W^ory 3-cf] koąjugacyj czasowników
C. Strona bierna
U w a g a 1. Z w yjątkiem im iesłowu czasu te raźniejszego albo przeszłego, w szystkie formy strony biernej są s io z one i składają się z tego w łaśnie im iesłowu i słowa posiłkowego być.
Słowo niedokonane słowo dokonane
Tryb bezokoliczny.
być cenionym być ocenionym
Tryb oznajmujący.
Czas teraźniejszy,
je stem ceniony jestem oceniony
je ste ś ceniony je steś oceniony
je s t ceniony jest oceniony
je ste śm y cenieni jesteśm y ocenieni
jesteście cenieni jesteście ocenieni
są cenieni są ocenieni
Czas przeszły,
byłem ceniony byłem oceniony
ceniony byłeś oceniony
był ceniony był oceniony
byliśm y cenieni byliśm y ocenieni
byliście cenieni byliście ocenieni
byli cenieni byli ocenieni
Czas zaprzeszły,
byłem był ceniony byłem był o c e n io n y .
byłeś był ceniony byłeś był oceniony
był był ceniony był był oceniony
byliśm y byli cenieni byliśm y byli ocenieni
byliście byli cenieni byliście byli ocenieni
byli byli cenieni byli byli ocenieni
Czas przyszły,
będę ceniony będę oceniony
będziesz ceniony będziesz oceniony
będzie ceniony będzie oceniony
będziem y cenieni będziem y ocenieni
będziecie cenieni będziecie ocenieni
będą cenieni będą ocenieni
Tryb warunkowy.
Czas teraźniejszy,
byłbym ceniony byłbym oceniony
byłbyś ceniony byłbyś oceniony
byłby ceniony byłby oceniony
bylibyśm y cenieni bylibyśm y ocenieni
bylibyście cenieni bylibyście ocenieni
byliby cenieni byliby ocenieni
Czas przeszły,
byłbym był ceniony byłbym był oceniony
byłbyś był ceniony byłbyś był oceniony
byłby był ceniony byłby był oceniony
bylibyśm y byli cenieni bylibyśm y byli ocenieni
— 59 —
60
bylibyście byli cenieni bylibyście byli ocenieni
byliby byli cenieni byliby byli ocenieni
Tryb rozkazujący.
bądź ceniony bądź oceniony
niech będzie ceniony niech będzie oceniony
bądźm y cenieni bądźmy ocenieni
bądźcie cenieni bądźcie ocenieni
niech będą cenieni niech będą ocenieni
Imiesłowy odmienne czasu teraźniejszego: ceniony n i e m a czasu przeszłego: n i e m a oceniony czasu przeszłego:
m ający być cenionym m ający być ocenionym
Imiesłowy nieodmienne
czasu teraźniejszego:
będąc cenionym będąc ocenionym
czasu przyszłego:
n i e m a zostaw szy ocenionym
czasu przyszłego:
m ając być cenionym m ając być ocenionym
U w a g a 2. O przedm iotach nieżyw otnych w 3-ej osobie można mówić: czas się m i e r z y , dom się b u d o w a ł , lekcje się s k o ń c z ą , zam iast: cz& sjcst m ie r z o n y , dom b y ł b u d o w a n y , lekcje b ę d ą s k o ń c z o n e .
§ 48.
Uwagi, dotyczące konjugacji czasowników.
1) W szystkie słowa, odm ieniające się podług po
w yższych wzorów, nazyw ają się foremnemi;
te zaś, które od tych wzorów odstępują—
nieforemnemi. Do częściej używ anych słów nie forem ny cli należą:
słowo posiłkowe być;
b a ć się, s t a ć — czas teraźn.: boję się, boisz się, boi się, boimy się, boicie się, boją się; try b rozkaz.: bój się;
b r a ć , p r a ć —czas teraźn.: biorę, bierzesz, bierze, bie rzemy, bierzecie, biorą; try b rozkaz.: bierz; c h c ie ć —czas teraźn.: chcę, chcesz, chce, chcemy, chce cie, chcą; czas przesz.: chciałem, chciałeś i t. d. d a ć — 3-a osoba J. ran. czasu przysz.: dadzą; d ą ć , p i ą ć — czas teraźn.: dmę, dmiesz, dmie, dmiemy,
dmiecie, dmą; try b rozkaz.: dmij;
d r z e ć , p r z e ć , tr z e ć , (u ) m r z e ć i t. p.—czas teraźn.: drę, drzesz, drze, drzemy, drzecie, drą; czas przesz.: darłem , darłeś i t. d.
