1) Rzeczowniki, kończące się na a n i n , p rzy j m ują w licz. mn. końcówkę a n ie i odmie niają się tak: poganin—poganie, pogan, po ganom, pogan, o poganie! poganam i, o po ganach.
2) Tydzień ma następne przypadki: tygodnia, tygodniowi, tygodniem , tygodnie i t. d.; dech—2-gi przyp. tchu, 6-ty tchem .
3) Człowiek ma licz. mn. ludzie, rok—lata, b ra t— bracia, ksiądz—księża,jęczm ień—jęczm iona.
D E K L I N A C J A II.
8 20.
Wzory deklinacji drugiej.
1. 2. 3. 4. 5. 6.
Liczba pojedyncza.
1. ściana pochodnia gospodyni sieć mówca Jagiełło
2. ściany pochodni gospodyni sieci mówcy Jag iełły
3. ścianie pochodni gospodyni sieci mówcy Jagielle
4. ścianę pochodnię gospodynię sieć mówcę Jagiełłę
5. o ściano! o pochodnio! o gospodyni! o s ie c i! o mówco! Jagiełło !
6. ścianą pochodnią gospodynią siecią mówcą Jag iełłą
7. w ścianie o pochodni o gospodyni w sieci o mówcy o Jag ielle
D E K L I N A C J A II.
§ 20.
Wzory deklinacji drugiej
J. 2. 3.
Liczba mnoga.
4. 5. 6.
1. ściany pochodnie gospodynie sieci mówcy Jagiełłow ie
2. ścian pochodni gospodyń sieci mówców Jagiełłów
3. ścianom pochodniom gospodyniom sieciom mówcom Jagiełłom
4. ściany pochodnie gospodynie sieci mówców Jagiełłów
5. o ściany! o pochodnie! o gospodynie! o sieci! o mówcy! o Jagiełłow ie
6. ścianam i pochodniami gospodyniam i sieciam i mówcami Jag iełłam i
„ 7. w ścianach o pochodniach o gospodyniach o sieciach o mówcach o Jag iełłach
— 25
-Uwagi, dotyczące deklinacji drugiej. A. Przypadków liczby pojedynczej.
1) Przyp. 2-gi kończy się n a y, i. Naprz. Ma pa—mapy, staro sta—starosty, ław ka—ław ki, s ie ń —sieni.
U w a g a 1. C ztery rzeczowniki m ęskie na (i)a: sędzia, hrabia, m argrabia, burgrabia, m ają w przyp. 2-im, 3-im, 4-ym i 7-ym dw ojaką formę: hrabi i h ra biego, hrabi i hrabiem u, hrabię i hrabiego, hrabio, hrabią, o hrabi i o hrabim .
2) Przyp. 3-ci kończy się na e, i, y. Naprz. M atka—matce, m yśl—myśli, straż—straży. 3) Przyp. 4-ty kończy się: w rzeczownikach,
zakończonych na spółgłoskę, ta k ja k przyp. 1-szy, naprz.: m yję tw arz, mam myśl, ku piłem sieć; rzeczownik p a n i przybiera koń cówkę ą —p a n i ą , w szystkie zaś inne m ają ę, naprz.: książka—książkę, d ru k arn ia— drukarnię, gospodyni—gospodynię.
4) Przyp. 5-ty kończy się na o, i, y. Naprz. W oda—wodo, ksieni—ksieni, śm ierć—śm ier ci, rozpacz—rozpaczy.
U w a g a 2. Rzeczowniki żeńskie zdrobniałe kończą się w 5-ym przyp. na u. Naprz. Józia—Jó ziu, ciocia—ciociu.
5) P rzyp. 7-my kończy się ta k samo, ja k 3-ci, t. j. na e, i, y. Naprz. M atka—o matce,
m yśl—w myśli, straż—o straży.
