nazjom

„ 6. gim nazjum gim nazjam i

„ 7. w gim nazjum w gim nazjach

3) Rzeczownik k s i ą ż ę m a w przypadkach licz­ by pojedyńczcj podwójne formy, a m iano­ wicie:

Przyp. 1, 5. książę liczba mnoga

2. książęcia i księcia prawidłowo:

3. książęciu i księciu książęta, k sią­

dz książęcia i księcia żąt i t. d.

6. książęciem i księciem 7. o książęciu i księciu

4) D zie c ię i d z ie c k o m ają liczbę mnogą d z ie c i (podług deki. II), n ie b o —n ieb io sa . o) Rzeczowniki: o ko i u c h o m ają w liczbie

mnogiej: przyp. 1, 4 i 5—o c z y , u s zy ; przyp^. II— o czu , u szu ; przyp. 6—o c z y m a , u s z y - m a . J e s t to zabytek dawniej używ anej t. z. lic z b y p o d w ó j n e j *). Tu należy także

*) Używana dawniej liczba podw ójna służyła do oznacze­ nia dw ó c h p rzedm io tów . Obecnie p ozostały z niej ty lk o zabytki: 1)

— 29 —

rzeczownik rodzaju żeńskiego: r ę k a , k tó ry ma w liczbie mnogiej: przyp. 1, 4 i 5— r ę c e y przyp. 6—r ę k o m a i 7—w r ę k u .

U w a g a 2. Oko i uch o m ają i praw idłow ą licz- ę mnogą, o k a , u c h a , tylko w innem znaczeniu: o k a w sieci lub na rosole, u c h a —-w dzbana.

P r z y m i o t n i k .

J _ 2 4 .

Przymiotnik je s t część mowy odmienna, k tó ra oznacza ja k iś p rzym iot przedm iotu.

P rzym iotniki dzielą się na: 1) właściwe i 2)

względne.

P rzym iotniki właściwe oznaczają ja k ą ś w łas­ ność czyli właściwość przedm iotu. Naprz. P i ę k n u koń, b i a ł a kreda, m ą d r e dziecko.

P rzym iotniki w zględne oznaczają różne w zglę­ dy, jako to:

a) wzgląd na pochodzenie, naprz.: Częstocho­ wski, w iejski, stepowy;

b) w zgląd na posiadanie, naprz.: ojcowski, ucz­ niowski. oficerski;

c) wzgląd na m aterjał, naprz.: złoty, skórzany, papierowy;

d) w zgląd na czas, naprz.: obecny, dzisiejszy jutrzejszy;

e) wzgląd na miejsce, naprz.: tutejszy, ta m te j­ szy, miejscowy.

w rzeczow nikach : oko, ucho, ręka; 2) w liczebnikach: dw oma stoma, dwieście; 3) w słowach: pójdziewa, zrobiewa i t. p jak

mówi lud prosty. ’ J

K ró tk a Etym ologja. 3

— 30 — § 25.

P rzym iotniki, również ja k rzeczowniki, m ają ro­ dzaje, liczby i przypadki.

Rodzaj m ęski kończy się na y, i, żeński — na a , i(a), n ijak i—na e, (i)e. Naprz. M ądry—m ądra —m ądre, ta n i—ta n ia —tanie.

U w a g a . Powyższe końcówki przym iotników nazyw ają się p e ł n e m i . N iektóre wszakże przym iot­ niki mogą swoje końców ki skracać. Naprz. W art, rad, syt, gotów, łaskaw , pełen, żyw, wesół, zdrów, m atczyn, kontent.

Odmiana przym iotników przez liczby i przypad­ ki, dla odróżnienia od rzeczownikowej, nazyw a się

deklinacją przymiotnikową.

Wzory deklinacji przymiotnikowej.

1.

Liczba pojedyńcza. Przyp.

rodzaj m ęski rodz. żeń. rodz. nij.

1, 5. m ądry m ądra m ądre

2. m ądrego mądrej m ądrego

3. m ądrem u m ądrej m ądrem u

4. m ądry, m ądrego m ądrą m ądre

6. m ądrym m ądrą m ądrem

7. o m ądrym o m ądrej o m ądrem

Liczba mnoga.

1, 5. mądrzy, m ądre m ądre m ądre

2. m ądrych m ądrych m ądrych

3. m ądrym m ądrym m ądrym

4. mądre, m ądrych m ądre m ądre

6. m ądrym i, m ądrem i m ądrem i m ądrem i

7. o m ądrych o m ądrych o m ądrych

— 31 — 2.

Liczba pojedyncza.