iś ć —czas teraźn.: idę, idziesz, idzie, idziemy, idziecie, idą; czas przesz.: szedłem, szedłeś, szedł, szli śmy, szliście, szli; try b rozkaz.: idź;
j e c h a ć — czas teraźn.: jadę, jedziesz, jedzie, jedziem y, jedziecie, jadą; try b rozkaz.: jedź;
j e ś ć —czas teraźn.: jem , jesz, je, jem y, jecie, jedzą;* czas przesz.: jadłem , jad łeś i t. d.; try b roz kaz.: jedz;
m ie ć — czas teraźn.: mam, masz, ma, mamy, macie, mają; czas przesz.: miałem, miałeś i t. d.; m leć. p l e ć — czas teraźn.: mielę, mielesz, miele, m ie
lemy, mielecie, mielą; czas przesz.: mełłem, mełłeś, mełł, mełliśmy, mełliście, mełli; try b rozkaz.: miel;
ś c i ą ć —czas przysz.: zetnę, zetniesz i t. d.; try b roz kaz.: zetnij;
Krótka Mtymologja. 5
— 61 —
— 62 —
s ł a ć —czas teraźn.: ścielę, ścielesz, ściele, ścielemy, ścielecie, ścielą; try b rozkaz.; ściel;
w ie d z i e ć - czas teraźn.: wiem, wiesz, wie, wiemy, w ie cie, wiedzą; try b rozkaz.: wiedz.
2) Słowa: m ó d z , m u sieć, s ł y s z e ć , w id z ie ć , w o leć—nie m ają try b u rozkazującego.
3) Słowa: c z u ć (w znaczeniu p a c h n i e ć ), s ł y c h a ć , w id a ć , z n a ć (w znaczeniu w id a ć ) — używ ają się tylko w try bie bezokolicznym. Naprz. Czuć tu taj swąd. S ł y c h a ć b y ło szczekanie psów. Z góry w i d a ć b ę d z ie m iasto. Z n a ć tu robotę.
4) Słowa, k tóre się używ ają tylko w 3-ej osobie licz. poj. w szystkich czasów i przy których niem a ani domyśleć się nie można osoby działającej, t. j. pod
m iotu, nazyw ają się słowami nieosobowemi. Naprz.
Grzmi — grzm iało — będzie grzmiało — grzmiałoby, chm urzy się, błyska się, św ita, dnieje, marznie; trze ba, można, w ypada, należy, niem a i t. p.
U w a g a . 1 słowa osobowe przybierają znacze nie słów nieosobowych, jeżeli, stojąc w 3-ej osobie, nie m ają w yraźnego ani domyślnego podmiotu. Naprz. Mówią, sądzą, piszą; mówi się, czyta się, robi się; po w iadano, skończono, radzono.
5) Słowa, które również się używ ają tylko w 3-ej osobie licz. poj. i mn., ale z w yraźnym podmiotem,
nazyw ają się słowami trzecioosobowemi. Naprz. Gło
w a bo li, zęby bolą, żart u c h o d z i , żarty u c h o d z ą , czas się d ł u ż y , w ieczory się d ł u ż ą .
— 63 —
P r z y s ł ó w e k .
§ 49.
Przysłówek je s t część mowy nieodm ienna, k tó ra się kładzie przy innych częściach mowy (słowie, przym iotniku, przysłów ku) dla bliższego ich okre ślenia. Naprz. P ię k n ie pisać, g ło ś n o mówić, t u t a j mieszkać, n a d z w y c z a j rączy, b a r d z o ładnie.