B. Przypadków liczby mnogiej.
1) Przyp. 1-szy kończy się n a e, i, y. Naprz. Róża—róże, kość—kości, nag ro d a—nagrody. U w a g a 3. Rzeczowniki m ęskie na a i nazw i ska m ęskie rodowe na o w lic z . mn. odm ieniają się
— 26 —
podług deklinacji 1-ej. Naprz. Obrońcy, F red row ie— obrońców, Fredrów —obrońcom, Fredrom itd. Przyp. 2-gi w tych rzeczow nikach zawsze się kończy na ócc z w yjątkiem : słudzy i mężczyźni—sług i męż czyzn.
2) Przyp. 2-gi kończy się na y , lub na spół głoskę. Naprz. W ieś—wsi, rzecz—rzeczy, głowa —głów, d yn ia—dyń.
U w a g a 4. Rzeczowniki cudzoziem skie n a c j a i wogóle rzeczowniki, kończące się na j a , przybie rają w przyp. 2-im końców ki yy, ij. Naprz. D ekli n acja—deklinacyj, stan cja—stancyj, lek cja—lekcyj, h is to r ja - h is to ry j, Zofja—Zoflj, lin ja—linij.
3) Przyp. 4-ty i 5-ty m ają zawsze formę przyp. 1-go. Naprz. Lubię róże, m am y kości, do staniem y nagrody; o róże, kości, nagrody.
D E K L I N A C J A 191.
8 22
.
Wzory deklinacji trzeciej.
1. 2. 3. 4.
Liczba pojedyńcza.
1. słowo morze zwierzę strzem ię
2. słowa morza zw ierzęcia strzem ienia
3. słowu morzu zw ierzęciu strzem ieniu
4. słowo morze zwierzę strzem ię
5. o słowo! o morze! o zwierzę! o strzem ię! 6. słowem morzem zwierzęciem strzem ieniem 7. o słowie w morzu o zw ierzęciu w strzem ieniu
— 27 — Liczba mnoga.
Przyp. 1. słowa morza zw ierzęta strzem iona
„ 2. słów mórz zw ierząt strzem ion
„ 3. słowom morzom zw ierzętom strzem ionom
„ 4. słowa morza zw ierzęta strzem iona
„ 5. o słowa! o morza! o zwierzęta! o strzemiona!
„ 6 słowami morzami zw ierzętam i strzem ionam i
„ 7-o słowach w morzach o zw ierzętach w strzem ionach
§ 23.
Uwagi, dotyczące deklinacji trzeciej. A. Przypadków liczby pojedyńczej.
1) Przyp. 3-ci kończy się zawsze n a u. Naprz. Dzieło—dziełu, pole—polu, cięlę—cielęciu, plem ię — plem ieniu. W yjątek stanow i p o ł u d n i e — k u p o ł u d n i o w i .
2) Przyp. 4-ty i 5-ty (również w liczbie mno giej) m a zawsze formę przyp. 1-go. Naprz. Sieję proso, upraw iam pole, kupiłem kurczę, masz znamię; o proso, pole, kurczę, znam ię 3) Przyp. 7-my kończy się na e, u. Naprz. Ko
ło—w kole, czytanie—w czytaniu.
B. Przypadków liczby mnogiej.
1) Przyp. 2-gi kończy się na spółgłoskę. Naprz. Drzewo— drzew, serce—serc, ja g n ię —ja g niąt, im ię—imion.
U w a g a 1. Rzeczowniki zgrubiałe n a s k o koń czą się w przyp. 2-im na ów. Naprz. Chłopisko— chłopisków, konisko—konisków. N iektóre rzeczowni ki przybierają końcówkę i, y. Naprz. Narzędzie— narzędzi, narzecze—narzeczy.*
— 28 —
C. Uwagi ogólne.
1) Rzeczowniki, kończące się na ę, odm ieniają się tak, ja k gdyby się kończyły na t i en. Naprz. Zwierzę zam iast z w i e r z ę t —zw ierzę cia, zw ierzęta i t. d.; strzem ię zam iast str z e - m ie n -strzem ieniem , o strzem ieniu i t. d.