Przyp. 1, 5. tani tan ia tanie

5? 2. taniego taniej taniego

3. tan iem u taniej taniem u

» 4. tani, taniego ta n ią tanie

V 6. tanim tan ią taniem

V 7. w tanim w taniej w taniem

Liczba mnoga.

Przyp. 1, 5. tani, tanie tanie tanie

V 2. tan ich tanich tanich

>5 3. tanim tanim tanim

V 4. tanie, tanich tanie tanie

5? 6. tanim i, taniem i taniem i taniem i

V 7. w tan ich w tan ich w tanich

§ 27.

Uwagi, dotyczące deklinacji przymiotnikowej.

1) Przyp. 4-ty licz. poj. w rodz. męs. ma formę przyp. 2-go, jeżeli przym iotnik stoi przy przedm iocie żywotnym , lub formę przyp. 1-go,jeżeli przym iotnik stoi przy przedm iocie nieżywotnym . Naprz. Mam dobrego ojca, m am dobrego konia, m am dobry stół. 2) Przyp. 5-ty liczb. poj. i mn. ma zawsze

formę przyp. 1-go.

3) Przyp. 6-ty i 7-my liczb. poj. kończy się w rodz. męs. na y m , im, w rodz. nij.—na em, (i)em. Naprz. M ądrym człowiekiem, o tanim tow arze; m ądrem dzieckiem, o taniem k u p ­ nie.

4) Przyp. 1-szy liczb. mn. w rodz. męsk. koń­ czy się na y, i, jeżeli przym iotnik należy

— 32 —

do rzeczowników ludzkich, albo na e , ( i ) - e jeżeli p rzym iotnik należy do w szystkich innych rzeczowników. Naprz. W ysocy męż­ czyźni, piękni synowie; wysokie konie, pię­ kne lasy.

5) Przyp. 4-ty licz. mn. w rodz. męs. m a formę przyp. 2-go, jeżeli przym iotnik należy do rzeczowników ludzkich, lub formę przyp. 1-go przy w szystkich innych rzeczownikach. Naprz. Znam podobnych ludzi, znam podo­ bne psy, znam podobne obrazy.

Przyp. 6-ty licz. mn. kończy się na y m i, i m i , jeżeli przym iotnik należy do rzeczow ni­ ków ludzkich rodz. męs.; przy w szystkich in ­ nych rzeczownikach męskich, ja k również przy rzeczow nikach żeńskich i nijakich przy­ m iotnik przybiera końcówki, emi, (i) emi. Naprz. Pilnym i uczniam i, wielkimi ry cerza­ mi; chytrem i lisam i, nizkiem i stołami, po- czciwemi m atkam i, czarnem i ławkam i, mło- dem i kurczętam i, zielonem i polami.

§ 28.

Rzeczowniki,

odmieniające się podług deklinacji przymiotn.

Podług deklinacji przym iotnikow ej odm ienia­ ją się niektóre rzeczowniki, a mianowicie:

1) te, któ re będąc rzeczownikam i, m ają koń­ cówki przym iotnikow e. N aprz. Budowniczy, leśniczy, woźny, służący, m yśliwy, koniuszy, bliźni, gajowy, luty; cesarzowa, królowa, księżna, bratow a, doktorowa; rogatkow e, mo­ stowe, straw ne.

— 33 —

2) nazw iska rodowe na ski, chi, s k a , c k a , o w a . Naprz. Kraszewski, K rasicki, Łu­ szczewska, Ilnicka, Orzeszkowa.

3) nazw iska cudzoziem skie na e, i, y. Naprz. Linde, Bellini, Horacy.

4) im iona chrzestne na i, y. Naprz. Antoni, Marceli, K onstanty, Ignacy.

U w a g a 1. N iektóre z powyższych rzeczowni­ ków w 1-szym przyp. licz. mn. p rzybierają końców­ kę rzeczownikową o wie. Naprz. Budowniczy—bu ­ downiczowie, leśniczy—leśniczowie, Linde—Lindo­ wie, A ntoni—Antoniowie, K onstanty—K onstantow ie.

5) rzeczowniki żeńskie, kończące się na n a, m a , y n a , oznaczające godność lub nazw i­ ska rodowe. Naprz. Księżna, sędzina, h ra ­ bina, podczaszyna, Sapieżyna.

U w a g a 2. Te ostatnie rzeczowniki, oprócz końcówek przym iotnikow ych, mogą przybierać ta k ­ że końców ki rzeczownikowe, czyli m ają t. z. od­ m ianę m i e s z a n ą . Naprz.

Liczba poj. Liczba mn.