Przysłów ki dzielą się na:
1) przysłówki pytające: czy? kiedy? odkąd? do póki? gdzie? skąd? dokąd? którędy? jak? dlaczego? naco? czemu? ile?—Na te pytania odpowiadają:
2) przysłówki twierdzące: tak, rzeczywiście, nie zawodnie, bezw ątpienia, może, podobno, p raw dopodobnie; — albo
3) przysłówki przeczące: nie, bynajm niej, p rze ciwnie, nigdy, nigdzie, znikąd.
Ze w zględu na okoliczności, jakie w yrażają, przysłów ki tw ierdzące i przeczące dzielą się je sz cze na:
4) przysłówki czasu, odpow iadające na pytanie: k i e d y t Naprz. Dziś, jutro, wczoraj, zawsze, w tedy, nigdy, kiedyś, potem, dawno, teraz, zaraz.
5) przysłówki miejsca, odpowiadające na p y ta nie: g d z i e t Naprz. Tu, tu ta j, tam , wszędzie, ze wsząd, gdzieś, gdziekolwiek, nigdzie, znikąd. 6) przysłówki sposobu, odpowiadające n a p y ta
nie: j a k ? Naprz. Tak, inaczej, jakoś, podo bnie, również, brzydko, prędko, dobrze, w y soko, czarno.
— 64. —
7) przysłówki miary, odpowiadające n a pytanie: ile? Naprz. Tyle, wiele, mało, dużo, do syć, nadto, zbyt, nieco, praw ie.
§
50.
Oprócz powyższego podziału, ze w zględu na
pochodzenie, przysłów ki dzielą się jeszcze na wła
ściwe i pochodne.
Właściwemi przysłów kam i nazyw ają się takie, które nie pochodzą od żadnej innej części mowy. Naprz. Czy, kiedy, w tedy, gdzie, skąd, nie, tu, tam .
Pochodnemi nazyw ają się takie przysłów ki, któ re się tw orzą z innych części mowy, a mianowicie:
1) z rzeczowników. Naprz. Bez w ątpienia, zda ła, dowoli, trochę, czasem, tym czasem , razem, narazie, w ew nątrz, bokiem, milczkiem, na- koniec, napraw dę.
2) z przym iotników (najczęściej). Naprz. Bliz- k i—blizko, g ru b y —grubo, ja sn y —jasno, od
w ażny—odw ażnie, słuszny—słusznie, podo bny—podobnie; zdaleka, zdawna, oddawna, znowu, pocichu, pomału, po francusku, wca le, w krótce.
3) z zaimków. Naprz. Naco, potem, czemu, nad to, ta k samo, po mojemu, wtem.
4) z liczebników. Naprz. Po pierwsze, po dru gie, po wtóre, podwójnie, trojako, pięciokro tnie, wdwójnasób.
U w a g a . Przysłówki pochodne złożone po n a j większej części piszą się razem.
§ 51.
Te przysłów ki, które się kończą na o lub e i które pochodzą od przym iotników , m ających sto pnie rów nania, m ają również stopnie równania.
— 65
-Stopień w yższy w przysłów kach form uje się od równego przez dodanie końców ki e j , (i) ej, a sto pień najw yższy—od wyższego przez dodanie z po-czątku n a j. Naprz.
dawno — dawniej — najdaw niej
tanio — taniej — najtaniej
ładnie — ładniej — najładniej
daleko — dalej — najdalej
nieforemne: dobrze — lepiej — najlepiej
źle — gorzej — najgorzej
lekko — lżej — najlżej
mało — mniej — najm niej
wiele, dużo — więcej — najw ięcej
P r z y i m e k .
§ 52.
Przyimek je s t część mowy nieodmienna, która- dla w yrażenia różnych względów, zachodzących po między przedm iotam i, kładzie się przed im ieniem i rządzi jego przypadkiem . Naprz. Poszedłem z oj cem n a spacer n a d rzekę i p o południu wróciłem d o domu.
P rzyim ki rządzą wszystkiemu przypadkam i, oprócz 1-go i 5-go. Rząd zaś ich poznaje się po p y ta niu, jakie po przyim ku można zrobić. Naprz. Śnieg spadł z (czego?) dachu. Rozmawiałem z (kim?) bratem .