2) Rzeczowniki cudzoziem skie na um, ja k
naprz. gim nazjum , liceum, muzeum i t. p., odm ieniają się w sposób następujący:
licz. poj. licz. mn.
Pzyp. 1, 4, 5. gim nazjum gim nazja
„ 2. gim nazjum gim nazjów
„ 2. gim nazjum gim nazjom
„ 6. gim nazjum gim nazjam i
„ 7. w gim nazjum w gim nazjach
3) Rzeczownik k s i ą ż ę m a w przypadkach licz by pojedyńczcj podwójne formy, a m iano wicie:
Przyp. 1, 5. książę liczba mnoga
2. książęcia i księcia prawidłowo:
3. książęciu i księciu książęta, k sią
dz książęcia i księcia żąt i t. d.
6. książęciem i księciem 7. o książęciu i księciu
4) D zie c ię i d z ie c k o m ają liczbę mnogą d z ie c i (podług deki. II), n ie b o —n ieb io sa . o) Rzeczowniki: o ko i u c h o m ają w liczbie
mnogiej: przyp. 1, 4 i 5—o c z y , u s zy ; przyp^. II— o czu , u szu ; przyp. 6—o c z y m a , u s z y - m a . J e s t to zabytek dawniej używ anej t. z. lic z b y p o d w ó j n e j *). Tu należy także
*) Używana dawniej liczba podw ójna służyła do oznacze nia dw ó c h p rzedm io tów . Obecnie p ozostały z niej ty lk o zabytki: 1)
— 29 —
rzeczownik rodzaju żeńskiego: r ę k a , k tó ry ma w liczbie mnogiej: przyp. 1, 4 i 5— r ę c e y przyp. 6—r ę k o m a i 7—w r ę k u .
U w a g a 2. Oko i uch o m ają i praw idłow ą licz- ę mnogą, o k a , u c h a , tylko w innem znaczeniu: o k a w sieci lub na rosole, u c h a —-w dzbana.
P r z y m i o t n i k .
J _ 2 4 .
Przymiotnik je s t część mowy odmienna, k tó ra oznacza ja k iś p rzym iot przedm iotu.
P rzym iotniki dzielą się na: 1) właściwe i 2)
względne.
P rzym iotniki właściwe oznaczają ja k ą ś w łas ność czyli właściwość przedm iotu. Naprz. P i ę k n u koń, b i a ł a kreda, m ą d r e dziecko.
P rzym iotniki w zględne oznaczają różne w zglę dy, jako to:
a) wzgląd na pochodzenie, naprz.: Częstocho wski, w iejski, stepowy;
b) w zgląd na posiadanie, naprz.: ojcowski, ucz niowski. oficerski;
c) wzgląd na m aterjał, naprz.: złoty, skórzany, papierowy;
d) w zgląd na czas, naprz.: obecny, dzisiejszy jutrzejszy;
e) wzgląd na miejsce, naprz.: tutejszy, ta m te j szy, miejscowy.
w rzeczow nikach : oko, ucho, ręka; 2) w liczebnikach: dw oma stoma, dwieście; 3) w słowach: pójdziewa, zrobiewa i t. p jak
mówi lud prosty. ’ J
K ró tk a Etym ologja. 3
— 30 — § 25.
P rzym iotniki, również ja k rzeczowniki, m ają ro dzaje, liczby i przypadki.
Rodzaj m ęski kończy się na y, i, żeński — na a , i(a), n ijak i—na e, (i)e. Naprz. M ądry—m ądra —m ądre, ta n i—ta n ia —tanie.
U w a g a . Powyższe końcówki przym iotników nazyw ają się p e ł n e m i . N iektóre wszakże przym iot niki mogą swoje końców ki skracać. Naprz. W art, rad, syt, gotów, łaskaw , pełen, żyw, wesół, zdrów, m atczyn, kontent.