1. sędzina sędzinę, sędziny

2. sędzinej, sędziny sędzinych, sędzin

3. sędzinej, sędzinie sędzinym , sędzinom

4. (sędziną), sędzinę sędzinę, sędziny

5. o (sędzina), sędzino o sędzinę, sędziny

e>. sędziną sędzinemi, sędzinam i

7. o sędzinej, sędzinie o sędzinych, sędzinach U w a g a 3. Do deklinacji mieszanej (w licz. poj.) należą również 4 rzeczowniki męskie: s ę d z ia , h r a b i a , m a r g r a b i a , b u r g r a b i a (patrz § 21. U w aga 1).

— 34 —

Stopniowanie przymiotników.

§ 29.

Oprócz rodzajów, liczb i przypadków , m ają

przym iotniki jeszcze stopnie równania czyli odm ianę

przez t. z. stopniowanie.

Stopnie rów nania są 3: równy, wyższy i naj­

wyższy.

Stopień wyższy form uje się od równego przez dodanie końcówek: s z y —s z a —s z e lub e j s z y — ej s z a — e j s z e ; stopień najw yższy form uje się od wyższe­ go przez dodanie z początku n a j . Naprz.

S tary żwawy ta n i piękny pełny starszy — żwawszy — tań szy — piękniejszy — pełniejszy — § 30. n ajstarszy najżw aw szy n ajtańszy najpiękniejszy najpełniejszy

Uwagi, dotyczące stopniowania przymiotników.

1) Przym iotniki, kończące się na ki, eki, o ki, odrzucają te końcówki przy form ow aniu stopni rów nania. Naprz. Słodki—słodszy — najsłodszy, daleki— dalszy —najdalszy, sze­ roki—szerszy—najszerszy.

2) Nieforemne stopnie rów nania mają:

dobry — lepszy — najlepszy

zły — gorszy — najgorszy

lekki — lżejszy — najlżejszy

mały — m niejszy — najm niejszy

w ielki — w iększy — najw iększy

3) Oprócz powyższego, zwykłego stopniow ania, mogą mieć jeszcze przym iotniki t. z.

— 35 —

w anie o p iso w e, w którem stopień w yższy form uje się przez dodanie do stopnia równe­ go wyrazów: b a r d z i e j , w i ę c e j , a stopień najw yższy przez dodanie wyrazów: n a j b a r ­ d z i e j , n a jw i ę c e j . Naprz. P o nętn y—bardziej p o n ę tn y — najwięcej ponętny; żarłoczny — więcej żarłoczny — najbardziej żarłoczny; gorzki — więcej gorzki—najbardziej gorzki* 4) Stopnie rów nania m ają tylko przym iotniki

w łaściwe z w yjątkiem niektórych, ja k naprz. ślepy, głuchy, biaław y i t. p.; przym iotni­ ki względne nie stopniują się wrpjle.

Z a im e k .

§ 31

Zaimek je s t część mowy odmienna, k tó ra się używ a zam iast im ienia.

Zaimki dzielą s ię -n a :.

1) osobowe: ja, ty, on—ona—ono, my, wy, oni— one.

2) zwrotny: siebie.

3) dzierżawcze: m ó j- - m o ja —moje, tw ój—tw o­ j a —twoje, swój— swoja—swoje, nasz—n a ­

sza—nasze, w asz—w asza—wasze.

4) wskazujące: te n — t a —to, ta m te n —ta m ta — tam to, ów—owa—owo, on—ona—ono, sam — sam a—samo, ta k i— ta k a — takie, takow y — tak ow a—takowe.

5) pytające: kto—co? k tó ry —k tó r a - k tó r e ? j a ­ k i—j ak a—j akie? czyj—czyj a—czyj e?

6) względne: te same, co i pytające. P ytają- cemi są w tedy, jeżeli w yrażają pytanie.

— 36 —

Naprz. K to przyszedł? Co robisz? K t ó r a godzina? C z y je je s t to dziecko? W zględne- mi są w tedy, jeżeli nie zaw ierają w sobie pytania. Naprz. K to pyta, ten nie błądzi.

Nie w szystko złoto, co się świeci. Weź'

książkę, k t ó r a leży na stole.

7) nieokreślone czyli nieoznaczone: ktoś — coś, ktokolw iek — cokolwiek, ktobądź — cobądź, ktotylko — cotylko, jak iś, czyjś, pewien, każdy, n ik t — nic, niektóry, inny, wszelki, niczyj i t. p.

Zaimki, również ja k przym iotniki, odm ieniają się przez rodzaje, liczby i przypadki.

Jedne zaim ki m ają odm ianę sw oją w łasną, k tó ra się nazyw a z a i m k o w ą , inne zaś m ają dekli­ nację przym iotnikow ą, t. j. odm ieniają się tak, ja k przym iotniki.

