4. Imperatyw odnowy strategicznej w branży azbestowo-cementowej
4.1 Sektor azbestowy w Polsce i na świecie
Sektor azbestowy jest w literaturze przedmiotu synonimem sektora dotkniętego bardzo poważnym kryzysem. Globalny kryzys azbestowy, uznawany za największą katastrofę przemysłową w historii, tworzy kluczowy kontekst wyborów strategicznych przedsiębiorstw z tego sektora m.in. indukując ich odnowę strategiczną.
Azbest jest handlową nazwą kopaliny, minerału krzemianowego występującego w naturze w wielu odmianach m.in.: chryzotyl (azbest biały), amozyt (azbest brązowy), krokidolit (azbest niebieski) oraz tremolit, antofilit i aktynolit. Pod względem chemicznym azbesty są uwodnionymi krzemianami metali, zawierającymi w swoim składzie magnez, sód, wapń lub żelazo, w zależności od odmiany. Wszystkie odmiany azbestu mają strukturę włóknistą i jest to podstawowa cecha wyróżniająca ten materiał od innych minerałów. Włókna azbestowe są mocne, wytrzymałe mechanicznie i odporne na ścieranie, ale także elastyczne (rozciągliwe) oraz bardzo odporne na wysoką temperaturę i chemiczną degradację np. w postaci działania ognia oraz kwasów, zasad, wody morskiej i różnych chemikaliów. W starożytności, ze względu na ten unikatowy zestaw cech, przypisywano azbestowi wręcz magiczne własności [Wilk, Krówczyńska i Zagajewski 2014, s. 53-58]. W erze nowożytnej, z powodu swoich unikatowych właściwości fizycznych i chemicznych, azbest znalazł wiele zastosowań przemysłowych, w szczególności jako dodatek m.in. przy produkcji materiału budowlanego o nazwie eternit (azbesto-cement), przędzy, tkanin, lin i sznurów oraz specjalnego papieru i farb ogniotrwałych, a także wielu różnych materiałów ciernych (klocki hamulcowe, tarcze sprzęgłowe), izolacyjnych i kompozytowych oraz do różnego rodzaju filtrów. Jak informują producenci materiałów budowlanych z dodatkiem azbestu są one: trwałe, niepalne, lekkie, nie ulegają korozji, są odporne na negatywne oddziaływanie czynników biochemicznych, odporne na wahania temperatur i opady atmosferyczne, odporne na procesy gnicia, butwienia i zagrzybienia oraz nie wymagają konserwacji. Dlatego, jak się ocenia, azbest był i wciąż jest stosowany w około 1000 różnych technologii, pozwalających produkować około 3000 różnych wyrobów przemysłowych. Chryzotyl, znany również, jako „biały azbest”, stanowił zawsze ponad 90 %t całkowitej światowej produkcji azbestu. Głównym odbiorcą chryzotylu był i jest przemysł azbestowo-cementowy, produkujący materiały budowlane, głównie dachowe i fasadowe płyty płaskie lub
130
faliste oraz różnego rodzaju rury, a także materiały na posadzki. Dodatek od kilku do kilkunastu procent włókien azbestowych do cementu powoduje, że powstający beton jest mniej kruchy (w pewnym zakresie staje się elastyczny). Nawet ta niewielka elastyczność azbesto-cementu ma ogromne znaczenie dla trwałości produkowanych z jego użyciem wyrobów, szczególnie budowlanych, gdyż wykazują one znacznie mniejszą tendencję do pękania, co jest główną i właściwie jedyną wadą betonu, jako materiału budowlanego. Chryzotyl zastosowany w tkaninach, linach i sznurach pozwala otrzymywać materiały o wysokiej odporności na temperaturę (tzw. ogniotrwałe lub ognioodporne) w tym koce gaśnicze, ubrania dla strażaków i hutników, a nawet specjalistyczne farby. Krokidolit, znany również jako „niebieski azbest” jest używany przede wszystkim do produkcji filtrów kwasoodpornych oraz produktów izolacyjnych, głównie w postaci różnego rodzajów otulin. Amozyt („azbest brązowy”) ma zastosowanie do izolowania rur i zbiorników na ciepłą wodę. Zgodnie z polskimi regulacjami prawnymi, za produkt azbestowy uznaje się wyrób zawierający 0,1% lub więcej azbestu [Ustawa z dnia 19 czerwca 1997r. Dz. U. Nr 101 poz. 628]. Wyroby zawierające azbest można podzielić na następujące grupy: mieszaniny włókien azbestu z cementem lub gipsem, połączenia tworzyw sztucznych lub smoły z azbestem oraz tkaniny (a także sznury, liny i siatki) zawierające włókna azbestowe. Wyroby zawierające azbest były stosowane w wielu gałęziach polskiej gospodarki. Przykłady zastosowań wyrobów zawierających azbest przedstawiono w tabeli 28.