Odmiana przym iotników przez liczby i przypad ki, dla odróżnienia od rzeczownikowej, nazyw a się
deklinacją przymiotnikową.
Wzory deklinacji przymiotnikowej.
1.
Liczba pojedyńcza. Przyp.
rodzaj m ęski rodz. żeń. rodz. nij.
1, 5. m ądry m ądra m ądre
2. m ądrego mądrej m ądrego
3. m ądrem u m ądrej m ądrem u
4. m ądry, m ądrego m ądrą m ądre
6. m ądrym m ądrą m ądrem
7. o m ądrym o m ądrej o m ądrem
Liczba mnoga.
1, 5. mądrzy, m ądre m ądre m ądre
2. m ądrych m ądrych m ądrych
3. m ądrym m ądrym m ądrym
4. mądre, m ądrych m ądre m ądre
6. m ądrym i, m ądrem i m ądrem i m ądrem i
7. o m ądrych o m ądrych o m ądrych
— 31 — 2.
Liczba pojedyncza.
Przyp. 1, 5. tani tan ia tanie
5? 2. taniego taniej taniego
3. tan iem u taniej taniem u
» 4. tani, taniego ta n ią tanie
V 6. tanim tan ią taniem
V 7. w tanim w taniej w taniem
Liczba mnoga.
Przyp. 1, 5. tani, tanie tanie tanie
V 2. tan ich tanich tanich
>5 3. tanim tanim tanim
V 4. tanie, tanich tanie tanie
5? 6. tanim i, taniem i taniem i taniem i
V 7. w tan ich w tan ich w tanich
§ 27.
Uwagi, dotyczące deklinacji przymiotnikowej.
1) Przyp. 4-ty licz. poj. w rodz. męs. ma formę przyp. 2-go, jeżeli przym iotnik stoi przy przedm iocie żywotnym , lub formę przyp. 1-go,jeżeli przym iotnik stoi przy przedm iocie nieżywotnym . Naprz. Mam dobrego ojca, m am dobrego konia, m am dobry stół. 2) Przyp. 5-ty liczb. poj. i mn. ma zawsze
formę przyp. 1-go.
3) Przyp. 6-ty i 7-my liczb. poj. kończy się w rodz. męs. na y m , im, w rodz. nij.—na em, (i)em. Naprz. M ądrym człowiekiem, o tanim tow arze; m ądrem dzieckiem, o taniem k u p nie.
4) Przyp. 1-szy liczb. mn. w rodz. męsk. koń czy się na y, i, jeżeli przym iotnik należy
— 32 —
do rzeczowników ludzkich, albo na e , ( i ) - e jeżeli p rzym iotnik należy do w szystkich innych rzeczowników. Naprz. W ysocy męż czyźni, piękni synowie; wysokie konie, pię kne lasy.
5) Przyp. 4-ty licz. mn. w rodz. męs. m a formę przyp. 2-go, jeżeli przym iotnik należy do rzeczowników ludzkich, lub formę przyp. 1-go przy w szystkich innych rzeczownikach. Naprz. Znam podobnych ludzi, znam podo bne psy, znam podobne obrazy.
Przyp. 6-ty licz. mn. kończy się na y m i, i m i , jeżeli przym iotnik należy do rzeczow ni ków ludzkich rodz. męs.; przy w szystkich in nych rzeczownikach męskich, ja k również przy rzeczow nikach żeńskich i nijakich przy m iotnik przybiera końcówki, emi, (i) emi. Naprz. Pilnym i uczniam i, wielkimi ry cerza mi; chytrem i lisam i, nizkiem i stołami, po- czciwemi m atkam i, czarnem i ławkam i, mło- dem i kurczętam i, zielonem i polami.
§ 28.
Rzeczowniki,
odmieniające się podług deklinacji przymiotn.