Przym iotnikow ą odmianę m ają: 1) w szystkie zaim ki dzierżawcze;

2) w skazujące: ta k i—ta k a —takie, tak o w y —a—e; 3) pytające i względne: k tó ry —a —e, ja k i—

a—ie, czyj —a —e;

4) nieokreślone: jakiś, czyjś, pewien, każdy, niektóry, inny, wszelki, niczyj.

§ 32.

§ 33. Deklinację zaim kową mają: 1) Zaimki osobowe: Liczba pojedyncza. Przyp. 1. ja ciebie tobie, ci ciebie, cię 2. mnie 3. mnie, mi 4. mnie, mię http://dlibra.ujk.edu.pl

_ 37 — Liczba pojedyncza.

Przyp. 5. niem a o ty!

V 6. mną tobą

99 7. o mnie w tobie

Przyp. 1. on ona ono

V 2. jego jej jego

V 3. jem u, mu jej jem u, mu

n 4. jego, go ją je

J9 5. n i e m a

V 6. ni m nią nie m

» 7. w nim w niej w niem

Liczba mnoga.

1. my wy oni one one

2. nas was ich ich ich

3. nam wam im im im

4. nas was ich _{je je}

5. niem a o wy! niem a

6. nam i wami nim i niemi niem i

7. o nas o was o nich o nich o nich

U w a g i : 1) przyp. 3-ci i 4-ty licz. poj. ma podwójne formy: m n ie—mi, tobie —ci, j e m u — mu, m n ie —mię, cieb ie—cię. j e g o — go. Te drugie (skró­ cone) formy używ ają się w tedy, jeżeli zaim ek stoi po słowie. Naprz. Daj m i książkę; przyniosłem ci obrazek; kupiłem m u pióro; widziałem cię wczoraj; lubię go. Jeżeli zaś zaim ek stoi na początku zdania lub jeżeli m a na sobie silniejszy akcent, to w tedy używ ają się formy pełne. Naprz. M n ie daj książkę; tobie przyniosłem obrazek; j e m u kupiłem pióro; cie­ bie w idziałem wczoraj; j e g o lubię.

2) W szystkie przypadki zaim ka on—o n a —ono,

oprócz form zw ykłych (jak wyżej), mogą przybierać

— 38 —

na początku n, mianowicie: n ie g o — n ie j—niego, n ie m u —n ie j— niem u , n i e g o —n ią — nie, nich, nim, n ic h — nie. Form y z n używ ają się w tedy, jeżeli przed zaim kiem stoi przyim ek.

Naprz. Dla n ie g o , bez n ie j, ku niem u, przez nią, od n ic h .

3) Od zaim ka osobowego on - o n a — ono nale­

ży odróżniać zaim ek w skazujący o n — o n a — ono, k tó ry ma przyp. 2-gi: o n eg o — o n e j— onego, 3-ci: o n e m u —o n e j—o n em u , 4-ty o n e g o — o n ę —ono, i t.d.

2) Zaimek zwrotny:

Licz. poj. Licz. mn.

1. niem a ta k samo ja k 2. siebie pojedyncza 3. sobie 4. siebie, się 5. niem a 6. sobą 7. w sobie. 3) Zaimki w skazujące: Licz. poj. Przyp. 1, 5. ten ta to

V 2. tego tej tego

» 3. tem u tej tem u

V 4. tego, ten tę to

>5 6

.

V 7. o tym o tej o tern

Licz. mn.

Przyp. 1, 5. ci te te

2. tych tych tych

» 3. tym tym tym

V 4. tych te te

V 6

.

V 7. w tych w tych w tych

— 39

U w a g a 4. Tak samo ja k te n —t a —to, odmie­ n iają się zaimki: ta m te n —ta m ta —tam to, ów—owa

owo, o n — ona—ono (w skazujący), sam sam a samo.

4) Zaimki pytające i względne:

Licz. poj. Licz. mn.

Pzyp. 1. kto co ta k samo ja k

2. kogo czego pojedyncza

„ 3. kom u czemu

„ 4. kogo co

„ 5. niem a

„ 6. kim czem

7. o kim o czem

U w a g a 5. Tak samo ja k k to —co, odm ienia­ ją się zaim ki nieokreślone: k to ś—coś, ktokolw iek

cokolwiek, ktobądź — cobądź, ktotylko cotylko,

n ik t — nic. yJ / .

L i c z e b n i k .

§ 34.

Liczebnik je s t część mowy odmienna, któ ra oznacza ilość lub porządek przedm iotów.