Jedne przyim ki rządzą tylko jednym p rzy p ad kiem, inne — dwoma, a jeszcze inne — trzem a przy padkam i, co u w ydatnia następująca tablica i p rzy kłady. Rządzą mianowicie:
— 66 —
jednym
przypadkiem : dwoma przypadkam i: trze
m
a
prz
ypadli.:
2-im 3-iui 4-ym 7-yrn
2-im i' 3-im 2-im i 4-ym 4-ym i ó-ym 4-ym i 7-ym 2-im 4-ym i 6-ym
bez ku przez przy naprzeciw mimo między na za
dla przeciw naprze p om i po 0 z
do prze ciwko mo między po
od ciw ko nad w
u pod
przed
i. 2. 3. 4. b. 6. 7. 8. 9.
P rzykłady. 1 > B e z pracy niem a kołaczy. Książ ka clla ucznia. Iść d o m iasta. W racam od p rzy ja ciela. Mieszkać u brata.
2) Orzeł wzbił się k u niebiosom. W y stą p i
p r z e c i w ( p r z e c iw k o ) fałszowi. 3) Iść p r z e z pole.
4) Krzyż p r z y drodze.
5) Dom n a p r z e c i w (n a p r z e c i w k o ) kościoła. W y biedź n a p r z e c i w (n a p r z e c i w k o ) ojcu.
6) Być uczciwym mim.o (p o m im o ) nędzy. — Spróbuję m im o (p o m im o ) to w szystko.
7) D ostać się m i ę d z y ( p o m ię d z y ) dzikie zw ie rz ę ta .— M i ę d z y (p o m i ę d z y ) zw ierzętam i lew je s t królem. Żyć n a d sta n .—Chodzić n a d rzeką. Ł)om
— 67 —
wyprowadzono p o d d a c h .— Pióro leży p o d stołem. Zajechać p r z e d oberżę. — Stanąć p r z e d sądem.
8) Włożyć czapkę n a głowę. — O kręt n a mo rzu. _ Oprzeć się o ścianę. — Mówić o zdarze niu. — Posłać p o doktora. — Żałoba p o m atce. W padł w dół i został w dole.
9) Z a daw nych czasów. — N agroda za, odwa gę. Ogród z a domem. — Pudełko z żelaza. K ajet kosztuje z dziesiątkę. — Kawa z cukrem .
U w a g a . P rzyim ki jednosylabow e, kończące się na spółgłoskę, przy bierają dla dźwięczności li terę e, jeżeli następ ujący po nich w yraz m a na po czątk u kilka spółgłosek. Naprz. P o d e drzw iam i (zam. p o d drzwiami), p r z e d e dworem, z e straży, w e w szystkiem , n a d e dniem, b eze mnie, o d e mnie, p r z e z e mnie.
§ 53.
W szystkie powyższe przyim ki nazyw ają się
właściwemi, ponieważ nie pochodzą od żadnej innej części mowy. Oprócz je d n ak w łaściw ych, są je sz cze przyim ki pochodne, które się tw orzą z izeczo-^ wników albo przysłówków.
P rzyim ki pochodne są:
1) rządzące przyp. 2-im: prócz, oprócz, koło, około, naokoło, zam iast, podług, w edług, wedle, wprost, wzdłuż, wszerz, poprzek, powyżej, poniżej, blizko, wobec, wśród, pośród, obok, podczas, w zglę dem, w ew nątrz, zew nątrz, w skutek.
2) rządzące przyp. 3-im: gwoli, wbrew, dzięki. P rzykłady: 1) P r ó c z ( o p r ó c z ) odwagi m a za pał. Kobo domu chodzi stróż. O ko ło Nowego Roku najsilniejsze mrozy. N a o k o ł o ogrodu płot. Z a m i a s t z y sk u —strata. Osądzić p o d ł u g praw a. W edług
- 68 —
go zdania. Zrobię w e d l e możności. W p r o s t po mnika. Iść w z d ł u ż i p o p r z e k lasu. W s z e r z pola. R ana p o w y ż e j łokcia. P o n iż e j skroni. B l i z k o ko ścioła. W o b e c całego grona. W ś r ó d (p o ś r ó d ) przyjaciół. O bok ratusza. R atunek p o d c z a s poża ru. U przejm y w z g l ę d e m każdego. W e w n ą t r z i z e w n ą t r z domu. W s k u t e k choroby.