Tabela 28. Zakres zastosowań wyrobów zawierających azbest
Klasa wyrobu
Rodzaj wyrobu
zawierającego azbest Zastosowanie
I
masy azbestowe natryskowe
izolacja ognioochronna konstrukcji stalowych
i przegród budowlanych, izolacja akustyczna obiektów użyteczności publicznej, ebonit, stiuk, spoiwo gipsowe
I
sznury maty przeciwpożarowe, uszczelki, otulina rur i złączy rurowe, pokrycie piecyków elektrycznych, knoty, taśma klejąca, materiały izolacyjne, bawełna i przędza, piece przemysłowe wraz z kanałami spalin, nagrzewnice, rekuperatory, kominy przemysłowe
I tektura azbestowa izolacja termiczna i uszczelnienia w instalacjach przemysłowych, aparaturze kontrolno-pomiarowej i laboratoryjnej
I
płyty azbestowo-kauczukowe
uszczelnianie urządzeń przemysłowych pracujących w środowisku agresywnym, uszczelki zaworów, uszczelniacz azbestowo-gumowy („Polonit”, „Gambit”)
I
wyroby tekstylne z azbestu ochrona pracowników, zasłony teatralne i sceneria, prześcieradła, mundury strażackie, rękawice ognioodporne, sprzęt spawalniczy, ognioodporne koce
131
Klasa wyrobu
Rodzaj wyrobu
zawierającego azbest Zastosowanie
np. żelazka, płytki kuchenne, piece akumulacyjne
I
materiały i wykładziny cierne zawierające azbest
hamulce i sprzęgła
I masy ognioodporne zawierające azbest piece przemysłowe wraz z kanałami spalin II płyty
azbestowo-cementowe faliste i gąsiory
pokrycia dachowe, balkony
II
płyty azbestowo-cementowe płaskie prasowane
ściany osłonowe, ściany działowe, elewacje zewnętrzne, osłona ścian przewodów windowych
szybów wentylacyjnych i instalacyjnych, chłodnie kominowe, chłodnie wentylatorowe II płyty
azbestowo-cementowe płaskie „karo” pokrycia dachowe, elewacje zewnętrzne II
płyty azbestowo-cementowe sucho-formowane „kolorys”, „acekol” i inne
elewacje zewnętrzne, osłony kanałów wentylacyjnych i klimatyzacyjnych ściany działowe
II
rury azbestowo-cementowe (bezciśnieniowe
i ciśnieniowe)
przewody kanalizacyjne i wodociągowe rynny spustowe na śmieci, przewody kominowe
II otuliny azbestowo-cementowe
izolacja urządzeń ciepłowniczych i innych przemysłowych II kształtki
azbestowo-cementowe budowlane
przewody wentylacyjne podokienniki, osłony rurociągów ciepłowniczych, osłony kanałów spalinowych i wentylacyjnych II
kształtki azbestowo-cementowe
elektroizolacyjne
przegrody izolacyjne w aparatach i urządzeniach elektrycznych, izolatory
II płytki PCV posadzki w blokach mieszkalnych
I lub II
płyty
azbestowo-cementowe konstrukcyjne ognioodporne
osłony ognioodporne i przeciwpożarowe w budynkach przemysłowych (kotłownie) izolacja urządzeń grzewczych grodzie przeciwogniowe w okrętownictwie płyta ogniochronna („sokalit”, „Pyral”)
Źrodło: opracowanie własne na podstawie: Deja (red.) 2008, s. 14; za: Thompson i Mason 2002; Siuta 2001, s. 6-10; Łuniewski i Łuniewski 2009; Brzozowski i Obmiński 2004; Dyczek 2005.