Liczebniki dzielą się na: I) oznaczone i 2) nie­ oznaczone. Oznaczone są te, które w yrażają dokła­ dną ilość przedm iotów. Naprz. J e d e n uczeń, p ię ć książek, d w a d z i e ś c i a koni, sto rubli. Nieoznaczo­ ne w yrażają nie dokładną, lecz tylko przybliżoną ilość przedm iotów. Naprz. K i l k a obrazów, k i l k o ­ r o dzieci, p a r ę funtów , k i l k a n a ś c i e domów, k i l k u ­ s e t żołnierzy, ile piór, ty le m iast, w ie le psów.

Oprócz tego liczebniki dzielą się jeszcze na: 3) główne; odpow iadają n a pytanie: ilr t Jeden,

dwa, trzy, cztery, pięć, sześć, dziesięć, dw a­

— 40 —

dzieścia siedm, czterdzieści, sto, sto pięć­ dziesiąt ośm, sześćset, tysiąc, miljon i t. d.; półtora, półtrzecia, półczw arta i t. d.

4) zbiorowe; również odpow iadają na pytanie: il e f — Dwoje, oboje, troje, czworo, pięcioro, sześcioro, dziesięcioro, dwadzieścioro, dw a­ dzieścia dwoje, sześćdziesięcioro i t. d.; kilka, kilkoro, kilkanaście, kilkadziesiąt, kilkaset i t. d.

5) porządkowe; odpow iadają na pytanie: k t ó r y t Pierw szy, drugi, trzeci, czw arty, p iąty, szósty, dziesiąty, dw udziesty, trzy d ziesty czw arty, setny, sto czterdziesty dziew iąty, tysiączny, ty siąc ośm set dziew iędziesiąty ósmy i t. d. 6) wielorakie czyli mnożne; odpowiadają na py­ tania: Ho r a k i? il o k r o tn y ? —Jednaki, dw oja­ ki, trojaki, czworaki, pięcioraki, dziewięcio- raki, tyloraki, kilkoraki i t. d.; albo: jedno­ krotny, dw ukrotny, trzykrotny, czterokrotny, pięciokrotny, dziesięciokrotny, stokrotny, kil­ kakrotny, w ielokrotny i t. d.; albo: pojedyn­ czy, podwójny, potrójny, poczwórny, po- szóstny i t. d.

§ 35.

Liczebniki odm ieniają się przez rodzaje, liczby i przypadki, chociaż nie w szystkie liczebniki m a­ ją rodzaje i nie w szystkie m ają obydwie liczby.

Liczebnik j e d e n - j e d n a —j e d n o ma odmianę zaim kową (jak t e n — ta —to); w szystkie porządkowe i w ielorakie m ają odmianę przym iotnikow ą. Reszta liczebników odm ienia się podług następujących wzorów.

— 41 —

§ 36.

Wzory odmiany liczebników.

1) Dwa:

rodz. męs. rodz. żeń.

). 1. dwa, dwaj, dwóch dwie

2. dwóch, dwu dwóch, dwu

3. dwom, dwu dwom, dwu

4. dwa, dwóch dwie

5. dwa, dwaj dwie

6. dwoma, dwu dwoma, dwiema, dwu

7. w dwóch, dwu w dwóch, w dwu Przyp. 1. rodz. nij. dw a 9 V w * dw óch > 3. dwom , dw u „ 4. dw a * 5. dw a 6. dw om a, dw u „ 7. w dw óch, dw u

Tak samo odm ienieją się: oba— obaj—obie, oby­ dw a—obydw aj—obydwie.

2) Trzy, cztery:

Przyp. 1, 5. trzy, trzej, trzech

„ 2. trzech

„ 3. trzem

„ 4. trzy, trzech

„ 6. trzem a

„ 7. o trzech

3) Liczebniki: pięć, sześć, siedm, ośm i t. d. aż do 99, tudzież nieoznaczone: iie, tyle, wiele, parę, kil­ ka, kilkanaście, kilkaset, m ają podwójną odm ianę—

stosownie do tego, czy użyte są same, czy też z rzeczownikiem :

a) Przyp. 1, 5. pięć, pięciu

2. pięciu

„ 3. pięciom

4. pięć, pięciu '

„ 6. pięcioma

„ 7. w pięciu

b) Przyp. 1, 5. sześciu braci, sześć domów, książek, piór

„ 2. sześciu braci, domów, książek, piór

„ 3. sześciu braciom , domom, książkom,

piórom

„ 4. sześciu braci, sześć domów, książek

piór

„ 6. sześciu braćm i, domami, książkam i,

pióram i

„ 7. o sześciu braciach, domach, książ­

kach, piórach.

