Status ludności romskiej: Nie Koniec tabeli 5

Choć Unia Europejska nie poświęcała kwestii ochrony praw mniejszości zbyt licznych aktów, to w przypadku Romów wydano wiele dokumentów i raportów dotyczących tej społeczności oraz problemów, z jakimi się boryka, aczkolwiek w większości nie miały one charakteru bezpośrednio obowiązującego bądź były niewiążące.

Str. 146

Niektórzy zwracają uwagę, że zainteresowanie instytucji UE kwestią mniejszości, a w szczególności Romami w ostatnich latach, musi budzić zdziwienie, skoro niektóre z państw członkowskich, takie jak np. Francja, w ogóle nie uznają istnienia mniejszości narodowych [przypis 593.]. Bez wątpienia wpływ na wzrost zainteresowania miały działania i aktywność międzynarodowych organizacji pozarządowych, takich jak Amnesty International, Human Rights Watch, Project on Ethnic Relations, European Roma Rights Centre [przypis 594.]. Jednakże zwrot w zainteresowaniach krajów

„Starej Unii” z terytorialnych mniejszości etnicznych, do których w głównej mierze odnosiły się polityczne Kryteria Kopenhaskie w momencie ich ogłaszania, na Romów

w ciągu zaledwie kilku lat, akurat w czasie migracji przedstawicieli tej społeczności z krajów Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej na Zachód w poszukiwaniu azylu, może budzić wątpliwości co do rzeczywistej troski o los Romów w rejonach byłego bloku wschodniego, a raczej wskazuje na zmianę w stereotypach

politycznych poszczególnych państw „piętnastki” i obawy o stabilność i

bezpieczeństwo wewnętrzne, a także opinię publiczną w Europie Zachodniej, tak niechętną migrującym Romom pod koniec lat osiemdziesiątych. Niemniej jednak nie można zaprzeczyć, że dużo wcześniej, choć sporadycznie, poszczególne instytucje wspólnotowe w swoich gronach podejmowały problematykę romską. Szczególną rolę odgrywał tu od lat siedemdziesiątych Parlament Europejski, którego

parlamentarzyści od 1975 roku zadawali pytania Komisji Europejskiej dotyczące Romów, Cyganów i Koczowników i który wydał 24 maja 1984 roku wspomnianą już wcześniej rezolucję o sytuacji Cyganów, zawierającą zalecenie dla Komisji, aby przygotowała programy finansowane ze środków unijnych w celu poprawy sytuacji Cyganów bez szkody dla ich wartości kulturowych [przypis 595.]. Skłoniło to Komisję do przeanalizowania sytuacji Romów, co zaowocowało wydaniem w 1984 raportu pt.

Przepisy szkolne dla dzieci Cyganów i wędrowców, który zawierał rekomendacje wdrożenia zaleceń w celu polepszenia położenia dzieci romskich w systemach edukacji poszczególnych państw członkowskich.

Ogólnie w latach osiemdziesiątych i na początku lat dziewięćdziesiątych kwestia romska rozpatrywana była jedynie w dziedzinie edukacji. Zaczęło to ulegać zmianie wraz z raportami, będącymi wynikami monitorowania przez UE spełniania przez państwa kandydujące kryteriów z Kopenhagi. Już 24 maja 1994 roku Parlament Europejski wydał rezolucję o sytuacji Cyganów we Wspólnocie, a rok później, 13 lipca, o dyskryminacji Romów. Zawierały one jednak bardzo zdawkowe informacje i zalecenia dla państw członkowskich. Zdecydowanie szerzej potraktowano

problematykę romską w kolejnej rezolucji Parlamentu Europejskiego, uchwalonej 10 lat później, a mianowicie rezolucji z 28 kwietnia 2005 roku w sprawie sytuacji Romów w Unii Europejskiej.

Str. 147

W części B czytamy, że PE dostrzega, iż „od 12 do 15 milionów Romów

zamieszkujących Europę, z czego od 7 do 9 milionów teren Unii Europejskiej, cierpi z powodu dyskryminacji rasowej, a w wielu przypadkach również dyskryminacji

strukturalnej, biedy i marginalizacji społecznej, a także staje się przedmiotem różnorakiej dyskryminacji opartej na płci, wieku, niepełnosprawności i orientacji seksualnej” [przypis 596.]. Z kolei w części E Parlament Europejski odnosi się do statusu ludności romskiego pochodzenia w poszczególnych krajach członkowskich poprzez konstatację, że „wspólnota Romów nadal nie jest postrzegana we