Polska nie posiada naturalnych złóż azbestu, więc surowiec ten był importowany, głównie z terenów ZSSR (Rosji), a także z Litwy i Białorusi, jak również z Kanady, Włoch, Australii i Wielkiej Brytanii. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego za okres 1955-1995, import azbestu do Polski wyniósł ponad 2 000 000 ton. Szacuje się, że co najmniej 75% importowanego do kraju azbestu zostało wykorzystane do wytworzenia azbestowo-cementowych materiałów budowlanych, a pozostałe 500 000 ton, jako surowiec do produkcji innych produktów zawierających azbest [Siuta 2001, s. 6-10].
132
Produkcja wyrobów z azbestu na skalę przemysłową rozpoczęła się we Włoszech ok. 1850 roku. W Polsce zakłady wykorzystujące w produkcji azbest zaczęły powstawać na początku XX wieku. Pierwsza produkcja takich wyrobów została uruchomiona w 1907 roku w Krakowskich Zakładach Eternitu w Krakowie. Dwa lata później, taką produkcja rozpoczęły Lubelskie Zakłady Eternitu w Lublinie. W 1930 roku Chrzanowskie Zakłady Eternitu uruchomiły produkcję azbestową w miejscowości Górka. W latach 50-tych XX wieku roku rozpoczęła się produkcja płyt azbestowo-cementowych w Zawierciańskich Zakładach Eternitu w Ogrodzieńcu (późniejsze Przedsiębiorstwo Materiałów Izolacji Budowlanej „Izolacja”), w Zakładach Wyrobów Azbestowo-Cementowych w Szczucinie (późniejsze „Dachy Szczucińskie” Sp. z o.o.) oraz w Zakładach Wyrobów Azbestowo-Cementowych w Wierzbicy (Fabryka Styropianu i Wyrobów Pokryciowych „Izolacja” PP). Pod koniec lat 60-tych uruchomiona została produkcja azbestowych płyt falistych używanych, jako pokrycie dachowe w największym z polskich zakładów azbestowych tzn. Zakładzie Wyrobów Azbestowo-Cementowych w Trzemesznie (późniejsze Przedsiębiorstwo PHU „Izopol” S. A., a następnie Cembrit SA). W roku 1970, produkcja płyt falistych została uruchomiona także w zakładzie Mazowieckie Przedsiębiorstwo Materiałów Izolacji Budowlanej „Izolacja” w Małkini. Szybko rozwijała się produkcja także innych wyrobów azbestowych i w szczytowym okresie końca lat 80-tych i początku 90-tych XX wieku polski sektor azbestowy obejmował 25 zakładów, zlokalizowanych w różnych częściach kraju.
