Stacja Bazowa Zintegrowanego

Monitoringu Środowiska Przyrodniczego Różany Strumień

Kostrzewski_A_Stacje_2016_RC – 3 kor.indd 153

Kostrzewski_A_Stacje_2016_RC – 3 kor.indd 153 2016-08-17 16:21:392016-08-17 16:21:39

61-680 Poznań tel. 61 829 63 44

e-mail: rozany@amu.edu.pl Kierownik: prof. Maciej Major

Kostrzewski_A_Stacje_2016_RC – 3 kor.indd 154

Kostrzewski_A_Stacje_2016_RC – 3 kor.indd 154 2016-08-17 16:21:402016-08-17 16:21:40

Starania o utworzenie Stacji Bazowej Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego Różany Strumień podjęte zostały od początku powstania podsy-stemu ZMŚP na terenie Wielkopolski. Podpisanie umowy poprzedzały rozmowy prowadzone przez prof. Andrzeja Kostrzewskiego z Głównym Inspektoratem Ochrony Środowiska, rektorem UAM prof. Bronisławem Marciniakiem, dzie-kanem Wydziału Nauk Geograficznych i Geologicznych kadencji 2008–2012 prof. Markiem Marciniakiem oraz dziekanem WNGiG kadencji 2012–2016 prof.

Leszkiem Kasprzakiem i doprowadziły do decyzji dotyczącej lokalizacji stacji w aglomeracji Poznania w zlewni Różanego Strumienia.

Ostatecznie Stacja Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego Różany Strumień została utworzona na podstawie Zarządzenia nr 139/2013/2014 wydanego przez Rektora Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu z dnia 22 października 2013 r. oraz ustanowiona jako Stacja Bazowa Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego (ZMŚP) na mocy porozumienia za-wartego w dniu 12 grudnia 2013 r. pomiędzy Głównym Inspektoratem Ochrony Środowiska, reprezentowanym przez dr. inż. Andrzeja Jagusiewicza, a Uniwer-sytetem im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, reprezentowanym przez rektora prof. Bronisława Marciniaka. Porozumienie zawarto przy udziale koordynato-ra merytorycznego Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego, prof. Andrzeja Kostrzewskiego.

Pierwszym kierownikiem Stacji Bazowej ZMŚP Różany Strumień został dr Michał Woszczyk, a od września 2014 roku obowiązki kierownika przejął prof. Maciej Major, który przygotował koncepcję organizacji systemu pomia-rowego zgodnego ze standardami ZMŚP.

Stacja Bazowa ZMŚP Różany Strumień jest pierwszą na terenie Polski stacją działającą w obrębie dużej aglomeracji miejskiej. Położenie stacji w środowi-sku miejskim pozwala na uzyskiwanie danych charakteryzujących skalę i tem-po przemian zlewni rzecznych w wyniku gostem-podarczej działalności człowieka.

Zgodnie z przyjętymi założeniami ZMŚP jednostką przestrzenną, która umoż-liwia całościowe ujęcie obiegu materii i przepływu energii, jest zlewnia rzeczna (Kostrzewski i in. 1995). Zlewnia Różanego Strumienia jest przykładem obszaru poddawanego procesowi silnej antropopresji. Postępujący proces przeobrażania naturalnej zlewni w zlewnię o cechach typowych dla obszarów zurbanizowanych

Kostrzewski_A_Stacje_2016_RC – 3 kor.indd 155

Kostrzewski_A_Stacje_2016_RC – 3 kor.indd 155 2016-08-17 16:21:412016-08-17 16:21:41

polega z jednej strony na wkraczaniu na jej teren budownictwa mieszkaniowe-go i związanej z nim infrastruktury komunalnej, dromieszkaniowe-gowej itp., a z drugiej − na zmianie stosunków wodnych zlewni poprzez budowę nasypu kolejowego przeci-nającego jej obszar. Procesy te stanowią zaburzenie naturalnego obiegu materii oraz mogą się przyczyniać do niezbilansowania krążenia wielu pierwiastków i związków chemicznych, prowadząc do ich intensywnej retencji na obszarze zlewni lub ewentualnego nadmiernego uwalniania. W konsekwencji może to powodować nieodwracalne zmiany w geoekosystemie.