wszystkich Państwach Członkowskich i krajach kandydujących jako mniejszościowa grupa etniczna lub narodowa, a tym samym nie korzysta z praw związanych z tymże statusem we wszystkich zainteresowanych państwach” [przypis 597.]. Szczególnie istotne dla kwestii etnicznej mobilizacji Romów są części J i K. W tej pierwszej PE wyraża żal w związku z niskim poziomem reprezentacji Romów w strukturach rządowych i administracji publicznej w Państwach Członkowskich i krajach

kandydujących, w których stanowią oni znaczny procent populacji, mając na uwadze, że wspomniane rządy podjęły działania na rzecz zwiększenia liczby Romów

pracujących w strukturach decyzyjnych, lecz osiągnięty postęp jest niewielki [przypis 598.]. W części K Parlament dostrzega potrzebę zapewnienia efektywnego udziału przedstawicieli społeczności romskiej w życiu politycznym i przy podejmowaniu decyzji ich dotyczących [przypis 599.]. Parlament wezwał również Radę Europy, Komisję Europejską, Państwa Członkowskie i kraje kandydujące, aby rozpatrzyły

„kwestię uznania Romów jako mniejszości europejskiej” [przypis 600.] oraz państwa członkowskie i kraje kandydujące do „opracowania strategii mającej na celu wzrost udziału Romów w wyborach, jako wyborców i kandydatów na wszystkich szczeblach”

[przypis 601.]. Rezolucja [przypis 602.] z 2005 roku zawierała również wiele zaleceń dotyczących sytuacji Romów na rynku pracy, w edukacji, opieki zdrowotnej oraz zwalczania dyskryminacji, potwierdzając także skrajną marginalizację tej

społeczności w Europie. Rezolucja ta przyjęła też datę 8 kwietnia za

Międzynarodowy Dzień Romów, który został ustanowiony na Światowym Kongresie Romów w 1971 roku.

Str. 148

Kolejną istotną rezolucję w świetle omawianej problematyki stanowi Rezolucja PE z dnia 31 stycznia 2008 roku w sprawie europejskiej strategii wobec Romów, w której Parlament wezwał Komisję do „opracowania europejskiej strategii ramowej w sprawie integracji Romów, mającej na celu zapewnienie spójności polityki na szczeblu UE w odniesieniu do integracji społecznej Romów, a także wzywa Komisję Europejską do

przygotowania kompleksowego wspólnotowego planu działań na rzecz integracji Romów, mającego za zadanie zapewnienie wsparcia finansowego dla realizacji celów europejskiej strategii ramowej w sprawie integracji Romów” [przypis 603.], oraz do „powierzenia jednemu z jej komisarzy odpowiedzialności za koordynację polityki w sprawie Romów” [przypis 604.]. W rezolucji tej PE potwierdził i rozwinął zalecenia rezolucji z 2005 roku co do zasady „Romowie dla Romów” i wezwał Komisję

Europejską do opracowania metodologii działań opartej na tej zasadzie, uznając ją za skuteczny instrument rozwiązywania problemów ludności romskiej [przypis 605.]

oraz wdrożenia europejskiej strategii integracji Romów, a jej realizację miałyby koordynować jednostki ds. Romów, których powołanie jest rekomendowane. Ważne zalecenie zawiera punkt 23, w którym Parlament wzywa państwa UE do

„zaangażowania najniższego szczebla społeczności romskiej w celu umożliwienia Romom pełnego skorzystania z zachęt oferowanych przez UE, mających na celu promowanie praw Romów i integrację ich społeczności, czy to w zakresie edukacji, czy też zatrudnienia lub uczestnictwa w życiu publicznym, zważywszy, że udana integracja wymaga oddolnego podejścia i współodpowiedzialności; podkreśla znaczenie rozwijania romskich zasobów ludzkich i zdolności zawodowych w celu wspierania ich obecności w administracji publicznej wszystkich szczebli, w tym w instytucjach UE” [przypis 606.].

Rezolucja ta, tak jak poprzednie, podejmuje także kwestie problemów społecznych Romów i społeczności marginalizowanych, takie jak: ubóstwo, segregacja,

lichwiarstwo, długotrwałe bezrobocie, podwójna dyskryminacja kobiet (ze względu na płeć i pochodzenie) czy dyskryminacja, jeśli chodzi o opiekę zdrowotną i

ubezpieczenia społeczne.