Światowy sektor azbestowy, istnieje do dziś, ale jest zdecydowanie mniejszy niż przed wybuchem kryzysu azbestowego. Obecnie, po okresie gwałtownego spadku zużycia, obserwuje się na świecie stabilizację produkcji wyrobów azbestowych. Od szczytowego zapotrzebowania na azbest, wynoszącego ponad 5 000 000 ton rocznie w połowie lat 90-tych XX wieku, jego światowe zużycie spadło o ponad 50%. Wciąż jednak utrzymuje się na stosunkowo wysokim poziomie ok 2,2 mln ton rocznie i nie wykazuje dalszej tendencji spadkowej [Virta 2006, s. 1]. Największym światowym dostawcą azbestu pozostaje Rosja, ale zaraz za nią plasują się Chiny, Kazachstan, Brazylia, Kanada, Zimbabwe oraz Kolumbia. Łącznie dostarczają one ponad 90% światowej produkcji azbestu [Virta 2006, s. 2-149]. W ślad za spadkiem wydobycia i sprzedaży oraz skutecznie wprowadzonymi zakazami prawnymi w krajach rozwiniętych, temat szkodliwości azbestu zszedł z pierwszych stron gazet i nastąpiło swoiste ustabilizowanie sytuacji. Kraje, które wprowadziły zakaz używania azbestu utrzymują go, a te, które się na to nie
133
zdecydowały, wciąż go nie wprowadzają, przedkładając interesy ekonomiczne i zalety techniczne azbestu nad zdrowie obywateli.
Rysunek 16. Miejsca produkcji poszczególnych rodzajów produktów azbestowych w Polsce
Źródło: Wilk E., Krówczyńska M., Zagajewski B. 2014.s. 53-58
Żródło: Wilk, Krówczyńska i Zagajewski 2014, Asbestos manufacturing plants in Poland, Miscallanea Geographica Vol. 18, No. 2, s. 57.
W Polsce po 1989 roku nie powstawały już nowe zakłady azbestowe25. W efekcie pracy tych, które zostały uruchomione wcześniej, a także pewnego importu, w Polsce znajduje się ogromna ilość wyrobów azbestowych, oszacowana w 2002 r. na 15,5 mln ton, w tym 14,9 mln ton płyt dachowych i elewacyjnych oraz ok. 0,6 mln ton rur z azbesto-cementu. Największa liczba zabudowanych wyrobów azbestowych, szacowana na około 1 kg na statystycznego
25 Pewien wyjątek stanowi zakład włókno-cementowy (bezazbestowy) firmy Panda w Trzebnicy, który mimo wielomilionowych dotacji UE, nie zdołał się utrzymać na trudnym rynku i praktycznie zaraz po otwarciu w 2013r., został zamknięty i do dziś pozostaje nieczynny.
LEGENDA
azbestowo-cementowe pokrycia dachowe azbestowe liny i sznur ubrania azbestowe materiały kompozytowe papier azbestowy pozostałe drogi rzeki parki narodowe parki krajobrazowe
134
mieszkańca, znajduje się w województwach: podlaskim, lubelskim, mazowieckim oraz świętokrzyskim. Obecnie, po 20 latach od wprowadzeniu ustawy zakazującej sprowadzania i produkcji azbestu, w wyniku wymiany związanej z naturalnym zużyciem, zostało usunięte tylko ok. 15% wyrobów azbestowych. Polska jako jedyny wśród krajów Unii Europejskiej, podjąła się całkowitego wycofania z użytkowania wyrobów zawierających azbest do 2032r. W tym celu przygotowano rządowy „Program oczyszczania kraju z azbestu” (wcześniej używana nazwa to „Program usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski”), którego zasadniczym celem jest usunięcie i unieszkodliwienie wszystkich wyrobów zawierających azbest w Polsce, których ilość szacowana jest wciąż na ponad 13 mln ton, a także minimalizacja negatywnych skutków zdrowotnych dla ludności oraz likwidacja szkodliwego oddziaływania azbestu na środowisko naturalne. W realizacji tego zadania duży udział ma Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW), który udostępnia gminom środki finansowe w formie dotacji. Dofinansowane są wszelkie przedsięwzięcia w zakresie demontażu, zbierania, transportu oraz unieszkodliwienia lub zabezpieczenia odpadów zawierających azbest. Jednak praktyczne skutki programu, jak przyznają eksperci, są wciąż bardzo dalekie od oczekiwań i potrzeb. Jest to związane z wysokimi kosztami, profesjonalnej, bezpiecznej dla zdrowia wymiany i utylizacji pokryć dachowych z zawierających azbest. Całkowity koszt takiej operacji w skali kraju w 2002r wyceniono na 48 mld zł.