2) Zrobiłem g w o li twojej przyjem ności, w b r e w w łasnem u przekonaniu. D z i ę k i szybkiej pomocy.
§ 54.
Dwa lub trzy przyim ki mogą się łączyć z so bą, tw orząc takim sposobem przyim ki z ło ż o n e . Naprz. Po-nad, po-pod, po-za, po-śród, po-mimo, po między, na-przeciwko, o-prócz, o-koło, na-o-koło; z przed, z pod, z po-nad, z za, z poza, z po-między, z po-śród, z w ew nątrz, z zew nątrz.
P rzyim ki złożone, jeżeli w nich niem a z, piszą się razem i rządzą takim przypadkiem , jakiego w y m aga ostatn i z nich. Naprz. A 'a d ziem ią— p o n a d ziemią, p o d górę - p o p o d górę, z a dom em — p o z a domem, m im o bólu— p o m im o bólu, m i ę d z y drze wam i — p o m i ę d z y drzewam i.
Te zaś przyim ki złożone, w których skład wchodzi z , piszą się oddzielnie i rządzą przyp. 2-im. Naprz. N a d lasem —z n a d lasu—-z p o n a d lasu, pod, wodą—z p o d wody, z a m orzem —£ z a morza, p o z a ogrodem — z p o ^ a ogrodu, p o m i ę d z y ludźm i s p o m i ę d z y ludzi.
— 69 — S p ó j n i k .
§
Spójnik je s t część mowy nieodmienna, k tó ra spaja czyli łączy dwa w yrazy lub dwa zdania. Naprz. B rat i siostra. J a czytam , a ty piszesz. Nie przyszedł, bo je s t chory.
Spójniki właściwe, t j. takie w yrazy, które mo gą być tylko spójnikam i, są następujące: i, a, ale, lecz, albo, lub, bo, bowiem, albowiem, gdy, gdyż, po nieważ, więc, niż, niźli, niżeli, aniżeli, jeśli, jeżeli, choć, chociaż, aczkolwiek, że, iż, żeby, ażeby, iżby. W szystkie inne spójniki (n ie io ła ś c itc e ) mogą być i innem i częściam i mowy, które przybierają znaczenie spójników w tedy, jeżeli łączą oddzielne w yrazy lub zdania.
Tutaj należą spójniki:
1) gdzie, skąd, dokąd, kiedy, dopóki, odkąd, ja k , czy, aż, jakkolw iek, także, wszak, wszakże
i t. p., które mogą być przysłówkami;
2) to, nim, przytem , przyczem. przeto (= p rz e z to), zaco, zato, dlatego, zatem, zaczem, im —tern, przecie ¡przed się) i t. p., które mogą być zaim ka mi, a w takim razie piszą się oddzielnie.
Przykłady. 1) G d zie m ieszkasz?— Byłem tam, g d z ie mieszkasz. Kieęly wróciłeś?— Była północ, k i e d y wróciłeś. J a k się masz? -Z o sta ł ukarany, j a k na to zasłużył. Czy zimno na dworze?—Powiedz mi, c z y zimno na dworze. Tańczył a ż do rana.—Tak praco wał, a ż się spocił. Ja k k o h ciek . pracow ać—na nic się nie zda. W iem o tem, j a k k o l w i e k mi nie mówiłeś.
2) To mi się podoba.—Gdy wrócę, to ci opowiem.
N im się zajm uję.—Namyśl się, n im co powiesz. S ta
— 70 —
nął p r z y te m drzewie.-—Uczeń zdolny, p r z y t e m p ra cowity. K siążka d l a tego ucznia.—Zawiniłeś, d l a t e go teraz cierpisz. Tęsknisz z a t e m ? - Gorliwie praco wał, zatem, ma nagrodę. T em dziełem się zachw y cam .— 7m dalej w las, tem, więcej drzew.
Wykrzyknik je s t część mowy nieodm ienna, k tó
ra służy do w yrażenia:
1) strachu, radości, sm utku, zdziwienia, gnie wni i t. p. uczuć. Naprz. Ach! och! o! hej! no! nuże! hola! niestety! biada! masz tobie! pfe! brawo! precz! przebóg!