Z kolei rezolucja z 14 stycznia 2009 roku w sprawie stanu praw podstawowych w Unii Europejskiej w latach 2004–2008 odzwierciedla ubolewanie PE nad tym, że „państwa członkowskie nadal uchylają się od kontroli na szczeblu Unii ich własnej polityki i praktyki w zakresie praw człowieka i próbują ograniczyć ochronę tych praw do ram czysto krajowych, co przynosi szkodę aktywnej roli obrońcy praw człowieka, jaką odgrywa Unia Europejska na świecie, i prowadzi do zachwiania wiarygodności zewnętrznej polityki UE w zakresie obrony praw podstawowych” [przypis 607.].

Str. 149

Nawołuje też Europejski Trybunał Sprawiedliwości do wykorzystywania jako źródła

inspiracji przy opracowywaniu orzecznictwa tradycji konstytucyjnych państw członkowskich [przypis 608.]. W punktach 51–53 w Tytule Romowie Parlament podkreśla, że społeczność romska potrzebuje globalnej polityki ukierunkowanej na dyskryminację Romów [przypis 609.], a wykluczenie i dyskryminację tej grupy ludności uznaje za stwierdzony fakt, wymieniając w punkcie 54 przykładowe sytuacje, w których Romowie najczęściej doświadczają nierówności [przypis 610.].

Wśród rezolucji Parlamentu Europejskiego, istotnych dla wspierania procesu

etnicznej mobilizacji Romów, należy także wymienić Rezolucję Parlamentu z dnia 11 marca 2009 roku w sprawie sytuacji społecznej Romów i ułatwienia im dostępu do rynku pracy w UE, gdzie podkreślono, że „polityka skoncentrowana na Romach w wielu przypadkach nie poprawiła ich sytuacji; domaga się, by zainteresowane strony ze społeczności romskiej brały udział w podejmowaniu decyzji we wszystkich

dotyczących ich szczególnie działaniach UE lub państw członkowskich, tak aby uszanować ich zdolność do samoorganizacji i odpowiedzialność za nią” [przypis 611.]. PE zwraca też uwagę, że „chociaż państwa członkowskie wykorzystały znaczną część środków UE i państw członkowskich, aby pomóc znaleźć pracę osobom długotrwale bezrobotnym, to jednak nie znaleziono jeszcze na szczeblu UE spójnego rozwiązania”, niektóre państwa członkowskie pogłębiły stygmatyzację Romów poprzez „zastosowane przez nie środki, takie jak publiczne programy zatrudnienia” [przypis 612.].

Szczególnie ważne są artykuły 51 i 52. Artykuł 51 mówi, że „zachowanie języka i kultury Romów stanowi wartość europejską”, nie popiera jednak idei

bezpaństwowego „narodu Europejskiego”, „bo to zwolniłoby państwa członkowskie z odpowiedzialności oraz podważyło możliwość integracji” [przypis 613.]. W artykule 52 czytamy, że „konsekwencją przyjęcia nadmiernych środków wobec społeczności romskich może być pogorszenie i tak już dramatycznej sytuacji tej mniejszości i zaprzepaszczenie jej szans na integrację” [przypis 614.].

Znaczenie konsultacji z liderami romskimi podkreślone zostało natomiast w artykule 53, w którym Parlament Europejski wezwał KE i państwa członkowskie do

współpracy z organizacjami i społecznościami romskimi w celu opracowania strategii działania [przypis 615.].

Str. 150

Jeszcze większe zaangażowanie przedstawicieli społeczności romskiej postulowane

jest w artykułach 60 i 73, w których odpowiednio PE „zaleca, aby państwa członkowskie:

a. stworzyły na szczeblu UE grupę ekspertów, obejmującą przedstawicieli Romów, w celu koordynacji strategii państw członkowskich na rzecz Romów i wykorzystanie funduszy UE do jej promocji;

b. ustanowiły partnerstwo między poszczególnymi organizacjami reprezentującymi interesy Romów a odpowiednimi instytucjami państw członkowskich;

c. opracowały takie instrumenty, jak kredyty preferencyjne i dotacje publiczne, a także, aby przy planowaniu dopłat rolnych określiły jako ważny cel umożliwienie obywatelom romskim osiągnięcie warunków, w których mogą utrzymać się z rolnictwa, aby oprócz lub zamiast poszukiwania płatnego zatrudnienia w rolnictwie byli otwarci na poszukiwania innowacyjnych form pracy w rolnictwie, w tym w ramach spółdzielni społecznych, uzasadniając tym samym zapewnienie niezbędnych

środków” [przypis 616.], oraz „proponuje Komisji i państwom członkowskim

powołanie na szczeblu UE forum, na którym siły społeczne, związkowe, organizacje pozarządowe reprezentujące Romów i ich interesy mogłyby w sposób ciągły

konsultować się z myślą o opracowaniu wytycznych i wymianie dobrych praktyk w celu ułatwienia podejścia skoordynowanego na szczeblu UE” [przypis 617.].

