C echą c h a ra k te ry sty c z n ą p ostępu u rb an iz ac ji w X IX i początkach X X w. — obok w zro stu u d ziału ludności m iejskiej w śród m iesz k ańców k ra ju , a także zw iększania się o d setka osób u trz y m u ją cych się z zaw odów n iero ln iczy ch — b y ły p rze m ia n y w s tr u k tu rze w ielkości ośrodków m iejsk ich . W zrost liczebności ludności m iejsk iej ty lk o częściowo dokonyw ał się w sk u te k rozw oju n o w ych, w epoce przem ysłow ej po w stały ch m iast. R ozw ijały się tak że m ia sta h isto ry czn e, szczególnie szybko te, k tó re u zy sk ały i zdołały w y k o rzy stać dogodne w a ru n k i dla działalności gospo d arczej, czy n n ik a n a jsiln ie j o ddziałującego n a w zro st m iast. W K ró lestw ie P olsk im , w okresie półw iecza p rze d p ierw szą w o j ną św iatow ą sk a la w ielkości ośrodków m iejsk ich u leg ła z a sa d n i czej zm ianie. P rz e strz e n n e u jęcie tego zjaw iska, podobnie ja k i tem p a w zro stu ludności m iejsk iej, w sk azu je n a n a jisto tn ie jsze w ów czas czyn n iki m iastotw óręze.
A by odtw orzyć s tr u k tu rę w ielkości m iast i osad, niezbędne są in fo rm acje o z a lu d n ien iu poszczególnych ośrodków . O dnośnie do m iast m am y d an e dotyczące w szystkich trz e ch p rz y ję ty c h w p ra c y p rzek ro jó w , w y m a g a ją one je d n a k p ew nych uzu p ełn ień dla la t 1872 i 1913. P o n iew aż dla ty chże cezu r k rań co w y ch b ra k analogicznych d an y ch do tyczących osad, trz e b a było — idąc za źródłam i — p rzy ją ć jak o początek i koniec okresu la ta 1865 i 1909 1. W an ek sie 6 zostały um ieszczone w y k azy m iast i osad
w edłu g k a te g o rii w ielkości. W ta b lic a c h -w tekście zam ieszczam głów nie w sk aźn iki i ograniczam się do pod ziału K ró lestw a na dw ie stre fy . S tru k tu r ę w ielkości m iast i osad w edług gu b ern i, w k o lejn y c h p rze k ro ja c h , ilu s tru ją w y k resy .
Ju ż rz u t oka n a tabele dotyczące m iast i osad (tab. 18 i 24) pozw ala stw ierd zić „p rzesu w an ie się ” n a skali w ielkości w m iarę u p ły w u czasu, k u klasom o w ięk szy ch w arto ściach. B yło to zja w isko w y stę p u ją c e dość ró w n o m iern ie n a całym obszarze K ró le stw a, g d y chodzi o osady. N ato m iast gdy chodzi o m iasta — w y ró żn ia ły się zdecydow anie g u b e rn ie w arszaw sk a i p io trk o w sk a (zob. w y k re sy 4B i 6B). Do końca X IX w. ty lk o w ty ch dw óch g u b e rn ia c h zn a jd o w ały się m iasta ponad 50- i 100-tysięczne i do piero w początku X X w. p o jaw iły się jeszcze dw a ośrodki z lu d nością p rze k ra cz a ją c ą 50 tys.: L u b lin i K alisz.
W 1872 r. połow a ludności m iast skup ion a b y ła w ośrodkach m ają cy c h do 10 tys. m ieszkańców (101, to je s t 87,0% m iast). N a leżało do n ich jed n o ty lk o m iasto g u b e rn ia ln e — K ielce. Pozo stałe, z w y ją tk ie m L u b lin a (oraz W arszaw y) tw o rzy ły g ru p ę m iast 10 do 20 tys., do k tó ry c h zaliczały się w ów czas tak że W łocław ek w g u b e rn i w arszaw sk iej, Częstochow a i Z gierz w g u b ern i p io tr kow skiej oraz A u gu stów i K a lw a ria w g u b e rn i suw alskiej (ra zem 12, to je s t 10,3% m iast). T rzy najw ięk sze m ia sta to: L u b lin z blisko 29 tys. m ieszkańców , Łódź, k tó ra przek ro czy ła 50 ty s. oraz W arszaw a, k tó ra osiągnęła 276 ty s. (tab. 18 oraz an ek s 6).
W zw iązku z ro zw ojem m ia st liczba m ały ch ośrodków (do 10 tys.) sp adła do 87 (73,2%) w 1897 r. i 61 (51,3%) w 1913 r.; ich zalu d n ien ie zm niejszyło się odpow iednio do 24% i około 12% ogółu m ieszkańców m i a s t 2. W zrosła n a to m ia st znacznie liczba m ia st śre d n ic h ( 1 0 -5 0 tys.): z 13 (11,2%) w 1872 r. do 30 (25,2%) w 1897 r. i 50 (42,0%) w 1913 r. Ich zalu d n ien ie potroiło się w la tach 1872 - 1897 (201,6 - 607,0 tys.); w p oczątkach X X w. n a stą p ił d alszy w zro st bezw zg lęd ny do ponad 900 tys., udział ludności ty c h m ia st zm n iejszy ł się je d n a k nieco w zw iązku z szybkim ro z w ojem m ia st d uży ch (50 do 100 tys.) i w ielk ich (ponad 100 tys.).