2) różnych odgłosów i dźwięków. Naprz. Cham cham, m ia u - m ia u , bee, mee, uhu; pat, bęc, chlust, trzask , d y ń —dyń.
W y k r z y k n i k .
8 56.
CZĘŚĆ III.
S ło w o t w ó r s t w o .
§ 57.
W yrazy, składające się z sylab *), tw orzą się jednocześnie z p e w n y c h oddzielnych części, które do piero razem wzięte, stanow ią jed n ą całość, t. j. w yraz. Do tych składow ych części wyrazów należą:
1) pierwiastek czyli źródłosłów, 2) przybranki, dj koń
cówka i 4) przyrostki (suflks).
Pierwiastkiem nazyw a się ta najw ażniejsza
część w yrazu, z której się tw orzy cała grupa w y razów, pokrew nych sobie znaczeniem. P ierw iastek składa się zawsze z jednej zgłoski, albo n a w e t^ z części zgłoski i w całej grupie pozostaje bez zm ia ny. Naprz. U tw ó r , prz e tw ó r, p o t w o r n j , tw o r z y ć , S t w ó r c a ; - w ł a d a ć , w ła d z a , w s z e c h w ła d z tw o , pod- włctdny, za w ła d n ą ć; —b a w , b a w ić , zabawa, za b a w n y , bawidelko; — m ow a, przem owa, m ó w , m ó w ca, mówmictwo, mówić; pisać, pism o, pisanie, p i sownia, pisarz, p ism a k, nap is, przepisywać;— brać, zabrany, ¿ ra n k a , zabierać, odbiorca, wybór.
Przy branka je s t to część w yrazu, któ ra stoi
przed pierw iastkiem . P rzy b ran k a nie je s t konieczną
*) P a tr z § 9.
— 72 —
częścią w yrazu, i jedne w yrazy nie m ają jej wcale, inne m ają jed n ą lub dwie przy branki. P rzy bran ką byw a zw ykle przyim ek, k tó ry w takim razie pisze się razem. Naprz. R o b i ć , u ro b ić, rc^-robić, d o - robić, pod -robić, p o-d o-rab iać, p o -n a d -ra b ia ć , p o - w y - r ą
biąc, p o - p r z e - rabiać.
Końcówką nazyw a się ta część wyrazu, która
stanow i sam jego koniec i k tó ra podlega zmianom w deklinacji lub konjugacji. Naprz. R yb-a, ry b -y, ryb-ę, ryb-o, ryb-ą, ryb-om , ry b -and, ryb-ach-, czy- ta-m , czyta-s£, czyta-m i/, czyta-cie, czyta-/.
U w a g a . N iektóre w yrazy nie m ają wcale końcówki. Naprz. Pan, stół, ryb, czyta.
Przyrostek je s t ta część w yrazu, któ ra stoi po
m iędzy pierw iastkiem i końcówką. Przyrostków , również ja k przybranek, może w w yrazie nie być wca- e,może być jed n a lub więcej. Naprz. Kłam-c-a, kłam stw?- o, kłam -a-ć, kłam -/do-y, s-kłam-a-w?-szy, chłop- c z y k - a, chłopi-s/r-o, po-śred-m/r-owi, pośred-mc-sdr-a m y-d/-o, po-m y-to-acj-ka, wąz-/r-i, ciep-/-y, brat-tt-i, btat-er-.dr-i, grub-s^-y, sęk-ai-y, kłosdsń-y, cierp- Uio-y, sta-ną-ć, kupd-ć, kup-Oio-ać, kupd-ro-szy.
Oprócz 4-ch powyższych części, w w yrazach rozróżniać należy jeszcze t. z. temat.
Tematem w yrazu nazyw a się ta jego część,
k tó ra zostaje po odrzuceniu końców ki i k tó ra nie podlega żadnym zmianom w deklinacji lub k o nju gacji. N iektóre w yrazy m ają te m at wspólny z p ie r w iastkiem i w tedy nazyw ają się w yrazam i piewotne- mi; zw ykle je d n ak w skład tem atu, oprócz p ierw iast ku, wchodzą p rzy b ran ia i przyrostki, a w yrazy z ta
kim tem atem nazyw ają się pochodnemi. Naprz.
przybranki + pierwiastek + przyrostki = temat - f końcówka = wyraz
— pan — pan — pan pierw.