Podług deklinacji przym iotnikow ej odm ienia ją się niektóre rzeczowniki, a mianowicie:
1) te, któ re będąc rzeczownikam i, m ają koń cówki przym iotnikow e. N aprz. Budowniczy, leśniczy, woźny, służący, m yśliwy, koniuszy, bliźni, gajowy, luty; cesarzowa, królowa, księżna, bratow a, doktorowa; rogatkow e, mo stowe, straw ne.
— 33 —
2) nazw iska rodowe na ski, chi, s k a , c k a , o w a . Naprz. Kraszewski, K rasicki, Łu szczewska, Ilnicka, Orzeszkowa.
3) nazw iska cudzoziem skie na e, i, y. Naprz. Linde, Bellini, Horacy.
4) im iona chrzestne na i, y. Naprz. Antoni, Marceli, K onstanty, Ignacy.
U w a g a 1. N iektóre z powyższych rzeczowni ków w 1-szym przyp. licz. mn. p rzybierają końców kę rzeczownikową o wie. Naprz. Budowniczy—bu downiczowie, leśniczy—leśniczowie, Linde—Lindo wie, A ntoni—Antoniowie, K onstanty—K onstantow ie.
5) rzeczowniki żeńskie, kończące się na n a, m a , y n a , oznaczające godność lub nazw i ska rodowe. Naprz. Księżna, sędzina, h ra bina, podczaszyna, Sapieżyna.
U w a g a 2. Te ostatnie rzeczowniki, oprócz końcówek przym iotnikow ych, mogą przybierać ta k że końców ki rzeczownikowe, czyli m ają t. z. od m ianę m i e s z a n ą . Naprz.
Liczba poj. Liczba mn.
1. sędzina sędzinę, sędziny
2. sędzinej, sędziny sędzinych, sędzin
3. sędzinej, sędzinie sędzinym , sędzinom
4. (sędziną), sędzinę sędzinę, sędziny
5. o (sędzina), sędzino o sędzinę, sędziny
e>. sędziną sędzinemi, sędzinam i
7. o sędzinej, sędzinie o sędzinych, sędzinach U w a g a 3. Do deklinacji mieszanej (w licz. poj.) należą również 4 rzeczowniki męskie: s ę d z ia , h r a b i a , m a r g r a b i a , b u r g r a b i a (patrz § 21. U w aga 1).
— 34 —
Stopniowanie przymiotników.
§ 29.
Oprócz rodzajów, liczb i przypadków , m ają
przym iotniki jeszcze stopnie równania czyli odm ianę
przez t. z. stopniowanie.
Stopnie rów nania są 3: równy, wyższy i naj
wyższy.
Stopień wyższy form uje się od równego przez dodanie końcówek: s z y —s z a —s z e lub e j s z y — ej s z a — e j s z e ; stopień najw yższy form uje się od wyższe go przez dodanie z początku n a j . Naprz.
S tary żwawy ta n i piękny pełny starszy — żwawszy — tań szy — piękniejszy — pełniejszy — § 30. n ajstarszy najżw aw szy n ajtańszy najpiękniejszy najpełniejszy
Uwagi, dotyczące stopniowania przymiotników.
1) Przym iotniki, kończące się na ki, eki, o ki, odrzucają te końcówki przy form ow aniu stopni rów nania. Naprz. Słodki—słodszy — najsłodszy, daleki— dalszy —najdalszy, sze roki—szerszy—najszerszy.
2) Nieforemne stopnie rów nania mają:
dobry — lepszy — najlepszy
zły — gorszy — najgorszy
lekki — lżejszy — najlżejszy
mały — m niejszy — najm niejszy
w ielki — w iększy — najw iększy
3) Oprócz powyższego, zwykłego stopniow ania, mogą mieć jeszcze przym iotniki t. z.