4) Liczebniki: sto, dwieście, trzy sta, czterysta,

m ają również dw ojaką odmianę: a) bez rzeczownika:

_ 42 —

Licz. poj. Licz. mn.

Przyp. 1, 5. sto sta (trzy-sta)

2. sta set (trzech-set)

3. stu storn

4. sto sta (trzy-sta)

6. stem stam i

7. o ście w stach

— 43 — Licz. podw ójna *) Przyp. 1, 5. ście (dwie-ście)

„ 2. stu (dwu-stu)

3. stu (dwu-stu, trzy-stu)

„ 4. ście (dwie-ście)

„ 6. stom a (dwu-stoma, trzy-stom a)

„ 7. w stu (dwu-stu, trzy-stu)

b) z rzeczownikiem:

Przyp. 1, 5. stu, dw ustu, trz y stu żołnierzy; sto, dwieście, trz y sta koni

2. stu, dw ustu, trz y stu lub trzech set

żołnierzy, koni

„ 3. stu, dw ustu, trz y stu lub trzem set żoł­

nierzom, koniom

4. stu, dw ustu, trz y s tu lub trzech set żoł­ nierzy; sto, dwieście, trz y s ta koni

„ 6. stu, dw ustu, trzy stu żołnierzami, końm i

„ 7. o stu, dw ustu, trz y stu lub trzech set

żołnierzach, koniach.

Tak samo ja k trzysta, odm ienia się czterysta.* 5) Liczebniki: pięćset, sześćset, siedm set, ośnr-

set i dziew ięćset odm ieniają się, ja k pięć, sześć, siedm, ośm, dziewięć, z dodaniem set. Naprz. P ięćset ludzi, p ięciuset ludzi, pięciu­ set ludziom i t. d.

5) Liczebniki: ty siąc i miljon odm ieniają się ja k rzeczowniki: tysiąca, tysiącow i, ty s ią ­

cem, tysiące i t. d.

*) P a trz § 23. Odsyłacz.

7) Liczebniki zbiorowe:

Przyp. 1, 5. troje, sześcioro, kilkoro dzieci

„ 2. trojga, sześciorga, kilkorga dzieci

„ 3. trojgu, sześciorgu, kilkorgu dzieciom

„ 4. troje, sześcioro, kilkoro dzieci

„ 6. trojgiem , sześciorgiem, kilkorgiem dzieci

„ 8. o trojgu, sześciorgu, kilkorgu dzieciach

U w a g a. P rzy liczebnikach zbiorow ych rzeczo­ w nik kładzie się w przyp. 2-gim, oprócz przyp. 3-go

i 7-go. W yjątek stanow i liczebnik o b o je , przy

k tó rym rzeczownik odm ienia się we w szystkich przypadkach. Naprz. Oboje rodzice, obojga rodzi­ ców, obojgu rodzicom, oboje rodziców, obojgiem rodzicam i, o obojgu rodzicach.

Słowo czyli czasownik je s t część mowy odmien­ na, k tó ra w yraża czynność lub stan przedm iotu.

Słowa dzielą się na:

1) czynne przechodnie, które w yrażają czyn­ ność, przechodzącą z jednego przedm iotu na drugi, i po których można postaw ić 4-ty przyp. z pytaniem : k o g o f c o f Naprz. Ko­

chać (kogo?) ojca, widzieć (kogo) przy jacie­ la, przynieść (co?) pióro, zrobić (co?) stół, skończyć (co?) robotę.

U w a g a 1. Oprócz przyp. 4-go, po słowach czynnych przechodnich może w pew nych w ypadkach

S ł o w o . 37.

stać także przyp. 2-gi. Naprz. Zjeść chleba, dać pie­ niędzy, bronić spraw y, nie skończyć roboty.

2) czynne nieprzechodnie, które w yrażają czyn­ ność, nie przechodzącą z jednego przedm iotu na drugi, ale zwróconą ku tem u przedm io­ towi. Naprz. Pom agać (ko m u ?) bratu; w ie­ rzyć, ufać (komu?) przyjacielowi, kazać (ko ­ mu?) służącej, ulegać (komu?) starszym . 3) nijakie, które w yrażają stan przedm iotu lub

też czynność, nie przechodzącą na inny przed­ miot i nie zwróconą ku innem u przedmiotowi. Naprz. Książka leży, obraz wisi, m atka siedzi, b ra t śpi; dziecko płacze, ry b a płynie, gw iazdy świecą, kw iat rośnie.

4) zwrotne, k tó re w yrażają czynność, przecho­ dzącą z przedm iotu działającego na te n sam przedm iot, i które po odrzuceniu zaim ka się stają się słowami czynnem i przechodniem u Naprz. Myć się, ubierać się, chw alić się, pod­ nieść się, uwolnić się.