Położenie geograficzne

Stacja ZMŚP Różany Strumień zlokalizowana jest przy Wydziale Nauk Geo-graficznych i Geologicznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, w północnej części miasta. Obszar zlewni Różanego Strumienia obejmuje tere-ny osiedli: Morasko-Radojewo, Umultowo oraz dzielnicy Naramowice (okolice ujścia Różanego Strumienia do Warty) (ryc. 1).

Według podziału fizycznogeograficznego Kondrackiego (2009), zlewnia Różanego Strumienia znajduje się w obrębie dwóch mezoregionów: Pojezierza Poznańskiego i Poznańskiego Przełomu Warty. W ramach Pojezierza Poznań-skiego zlewnia wchodzi w skład mikroregionu Wzgórza Owińsko-Kierskie. Oba mezoregiony stanowią część makroregionu Pojezierze Wielkopolskie, w podpro-wincji Pojezierza Południowobałtyckie, w propodpro-wincji Niżu Środkooeuropejskiego.

Granice zlewni Różanego Strumienia (zachodnia, północna i wschodnia) są określone przez naturalną morfologię terenu, natomiast granica południowa została wyznaczona wzdłuż nasypu linii kolejowej. Cały obszar zlewni, o po-wierzchni 10,1 km², nachylony jest w kierunku doliny Warty. Według podziału geomorfologicznego Krygowskiego (1961), zlewnia znajduje się w obrębie Wyso-czyzny Poznańskiej. Reprezentuje typowy krajobraz młodoglacjalny i znajduje się w obrębie strefy marginalnej stadiału poznańskiego zlodowacenia bałtyckiego (Galon 1972; Krygowski 1972). Analizowany obszar charakteryzuje się znacz-nymi deniwelacjami, przekraczającymi 100 m. Najwyższy punkt zlewni, Góra Moraska, będąca zarazem najwyższym wzniesieniem miasta Poznania, wznosi się na wysokość 154 m n.p.m. Z kolei najniższy punkt, w miejscu ujścia Róża-nego Strumienia do Warty, znajduje się na wysokości ok. 50 m n.p.m. Według przeglądowej mapy geomorfologicznej Polski pod redakcją Leszka Starkla (Rosa, Kozarski 1980), w północnej części Poznania, w tym w zlewni Różanego Stru-mienia, wyróżnia się: wysoczyznę morenową falistą, równiny sandrowe, wały moren akumulacyjnych oraz plejstoceńskie równiny terasowe. W samej zlewni wyróżniają się trzy główne formy rzeźby polodowcowej. Na północy znajduje się ciąg pagórów czołowomorenowych z kulminacją na Górze Moraskiej. Ponadto

Kostrzewski_A_Stacje_2016_RC – 3 kor.indd 156

Kostrzewski_A_Stacje_2016_RC – 3 kor.indd 156 2016-08-17 16:21:422016-08-17 16:21:42

Ryc. 1. Położenie zlewni Różanego Strumienia (Poznań, Polska) (oprac. A. Staszak-Piekarska) Fig. 1. Location of the catchment of the Różany Stream (Poznań, Poland) (prepared by: A. Sta-szak-Piekarska)

Kostrzewski_A_Stacje_2016_RC – 3 kor.indd 157

Kostrzewski_A_Stacje_2016_RC – 3 kor.indd 157 2016-08-17 16:21:422016-08-17 16:21:42

w okolicy rezerwatu „Meteoryt Morasko” występuje między innymi wysoczyzna morenowa falista, której wysokość waha się od 102 do 110 m n.p.m. Na południe od moren czołowych rozciąga się równina sandrowa, tzw. Sandr Naramowicki.