— pań stw państw 0 państw o
poch-0 pan ow-a opanowa ć opanować
— dom — dom — dom pierw.
— dom a-tor-k dom atork a dom atorka poch.
— ku — ku ć kuć pierw.
pod ku w-an podkuw an y podkuwany poch.
— bi — bi ć bić pierw.
1’OZ bi t-ek rozbitek — rozbitek poch.
po-wy bi (j)a pow ybija ó pow ybijać
§ 58.
W yrazy, m ające tylko jeden pierw iastek, n a zyw ają się pojedyńczemi. Naprz. D o b ry , czynić, t ę- ka, p isać. Te zaś w yrazy, któ re m ają dwa p ierw ia stki, nazyw ają się złożonemi. Naprz. D o b r o e z y n - ność, r ę k o p is .
W yrazy złożone składają się:
1) z rzeczow nika i rzeczownika. Naprz. Paro statek , nosorożec, sztukm istrz, księgozbiór, w odow stręt, powieściopisarz, duszp aster stwo, zw ierzostan, kręgosłup, jeżozwierz, oczodoły;
2) z rzeczownika i przym iotnika lub odwro tnie. Naprz. Cudotwórczy, chorobotw ór czy, ogniotrw ały, m iodopłynny, karygodny, mięsożerny, rzeczpospolita; — złotousty, srebrnopióry, modrooki, bladolicy, czerwo- noskóry, ostrołuk, darm ozjad, czarnoksię żnik, gołoledź, starodrzew , W ielkanoc, lek- koduch, wielkolud;
3) z liczebnika i rzeczownika. Naprz. Dwu kropek, dw uznacznik, dw uram iennik, tró j nóg, trójząb, tró jk ąt, czworobok, pięcio ksiąg, stulecie, stonóg, pierwowzór; 4) z rzeczownika i czasow nika lub odwrotnie.
Naprz. Listonosz, dziej opis, wojewoda, wo dociąg, złoczyńca, piorunochron, grzybo branie, czasomierz, hreczkosiej;—woziwo da, golibroda, obieżyświat, rzezimieszek; pasibrzuch, wyłżygrosz;
5) z przym iotnika i przym iotnika. Naprz. S ta rodawny, mało ważny, górnolotny, całoro czny, bladoniebieski, ciemnozielony, jasno- żółty, małomówny, ostrokątny, pełnoletni,
— 74 —
— 75 —
6) z liczebnika i przym iotnika. Naprz. Jedno
lity, dw ustronny, dwuznaczny, obosieczny, trójbarw ny, trzypolow y, pięciolistny, sze ściokątny, stuletni, stujęzyczny.j
U w a g a . W skład w ielu w yrazów złożonych wchodzi przeczący przysłów ek nie, k tó ry z im iona mi pisze się razem, a przed czasow nikam i osobno. Naprz. Niechęć, nieporządek, nieprzyjaciel, n iesto sowny, niedobry, nietrw ały, niektóry, niejaki, nie co. niejeden, niejednokrotny; — nie chcę, nie m a my, nie przyszli, nie śpij, nie zrobiwszy.
Z resztą i przed im ionam i przysłów ek n ie —mo że się pisać osobno, w tedy mianowicie, jeżeli, sto ją c przy imieniu, należy nie do niego, lecz do czasow nika w zdaniu. Naprz. N ie chęć była p rzy czyną, ale mus (= n ie była przyczyną chęć, ale mus). N ie dobre to je st, lecz znakom ite ( = n ie je s t to do bre, lecz znakom ite), N ie jed en to zrobił, ale k il ku (= n ie zrobił tego jeden, ale kilku).
N i e m a pisze się osobno, jeżeli pochodzi od m i e ć , albo razem , jeżeli stoi zam iast nie j e s t . Naprz. B rat nie m a książki. B rata n ie m a w domu.
CZĘŚĆ IV.
P iso w n ia czyli O rto g ra fia .
§ 59.