Wymienione rezolucje Parlamentu Europejskiego zawierają wiele cennych zaleceń i są dowodem na to, że instytucje UE dostrzegają potrzebę i konieczność

angażowania Romów w swoje prace i inicjatywy. Niemniej jednak deklaratywność tych dokumentów osłabia ich wymowę, jednakże mogą one służyć liderom i

organizacjom romskim jako argument w debacie publicznej w krajach członkowskich i na forum UE.

Parlament organizuje także konferencje i okrągłe stoły, które dotyczą różnych

aspektów problematyki romskiej. Jak dotąd, najważniejszym z nich okazał się okrągły stół Romowie – prawdziwie europejski lud, zorganizowany przez frakcję Zielonych w PE 12 lipca 1996 roku. Sfinalizowaniem obrad było wydanie dokumentu, w którym Romowie/Cyganie zostali określeni jako jedna z najstarszych grup etnicznych w Europie, która przenika granice narodowe [przypis 618.].

Także Rada Unii Europejskiej, choć znacznie rzadziej, wydaje dokumenty bezpośrednio bądź pośrednio odnoszące się do Romów. Wśród nich należy wymienić: rezolucję Rady Ministrów Edukacji z 22 maja 1989 roku w sprawie edukacji dzieci Cyganów i ludów koczowniczych, rezolucję Rady w sprawie

zaawansowania inkluzji Romów czy dokument Rady z 27 maja 2009 roku, w którym przyznawała, że istnieje potrzeba międzykulturowego podejścia, które będzie

angażować zarówno Romów, jak i inne osoby o różnym pochodzeniu etnicznym.

Zdaniem Rady wielokulturowe nauczanie i kompetencje są niezbędne dla efektywnej komunikacji i polityki i zasługują na promocję na równi ze zwalczaniem uprzedzeń i stereotypów.

Str. 151

Rada zaznaczyła także, że strategie polityki dotyczące integracji Romów będą najskuteczniejsze, gdy są ukierunkowane i jednocześnie służą włączeniu Romów do społeczeństwa, gdy są oni świadomi znaczenia ich aktywnego uczestnictwa i

obecności w procesie integracji, m.in. za pośrednictwem odpowiednich organizacji pozarządowych, i gdy w stosownych przypadkach polityki te są aktywnie wspierane przez przedstawicieli Romów, zgodnie z krajowym ustawodawstwem lub krajowymi mechanizmami. Rada UE zachęciła także Komisję Europejską oraz wszystkie państwa członkowskie do stosowania Wspólnych Zasad Podstawowych Włączenia Romów (uchwalonych w kwietniu 2009 roku w Pradze na pierwszym spotkaniu zintegrowanej Europejskiej Platformy Włączenia Romów) przy projektowaniu i wdrażaniu strategii politycznych, które będą miały na celu promowanie pełnego włączenia Romów, jak również obrony praw podstawowych, równości kobiet i mężczyzn, zwalczania dyskryminacji, zubożenia i społecznego wykluczenia, aby zapewnić dostęp do edukacji, opieki zdrowotnej, zakwaterowania, zatrudnienia, opieki społecznej, wymiaru sprawiedliwości, sportu i kultury [ przypis 619.] . Rada zaznaczyła też, że bardzo istotne jest wykorzystanie zintegrowanej

Europejskiej Platformy Włączenia Romów jako forum wymiany dobrych praktyk i doświadczeń między krajami członkowskimi i państwami, które chcą przystąpić do UE, oraz organizacjami międzynarodowymi i innymi podmiotami, zaangażowanymi w sprawy romskie. Rada zwróciła także uwagę Komisji Europejskiej na fakt, że

uczestnictwo Romów w życiu społecznym i politycznym oraz równe prawa dla nich powinny być nadrzędnym założeniem, które musi być realizowane przez wszystkie podmioty życia publicznego w ramach ich kompetencji. Rada podkreśliła też, jak niezmiernie istotne jest umożliwianie zaangażowania Romów w projektowanie, wdrażanie i monitorowanie wszelkich strategii ich dotyczących. Wystosowała także w raporcie podziękowania dla Królestwa Hiszpanii, które miało organizować 8 kwietnia

2010 roku drugi Szczyt Romów Europejskich (pierwszy odbył się 16 września 2008 roku) [ przypis 620.] .