— 35 —
w anie o p iso w e, w którem stopień w yższy form uje się przez dodanie do stopnia równe go wyrazów: b a r d z i e j , w i ę c e j , a stopień najw yższy przez dodanie wyrazów: n a j b a r d z i e j , n a jw i ę c e j . Naprz. P o nętn y—bardziej p o n ę tn y — najwięcej ponętny; żarłoczny — więcej żarłoczny — najbardziej żarłoczny; gorzki — więcej gorzki—najbardziej gorzki* 4) Stopnie rów nania m ają tylko przym iotniki
w łaściwe z w yjątkiem niektórych, ja k naprz. ślepy, głuchy, biaław y i t. p.; przym iotni ki względne nie stopniują się wrpjle.
Z a im e k .
§ 31
Zaimek je s t część mowy odmienna, k tó ra się używ a zam iast im ienia.
Zaimki dzielą s ię -n a :.
1) osobowe: ja, ty, on—ona—ono, my, wy, oni— one.
2) zwrotny: siebie.
3) dzierżawcze: m ó j- - m o ja —moje, tw ój—tw o j a —twoje, swój— swoja—swoje, nasz—n a
sza—nasze, w asz—w asza—wasze.
4) wskazujące: te n — t a —to, ta m te n —ta m ta — tam to, ów—owa—owo, on—ona—ono, sam — sam a—samo, ta k i— ta k a — takie, takow y — tak ow a—takowe.
5) pytające: kto—co? k tó ry —k tó r a - k tó r e ? j a k i—j ak a—j akie? czyj—czyj a—czyj e?
6) względne: te same, co i pytające. P ytają- cemi są w tedy, jeżeli w yrażają pytanie.
— 36 —
Naprz. K to przyszedł? Co robisz? K t ó r a godzina? C z y je je s t to dziecko? W zględne- mi są w tedy, jeżeli nie zaw ierają w sobie pytania. Naprz. K to pyta, ten nie błądzi.
Nie w szystko złoto, co się świeci. Weź'
książkę, k t ó r a leży na stole.
7) nieokreślone czyli nieoznaczone: ktoś — coś, ktokolw iek — cokolwiek, ktobądź — cobądź, ktotylko — cotylko, jak iś, czyjś, pewien, każdy, n ik t — nic, niektóry, inny, wszelki, niczyj i t. p.
Zaimki, również ja k przym iotniki, odm ieniają się przez rodzaje, liczby i przypadki.
Jedne zaim ki m ają odm ianę sw oją w łasną, k tó ra się nazyw a z a i m k o w ą , inne zaś m ają dekli nację przym iotnikow ą, t. j. odm ieniają się tak, ja k przym iotniki.
Przym iotnikow ą odmianę m ają: 1) w szystkie zaim ki dzierżawcze;
2) w skazujące: ta k i—ta k a —takie, tak o w y —a—e; 3) pytające i względne: k tó ry —a —e, ja k i—
a—ie, czyj —a —e;
4) nieokreślone: jakiś, czyjś, pewien, każdy, niektóry, inny, wszelki, niczyj.
§ 32.
§ 33. Deklinację zaim kową mają: 1) Zaimki osobowe: Liczba pojedyncza. Przyp. 1. ja ciebie tobie, ci ciebie, cię 2. mnie 3. mnie, mi 4. mnie, mię http://dlibra.ujk.edu.pl
_ 37 — Liczba pojedyncza.
Przyp. 5. niem a o ty!
V 6. mną tobą
99 7. o mnie w tobie
Przyp. 1. on ona ono
V 2. jego jej jego
V 3. jem u, mu jej jem u, mu
n 4. jego, go ją je
J9 5. n i e m a
V 6. ni m nią nie m
» 7. w nim w niej w niem
Liczba mnoga.
1. my wy oni one one
2. nas was ich ich ich
3. nam wam im im im
4. nas was ich je je
5. niem a o wy! niem a
6. nam i wami nim i niemi niem i
7. o nas o was o nich o nich o nich
U w a g i : 1) przyp. 3-ci i 4-ty licz. poj. ma podwójne formy: m n ie—mi, tobie —ci, j e m u — mu, m n ie —mię, cieb ie—cię. j e g o — go. Te drugie (skró cone) formy używ ają się w tedy, jeżeli zaim ek stoi po słowie. Naprz. Daj m i książkę; przyniosłem ci obrazek; kupiłem m u pióro; widziałem cię wczoraj; lubię go. Jeżeli zaś zaim ek stoi na początku zdania lub jeżeli m a na sobie silniejszy akcent, to w tedy używ ają się formy pełne. Naprz. M n ie daj książkę; tobie przyniosłem obrazek; j e m u kupiłem pióro; cie bie w idziałem wczoraj; j e g o lubię.