W związku z działalnością lądolodu plejstoceńskiego litologia zlewni Różane-go Strumienia jest urozmaicona. Na podstawie Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski (arkusz N-33–130-D) można stwierdzić, że w głównej mierze występują tu piaski i żwiry oraz gliny morenowe. Osady moreny czołowej mają miąższość ok. 20 m i zalegają na iłach, mułkach i piaskach paleogenu. W pobliżu zbiornika Zimna Woda znajdują się czwartorzędowe osady holoceńskie, takie jak: piaski deluwialne oraz namuły piaszczyste zagłębień bezodpływowych. Wzdłuż Stru-mienia Różanego występują namuły piaszczyste den dolinnych, a w dalszym otoczeniu piaski i żwiry wodnolodowcowe pierwszego poziomu sandrowego.

W południowo-wschodniej części zlewni, bliżej ujścia, występują piaski i żwiry teras kemowych, gliny morenowe i piaski lodowcowe.

W zlewni dominują gleby brunatne i rdzawe. Na obszarach porośniętych lasami przeważają gleby brunatne wyługowane, a w okolicy Góry Moraskiej występują gleby rdzawe i rdzawe brunatne. Wokół bezodpływowych oczek oraz w obniżeniu terenu przy zbiorniku Zimna Woda obecne są utwory bagienne – torfy i mursze (Moczko 2012).

Według regionalizacji klimatycznej Wosia (1993), zlewnia Różanego Strumienia znajduje się w regionie środkowowielkopolskim, który cechuje się zróżnicowaną ostrością granic. Świadczy to o wielu podobieństwach klimatu w nim panują-cego do stosunków klimatycznych obszarów z nim sąsiadujących. W związku z tym zauważalny jest brak występowania skrajnie dużych lub małych, w porów-naniu z innymi regionami, rocznych liczb dni z wyróżnionymi typami pogody.

Charakterystyczna jest bardzo duża roczna liczba dni z pogodą bardzo ciepłą, pochmurną, bez opadu – średnio 39 dni w roku (Woś 1993).

Głównym ciekiem zlewni jest lewobrzeżny dopływ Warty – Różany Strumień, o długości 5,7 km. Źródła strumienia znajdują się w mokradle położonym na południowy wschód od Góry Moraskiej. Poza Różanym Strumieniem sieć cieków występująca na obszarze zlewni ma charakter okresowy. Największy dopływ Ró-żanego Strumienia stanowi ciek płynący z Hub Moraskich i Umultowa. Na jego przepływie znajduje się Jezioro Umultowskie, o powierzchni zlewni wynoszącej 60 ha i powierzchni zwierciadła wody 3 ha. Stanowi ono największy naturalny zbiornik wodny zarówno zlewni, jak i północnej części Poznania (Gołdyn i in.

1996). Jezioro, będące polodowcowym zbiornikiem wytopiskowym, cechuje się umiarkowaną eutrofizacją. W dolnej części zlewni, w okolicach ujścia Różanego Strumienia do Warty, znajdują się stawy rybne oraz zbiornik retencyjny.

Głębokość występowania pierwszego zwierciadła wód podziemnych na oma-wianym obszarze waha się zazwyczaj w granicach 2–7 m p.p.t. W obrębie części terenów głębokość ta może być jednak znacznie mniejsza i osiągać wartości od

Kostrzewski_A_Stacje_2016_RC – 3 kor.indd 158

Kostrzewski_A_Stacje_2016_RC – 3 kor.indd 158 2016-08-17 16:21:432016-08-17 16:21:43

0 do 2 m p.p.t. Zasilanie poziomu wód podziemnych następuje głównie poprzez infiltrację opadów atmosferycznych (Ptaszyńska 2009).

Środowisko przyrodnicze zlewni Różanego Strumienia charakteryzuje się znacznymi przekształceniami, będącymi rezultatem działalności człowieka. Do najważniejszych problemów środowiskowych istniejących na omawianym obsza-rze należy zaliczyć: zagrożenie związane z zanieczyszczeniem wód powierzchnio-wych i podziemnych na skutek nieuporządkowanej gospodarki wodno-ściekowej.