5) zaimkowe;—są to słowa nijakie, które mogą być użyte tylko z zaim kiem się. Naprz. Bać się, śmiać się, w ahać się, modlić się, żalić się. • Oprócz powyższego podziału, słowa dzielą się jeszcze na: niedokonane, dokonane i częstotliwe. Sło­ w a niedokonane w yrażają czynność jeszcze niezakoń- czoną, dokonane—czynność ju ż skończoną, częstotli­ w e—czynność, często się pow tarzającą. Naprz. Czytać —p rzeczytać—czytyw ać, pisać — n apisać—pisywać, siedzieć— usiąść— siadyw ać, mówić— powiedzieć — mawiać.

U w a g a 2. Nie od w szystkich słów można ufor­ m ować częstotliwe. Naprz. Podnosić—podnieść, piec —upiec, kłaniać s ię - ukłonić się.

K r ó tk a K tym olog ja . ^

— 45 —

Słowa c z y n n e p r z e c h o d n i e m ają dwie strony: czynną i bierną. Strona czynna oznacza przechodze­ nie czynności z jednego przedm iotu na drugi, strona b ie rn a - branie na siebie czynności, przechodzącej z ifmego przedm iotu. Naprz. L u b ić - b y ć Jubionym , chw alę—jestem chwalony, w id ział—był widziany.

§

.

Słowa odm ieniają się przez osoby, liczby, czasy

i tryby, a w czasie przeszłym i w form ach złożo­ nych i przez rodzaje.

§ 39.

Osoby są 3 w liczbie pojedynczej i 3 w liczbie mnogiej. Pierw sza osoba je s t ta, która mówi, d ru g a —do której się mówi, trzecia—o której się mówi. Naprz. J a czytam , ty piszesz, on rysuje; my p racu ­ jem y, wy śpiewacie, oni się bawią.

§ 40.

Czasy są 4, mianowicie:

1) czas teraźniejszy, w yrażający ta k ą czynność, która odbywa się w tedy, kiedy się o niej mó­

wi. Naprz. Czytam książkę, piszę list.

U w a g a 1. Słowa dokonane czasu teraźn iej­ szego nie mają.

2) czas przeszły, w yrażający czynność, która się dokonyw ała lub skończyła ju ż dawniej. Naprz. Czytałem książkę, napisałem list. 3) czas zaprzeszły, w yrażający czynność, która ‘

się dokonyw ała lub dokonała przed inną

prze-— 40 —

szłą czynnością. Naprz. Przeczytałem był książkę, pisałem był list.

U w a g a 2. Zam iast czasu zaprzeszłego, używ a­ nego wogóle rzadko, używ a się zwykle czas przeszły. 4) czas przyszły, w yrażający ta k ą czynność,

któ ra będzie się odbyw ała lub k tó ra się skoń­ czy dopiero później. Naprz. Będę czytał książ­ kę, napiszę list.

U w a g a Słowa niedokonane m ają w czasie

przyszłym formę złożoną, a dokonane — pojedynczą. N aprz. Będę n o s i ł -przyniosę, będę robił— zrobię.

§ 41.

Tryby są 4, mianowicie:

1) tryb bezokoliczny, któ ry stanow i początek słowa, kończy się na ć lub rzadziej na c i ch i nie m a liczb, osób ani czasów. Naprz. Brać, nazywać, kłaść, piec, strzedz.

2) tryb oznajmujący, który w yraża czynność rzeczyw istą, t. j. taką, k tó ra rzeczywiście się odbywa, odbywała lub odbywać będzie. Iry b oznajm ujący ma w szystkie czasy. Naprz. Chodzę, chodziłem, poszedłem, będę chodził, pójdę.

3) tryb warunkowy, któ ry w yraża czynność nie rzeczyw istą, lecz tylko w arunkow ą, przypusz­ czalną. Tryb w arunkow y m a tylko 2 czasy: teraźniejszy i przeszły. Naprz. Chodziłbym, poszedłbym, byłbym chodził, byłbym poęzedł. 4) tryb rozkazujący, któ ry w yraża rozkaz, wo­

łanie, prośbę. Tryb rozkazujący nie ma

sów i nie m a 1-ej osoby licz. poj. N aprz. Pisz, niech zrobi, czytajm y, chodźcie, niech się uczą.

§ 42.

Oprócz w szystkich powyższych form, t. j. osób, iczb, czasów i trybów , m ają czasow niki jeszcze t. z.

imiesłowy.