Dodatkowo Rada wydaje również dokumenty wspólnie z innymi instytucjami, które zazwyczaj dotyczą Romów tylko pośrednio, jak np.: Decyzję numer 771/2006/WE PE i decyzję Rady z 17 maja 2006 roku, ustanawiające Europejski Rok na Rzecz

Równych Szans dla Wszystkich (2007) – w Kierunku Sprawiedliwego

Społeczeństwa, gdzie w punkcie 12 podkreślony jest problem dyskryminacji i niechęci wobec Romów [ przypis 621.] , czy też przyjmuje dokumenty przygotowane przez inne instytucje, takie jak przykładowo dokument zaakceptowany przez Grupę COCEN przed Radą w Helsinkach w 1999 roku pt. Rekomendacje nt. sytuacji Romów w krajach kandydujących [ przypis 622.] , który również podkreślał zasięg i znaczenie problemu dyskryminacji wobec Romów.

Str. 152

Niniejszy podrozdział był próbą zebrania i przeanalizowania najważniejszych inicjatyw legislacyjnych i politycznych UE, ukierunkowanych na poprawę sytuacji Romów w Europie, ze szczególnym uwzględnieniem ochrony praw mniejszości i instrumentów wspierania procesu etnicznej mobilizacji. Jednakże, mimo

innowacyjności i postępowości niektórych omówionych rozwiązań, należy zgodzić się z Sebastianem Wojciechowskim, który stwierdził, że nawet najlepsze regulacje prawne mogą okazać się niewystarczające, aby rozwiązać problemy

narodowościowe [przypis 623.]. I choć przymiotnik „narodowościowe” należałoby w tym wypadku zastąpić bardziej odpowiednim określeniem „etniczne” bądź „etniczne i społeczne”, to niewątpliwie w przypadku grupy tak zmarginalizowanej, jak Romowie, same przypisy i akty prawne, choćby najdoskonalsze, nie wystarczą. Dlatego też Unia Europejska podejmuje inicjatywy programowe i wykonawcze na rzecz Romów, które będą przedmiotem rozważań w kolejnym podrozdziale.

4.2.

Programy i fundusze Unii Europejskiej na rzecz społeczności romskiej w Europie José Manuel Barroso, przewodniczący Komisji Europejskiej, w swoim przemówieniu otwierającym Europejski Szczyt Romów w 2008 roku powiedział, że aby usunąć trudności i przeszkody, które stoją przed grupą tak nieuprzywilejowaną jak Romowie:

„potrzebujemy więcej niż tylko niedyskryminacji. Ci ludzie są od dawna tak wyłączeni – przez społeczeństwa większościowe, jak również ze względu na własne tradycje –

że po prostu nie zaczynają z tego samego poziomu, co większość innych obywateli.

Potrzebujemy czegoś więcej niż tylko traktowania Romów «jak każdą inną osobę», choć nawet to często nie ma miejsca” [przypis 624 . ] . Świadomość konieczności stosowania innych instrumentów w odniesieniu do Romów niż tylko prawna ochrona praw człowieka i mniejszości w ramach UE i państw członkowskich wpłynęła na kształtowanie się ram strategii finansowego wsparcia dla programów i projektów na rzecz ludności romskiej z budżetu Unii i państw członkowskich.

Str. 153

Już kilkanaście lat przed przemówieniem Barroso tworzono i wdrażano inicjatywy, które uzyskiwały wsparcie finansowe UE w ramach Funduszu PHARE (Program Pomocy Polsce i Węgrom w Restrukturyzacji Gospodarki – Poland and Hungary Assistance for the Restructuring of the Economy) w okresie przedakcesyjnym w latach 1993–2001 [przypis 625.]. Początkowo Fundusz przeznaczony był dla Polski i Węgier, jednak później rozszerzono jego zasięg na inne kraje kandydujące i zaczęto używać nazwy w zmienionej pisowni – Phare [przypis 626.]. Państwa te zachęcane były przez Komisję do wykorzystywania środków w ramach Funduszu na projekty mające na celu poprawę położenia Romów. Tabela 6. pokazuje wykorzystanie środków Phare na programy skierowane do ludności romskiej w krajach, które otrzymały na ten cel najwięcej funduszy.

Tabela 6. Programy dla Romów w Europie Środkowej i Wschodniej, dofinansowane z Funduszu Phare w latach 1993–2001 (w tysiącach euro) [przypis 627.]. Pomiń tabelę 6.

1. Kraj: Bułgaria