W strukturze użytkowania terenu zlewni Różanego Strumienia dominują obszary rolnicze. Znaczący udział mają również tereny zurbanizowane, które występują w centralnej części zlewni (ryc. 2). Jej obszar pozbawiony jest eko-systemów naturalnych, które wyparte zostały w przeszłości przez siedliska an-tropogeniczne. Niewątpliwie duże znaczenie w tym procesie miał fakt rozwoju zabudowy mieszkaniowej i usługowej, których funkcjonowanie w istotny sposób wpłynęło na ograniczenie różnorodności biologicznej, przekształcenia w skła-dzie gatunkowym flory i fauny oraz obniżenie jakości gleb. Rozwój zabudowy mieszkaniowej przyczynia się również do fragmentaryzacji kompleksów leś-nych i korytarza ekologicznego Różanego Strumienia oraz zmiany warunków zasilania głównego cieku.

Istotny wpływ na kształtowanie krajobrazu w zlewni Różanego Strumienia ma postępująca rozbudowa Kampusu Morasko, który powstaje od roku 1999.

Obecnie w jego skład wchodzi kilka wydziałów i jednostek Uniwersytetu im.

Adama Mickiewicza w Poznaniu: Wydział Fizyki, Wydział Matematyki i Infor-matyki, Wydział Biologii, Wydział Nauk Politycznych i Dziennikarstwa, Wydział Chemii, Wydział Historyczny, Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych, jak również Międzyuczelniane Centrum NanoBioMedyczne, Wielkopolskie Centrum Zaawansowanych Technologii, Archiwum UAM oraz pływalnia uni-wersytecka i hala sportowa.

Według podziału geobotanicznego Władysława Szafera (1972), zlewnia Ró-żanego Strumienia znajduje się w okręgu Poznańsko-Gnieźnieńskim, w krainie Wielkopolsko-Kujawskiej. W zmodyfikowanej regionalizacji zaproponowanej przez Matuszkiewicza (2008) obszar znajduje się w okręgu Poznańskim, na granicy dwóch podokręgów: Sierosławskiego i Chludnowskiego. W składzie ga-tunkowym drzewostanów dominuje sosna zwyczajna (Pinus sylvestris), brzoza brodawkowata (Betula pendula) oraz olsza czarna (Alnus glutinosa). Ponadto jako domieszki występują: dąb bezszypułkowy (Quercus petraea), klon pospo-lity (Acer platanoides), jesion wyniosły (Fraxinus excelsior) oraz robinia aka-cjowa (Robinia pseudoacacia). Do szczególnie cennych zbiorowisk roślinnych, występujących na terenie zlewni, należy zaliczyć szuwary wielkoturzycowe oraz bardzo dobrze zachowane łąki ostrożeniowe. Towarzyszą im fragmenty łęgów olszowych Fraxino-alnetum. Na terenach niezagospodarowanych, znajdujących się w sąsiedztwie zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej, dominuje

roślin-Kostrzewski_A_Stacje_2016_RC – 3 kor.indd 159

Kostrzewski_A_Stacje_2016_RC – 3 kor.indd 159 2016-08-17 16:21:432016-08-17 16:21:43

Ryc. 2. Formy użytkowania ziemi i pokrycia terenu oraz formy ochrony przyrody w zlewni Różanego Strumienia (opracowanie: M. Majewski, A. Staszak-Piekarska) Fig. 2. Forms of land use and land cover, and forms of nature protection in the catchment of the Różany Stream (prepared by: M. Majewski, A. Staszak-Piekarska)

Kostrzewski_A_Stacje_2016_RC – 3 kor.indd 160

Kostrzewski_A_Stacje_2016_RC – 3 kor.indd 160 2016-08-17 16:21:432016-08-17 16:21:43

ność ruderalna, reprezentowana przez następujące gatunki: wrotycz pospolity (Tanacetum vulgare), perz właściwy (Elymus repens), bylica polna (Artemi-sia campestris), bylica pospolita (Artemi(Artemi-sia vulgaris), krwawnik pospolity (Achillea millefolium), dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum), babka zwyczajna (Plantago major), szczaw zwyczajny (Rumex acetosa), cykoria po-dróżnik (Cichorium intybus), mniszek pospolity (Taraxacum officinale) oraz reprezentująca obcą florę nawłoć kanadyjska (Solidago canadensis), występu-jąca masowo na terenach sąsiadujących z zabudową. Lokalną florę uzupełnia roślinność tworząca ogrody towarzyszące zabudowie mieszkaniowej jednoro-dzinnej (Wieczorkiewicz, Moczko 2012).