Imiesłowy dzielą się na odmienne i nieodmienne

YV stronie czynnej są 3 im iesłow y odmienne i 3 nieodm ienne, w stronie biernej—2 odmienne i 3 nie­ odmienne, a mianowicie:

A. W stronie czynnej:

la) imiesłów odmienny czasu teraźniejszego; for­ muje się od 3-ej osoby licz. mn. czasu te ra ­ źniejszego przez dodanie końców ki cy. Naprz. P racu ją—pracujący, w idzą—w idzący, m alu­ ją —malujący.

Ib) imiesłów nieodmienny czasu teraźniejszego;

form uje się od 3-ej osoby licz. mn. czasu te ­ raźniejszego przez dodanie końców ki c. Naprz. P r a c u ją —pracując, w idzą— widząc, m aluj ą—maluj ąc.

U w a g a 1. Słowa dokonane powyższych im ie­ słowów nie mają.

2a) imiesłów odmienny czasu przeszłego; form u­ je się od try b u bezokolicznego, zam ienia­ ją c końcówkę ć na Ł Naprz. Czytać—czytał,

spać— spał, w ziąć—wziął, stw orzyć—stw o­ rzył.

U w a g a . 2. Imiesłów ten, jako oddzielny w y­ raz, użytym być nie może, a używ a się tylko w zło­

49 —

żonych form ach słowa. N aprz. C z y ta ł- e m, będę c z y ­ t a ł , c z y t a ł - b j m , obym c z y t a ł

2b) imiesłów nieodmienny czasu przeszłego; for­ m uje się od im iesłowu odmiennego czasu przeszłego, zam ieniając końcówkę ł na s z y lub w s z y . Naprz. W ziął—wziąwszy, stw o­

rzył — stw orzyw szy, napisał — napisaw szy, spadł—spad (ł)szy.

U w a g a 3. Imiesłów powyższy używ a się

tylko od słów dokonanych.

3a) imiesłów odmienny czasu przyszłego i

3b) imiesłów nieodmienny czasu przyszłego; for­ m ują się opisowo za pomocą imiesłowów czasownika m ieć. Naprz. Mający robić—m a­ ją c robić, m ający rozkazać—m ając rozkazać.

B. W stronie biernej:

la) imiesłów odmienny czasu teraźniejszego albo

przeszłego; form uje się od try b u bezokoli- cznego, zam ieniając końców kę ć na n y lub ty, przyczem imiesłów te n je s t teraźn iej­ szym w słowach niedokonanych i przesz­ łym —w dokonanych. Naprz. kochać—kocha­ ny, czerpać—czerpany, bić—bity, kuć k u ­

ty; napisać — napisany, ubrać ubrany,

o tru ć—otruty, pokryć—pokryty.

Ib) imiesłów nieodmienny czasu teraźniejszego,

formuje się opisowo od słów dokonanych i niedokonanych za pomocą czasow nika być. Naprz. Będąc karanym — będąc ukaranym , będąc m ytym —będąc um ytym .

— 50 —

2b) imiesłów nieodmienny czasu przeszłego; uży­ wa się rzadko i form uje się od słów dokona­ nych opisowo za pomocą czasow nika z o s ta ć . Naprz. Zostawszy Zrozumianym, zostaw szy ocenionym.

3a) imiesłów odmienny czasu przyszłego i 3b) imiesłów nieodmienny czasu przyszłego; for­

m ują się opisowo za pomocą czasowników m ieć i być. Naprz. Mający być używ a­ nym —m ając być użytym .

U w a g a 4. im iesłowy bierne, jak wogóle i ca­ ła strona bierna, mogą się formować tylko od słów czynnych przechodnich. W praw dzie i niektóre słowa nijakie m ają im iesłowy bierne, ale ze znaczeniem ni- jakiem . Naprz. Zaginąć —zaginiony ( = k tó r y zaginął), zaspać—zaspany, m in ą ć —miniony, najeść się—n aje­ dzony, m yśleć—zamyślony.

U w a g a U Im iesłowy odmienne, które są w ła­ ściwie uform ow anem i od czasowników przym iotnika­ mi, m ają odmianę przym iotnikow ą. Naprzykłacl: P racu ją cy — a—e, kochany — a —e, po kry ty — a —e. Imiesłowy nieodmienne, jako pochodzące od czasow­ ników przysłówki, nie odm ieniają się wcale.

§ 43.

Odmiana słów przez osoby, liczby, try b y i czasy

nazyw a się konjugacją czyli czasowaniem.

Konjugacje w polskim ję zy k u są 3, a m iano­ wicie:

do pierwszej należą słowa, kończące się w 3-ej osobie licz. poj. czasu teraźn. na a. Naprz. Wołać—woła, słuchać—słucha, błagać—b ła­ ga, p y ta ć —pyta.