2) W szystkie przypadki zaim ka on—o n a —ono,
oprócz form zw ykłych (jak wyżej), mogą przybierać
— 38 —
na początku n, mianowicie: n ie g o — n ie j—niego, n ie m u —n ie j— niem u , n i e g o —n ią — nie, nich, nim, n ic h — nie. Form y z n używ ają się w tedy, jeżeli przed zaim kiem stoi przyim ek.
Naprz. Dla n ie g o , bez n ie j, ku niem u, przez nią, od n ic h .
3) Od zaim ka osobowego on - o n a — ono nale
ży odróżniać zaim ek w skazujący o n — o n a — ono, k tó ry ma przyp. 2-gi: o n eg o — o n e j— onego, 3-ci: o n e m u —o n e j—o n em u , 4-ty o n e g o — o n ę —ono, i t.d.
2) Zaimek zwrotny:
Licz. poj. Licz. mn.
1. niem a ta k samo ja k 2. siebie pojedyncza 3. sobie 4. siebie, się 5. niem a 6. sobą 7. w sobie. 3) Zaimki w skazujące: Licz. poj. Przyp. 1, 5. ten ta to
V 2. tego tej tego
» 3. tem u tej tem u
V 4. tego, ten tę to
>5 6
.
tym tą ternV 7. o tym o tej o tern
Licz. mn.
Przyp. 1, 5. ci te te
2. tych tych tych
» 3. tym tym tym
V 4. tych te te
V 6
.
tym i, tem i tem i tem iV 7. w tych w tych w tych
— 39
U w a g a 4. Tak samo ja k te n —t a —to, odmie n iają się zaimki: ta m te n —ta m ta —tam to, ów—owa
owo, o n — ona—ono (w skazujący), sam sam a samo.
4) Zaimki pytające i względne:
Licz. poj. Licz. mn.
Pzyp. 1. kto co ta k samo ja k
2. kogo czego pojedyncza
„ 3. kom u czemu
„ 4. kogo co
„ 5. niem a
„ 6. kim czem
7. o kim o czem
U w a g a 5. Tak samo ja k k to —co, odm ienia ją się zaim ki nieokreślone: k to ś—coś, ktokolw iek
cokolwiek, ktobądź — cobądź, ktotylko cotylko,
n ik t — nic. yJ / .
L i c z e b n i k .
§ 34.
Liczebnik je s t część mowy odmienna, któ ra oznacza ilość lub porządek przedm iotów.
Liczebniki dzielą się na: I) oznaczone i 2) nie oznaczone. Oznaczone są te, które w yrażają dokła dną ilość przedm iotów. Naprz. J e d e n uczeń, p ię ć książek, d w a d z i e ś c i a koni, sto rubli. Nieoznaczo ne w yrażają nie dokładną, lecz tylko przybliżoną ilość przedm iotów. Naprz. K i l k a obrazów, k i l k o r o dzieci, p a r ę funtów , k i l k a n a ś c i e domów, k i l k u s e t żołnierzy, ile piór, ty le m iast, w ie le psów.
Oprócz tego liczebniki dzielą się jeszcze na: 3) główne; odpow iadają n a pytanie: ilr t Jeden,
dwa, trzy, cztery, pięć, sześć, dziesięć, dw a
— 40 —
dzieścia siedm, czterdzieści, sto, sto pięć dziesiąt ośm, sześćset, tysiąc, miljon i t. d.; półtora, półtrzecia, półczw arta i t. d.