Częściowo na terenie zlewni Różanego Strumienia znajduje się rezerwat przyrody „Meteoryt Morasko”, utworzony w celu ochrony kraterów meteory-towych (Stankowski 2011). Obszar Moraska, obejmujący większość zlewni, od roku 1994 ma status zespołu przyrodniczo-krajobrazowego. Ponadto w zlewni znajdują się dwa użytki ekologiczne (dawny młyn wodny, tzw. Różany Młyn, oraz Jezioro Umultowskie) i jeden pomnik przyrody (głaz narzutowy w lapida-rium przy Instytucie Geologii UAM).

Zlewnia Różanego Strumienia położona jest w sąsiedztwie obszaru mają-cego znaczenie dla społeczności zamieszkującej te tereny, tzw. obszaru „siedli-skowego” Biedrusko (PLH300001), który należy do sieci ekologicznej NATU-RA 2000. Obecność Stacji Bazowej na tym terenie pozwala na wykorzystanie wyników prowadzonego monitoringu środowiska przyrodniczego w podejmo-waniu działań mających na celu zachowanie i przywrócenie walorów przyrod-niczych obszarów chronionych sieci NATURA 2000. Wykorzystanie danych przestrzennych w powiązaniu z danymi uzyskanymi w ramach prowadzonego monitoringu stanowi efektywne narzędzie wspomagania podejmowania decy-zji przez władze lokalne i inne jednostki zaangażowane w działania ochronne.

Istniejąca na obszarze zlewni Różanego Strumienia zabudowa ma dostęp do sieci wodociągowej, elektroenergetycznej oraz gazowej. Obszar zabudowany nie ma natomiast dostępu do sieci kanalizacji sanitarnej i deszczowej. Ścieki bytowe i komunalne odprowadzane są do bezodpływowych zbiorników. Istnie-je więc potencjalne zagrożenie pogarszania stanu jakości zasobów wodnych na skutek niepoprawnie funkcjonujących systemów odprowadzania ścieków (nie-szczelne zbiorniki, zbyt rzadko usuwane ścieki ze zbiorników) oraz znacznego zmniejszenia różnorodności biologicznej, wynikającej ze zmiany warunków siedliskowych w wyniku postępującego rozwoju zabudowy.

Rozwój zabudowy mieszkaniowej przyczynia się również do fragmentaryza-cji kompleksów leśnych i korytarza ekologicznego Różanego Strumienia, zmiany warunków jego zasilania oraz zwiększa ryzyko obniżenia poziomu lustra wody.

Jednym z najważniejszych czynników wpływających na wody powierzchniowe i podziemne zlokalizowane na omawianym obszarze jest pojawienie się nowej

Kostrzewski_A_Stacje_2016_RC – 3 kor.indd 161

Kostrzewski_A_Stacje_2016_RC – 3 kor.indd 161 2016-08-17 16:21:442016-08-17 16:21:44

zabudowy na terenach dotychczas niezagospodarowanych. Realizacja nowej zabu-dowy wiąże się z koniecznością trwałego uszczelnienia części powierzchni, a także wzrostem ilości powstających na tych terenach ścieków komunalnych i bytowych.

Skutkiem tego typu działań jest ograniczenie powierzchni umożliwiającej infiltra-cję wód opadowych i roztopowych, nadmierny spływ powierzchniowy z terenów utwardzonych oraz zwiększenie ryzyka zanieczyszczenia wód substancjami nie-bezpiecznymi na skutek prowadzenia niewłaściwej gospodarki wodno-ściekowej.