4) zbiorowe; również odpow iadają na pytanie: il e f — Dwoje, oboje, troje, czworo, pięcioro, sześcioro, dziesięcioro, dwadzieścioro, dw a dzieścia dwoje, sześćdziesięcioro i t. d.; kilka, kilkoro, kilkanaście, kilkadziesiąt, kilkaset i t. d.
5) porządkowe; odpow iadają na pytanie: k t ó r y t Pierw szy, drugi, trzeci, czw arty, p iąty, szósty, dziesiąty, dw udziesty, trzy d ziesty czw arty, setny, sto czterdziesty dziew iąty, tysiączny, ty siąc ośm set dziew iędziesiąty ósmy i t. d. 6) wielorakie czyli mnożne; odpowiadają na py tania: Ho r a k i? il o k r o tn y ? —Jednaki, dw oja ki, trojaki, czworaki, pięcioraki, dziewięcio- raki, tyloraki, kilkoraki i t. d.; albo: jedno krotny, dw ukrotny, trzykrotny, czterokrotny, pięciokrotny, dziesięciokrotny, stokrotny, kil kakrotny, w ielokrotny i t. d.; albo: pojedyn czy, podwójny, potrójny, poczwórny, po- szóstny i t. d.
§ 35.
Liczebniki odm ieniają się przez rodzaje, liczby i przypadki, chociaż nie w szystkie liczebniki m a ją rodzaje i nie w szystkie m ają obydwie liczby.
Liczebnik j e d e n - j e d n a —j e d n o ma odmianę zaim kową (jak t e n — ta —to); w szystkie porządkowe i w ielorakie m ają odmianę przym iotnikow ą. Reszta liczebników odm ienia się podług następujących wzorów.
— 41 —
§ 36.
Wzory odmiany liczebników.
1) Dwa:
rodz. męs. rodz. żeń.
). 1. dwa, dwaj, dwóch dwie
2. dwóch, dwu dwóch, dwu
3. dwom, dwu dwom, dwu
4. dwa, dwóch dwie
5. dwa, dwaj dwie
6. dwoma, dwu dwoma, dwiema, dwu
7. w dwóch, dwu w dwóch, w dwu Przyp. 1. rodz. nij. dw a 9 V w * dw óch > 3. dwom , dw u „ 4. dw a * 5. dw a 6. dw om a, dw u „ 7. w dw óch, dw u
Tak samo odm ienieją się: oba— obaj—obie, oby dw a—obydw aj—obydwie.
2) Trzy, cztery:
Przyp. 1, 5. trzy, trzej, trzech
„ 2. trzech
„ 3. trzem
„ 4. trzy, trzech
„ 6. trzem a
„ 7. o trzech
3) Liczebniki: pięć, sześć, siedm, ośm i t. d. aż do 99, tudzież nieoznaczone: iie, tyle, wiele, parę, kil ka, kilkanaście, kilkaset, m ają podwójną odm ianę—
stosownie do tego, czy użyte są same, czy też z rzeczownikiem :
a) Przyp. 1, 5. pięć, pięciu
2. pięciu
„ 3. pięciom
4. pięć, pięciu '
„ 6. pięcioma
„ 7. w pięciu
b) Przyp. 1, 5. sześciu braci, sześć domów, książek, piór
„ 2. sześciu braci, domów, książek, piór
„ 3. sześciu braciom , domom, książkom,
piórom
„ 4. sześciu braci, sześć domów, książek
piór
„ 6. sześciu braćm i, domami, książkam i,
pióram i
„ 7. o sześciu braciach, domach, książ
kach, piórach.
4) Liczebniki: sto, dwieście, trzy sta, czterysta,
m ają również dw ojaką odmianę: a) bez rzeczownika:
_ 42 —
Licz. poj. Licz. mn.
Przyp. 1, 5. sto sta (trzy-sta)
2. sta set (trzech-set)
3. stu storn
4. sto sta (trzy-sta)
6. stem stam i
7. o ście w stach