J P a m i ę t a ć t r z e b a , ż e d a n e z a 1913 r . s ą z a w y ż o n e , s z c z e g ó l n i e j e ś l i c h o d z i o m n i e j s z e m i a s t a . R z e c z y w i s t e w s k a ź n i k i p o w i n n y w i ę c b y ć w y ż s z e w g r u p a c h m i a s t w i e l k i c h i d u ż y c h , n iż s z e z a ś w m n i e j s z y c h .
Tabela 18. Struktura wielkości miast w latach 1872, 1897 i 1913 (wg grup guberni)
1872 r.
K rólestw o Polskie gubernie południowo* gubernie
północno-K lasy wielkości1 ■zachodnie ■wschodnie
liczba liczba i % liczba liczba i % liczba liczba i %
m iast ludności m iast ludności m iast ludności
1 2 3 4 5 6 7 1. D o 3 tys. 9 20 700 1.9 7 15400 2,1 2 5 283 1.5 2. 3 - 5 tys. 36 149 700 14,0 18 78 500 10,9 18 71 200 20,2 3. 5 — 10 tys. 56 372 200 34,8 31 212 100 29,6 25 160 115 45,5 razem do 10 tys. 101 542 600 50,7 56 306 000 42,6 45 236 600 67,2 4. 1 0 - 2 0 tys. 12 172 700 16,1 6 86 400 12,0 6 86 300 24,6 5. 2 0 - 3 0 tys. 1 28 933 2,7 - - - 1 28 933 8,2 6. 3 0 - 4 0 tys. - - — - - — - — -7. 40 - 50 tys. - - - - - - -razem 10—50 tys. 13 201 600 18,8 6 86 400 12,0 7 115233 32,8 8. 5 0 - 6 0 tys. 1 50 498 4,7 1 50 498 7,0 - -9. 60 - 70 tys. - - - — - — - -10. 7 0 - 8 0 tys. •» — - - - - - - - -11. 8 0 - 9 0 tys. - - — — — — — — — 12. 9 0 - 1 0 0 tys. - - - - -razem 5 0 —100 tys. 1 50 498 4,7 1 50 498 7,0 -13. 1 0 0 -5 0 0 tys. 1 275 999 25,8 1 275 999 38,4 - 14. 500 t y s . -15. 1 m in i więcej - - - - - - -Ogółem 116 1 070 700 100,0 64 718 900 100,0 52 351 800 100,0 1897 r. 1. D o 3 tys. 6 15 502 0,7 3 8 330 0,5 3 7 172 1,7 2. 3 - 5 tys. 26 107 622 5,1 13 52 353 3,1 13 55 269 12,9 3. 5 — 10 tys. 55 385 245 18,2 29 204 227 12,1 26 181 018 42,5 Razem do 10 tys. 87 508 369 24,0 45 264 910 15,7 42 243 459 57,1 4. 1 0 - 2 0 tys. 17 235 000 11.1 10 141 000 8,3 7 93 584 22,0 5. 2 0 - 3 0 tys. 10 240 424 11.4 8 197 407 11,7 2 43 017 10,1 6. 3 0 - 4 0 tys. - - - - - - — - — 7. 4 0 - 5 0 tys. 3 132 000 6,2 2 86 000 5,1 1 46 118 10,8 Razem 10 — 50 tys. 30 607 000 28,7 20 424 000 25,1 10 182 719 42,9 8. 5 0 - 6 0 tys. - - - - - - -9. 6 0 - 7 0 tys. - - — - - - — - -10. 70 - 8 0 tys. - - - - - - - - -11. 8 0 - 9 0 tys. — — — — - — — — — 12. 9 0 - 1 0 0 tys. - - - - - - - - -Razem 5 0 —100 tys. - -13. 100 - 500 tys. 1 340 000 16,1 1 340 000 20,1 - — — 14. 500 t y s . -. — 1 min 1 660 000 31,2 1 660 000 39,1 — - -15. 1 min i więcej - - - - — -
-1 2 1 3 4 5 6 1913 r. 1. D o 3 tys. — — — — — — — — — 2. 3 - 5 tys. 12 47 700 1.4 5 20 300 0,7 7 27 400 4,5 3. 5 - 1 0 tys. 49 355 000 10,4 24 172 700 6,2 25 182 300 30,2 R azem d o 10 tys. 61 402 700 11,8 29 193 000 6,9 32 209 700 34,7 4. 10 - 2 0 tys. 33 422 405 12,4 19 231 399 8,2 14 191 006 31,6 5. 20 — 30 tys. 9 213 000 6,3 5 112000 4,0 4 101 381 16,8 6. 30 —40 tys. 6 207 000 6,1 5 176 000 6,3 1 30 926 5,1 7. 40 — 50 tys. 2 88 500 2,6 2 88 500 3,2 - - -R azem 1 0 —50 tys. 50 931 000 27,4 31 608 000 21,7 19 323 313 53,5 8. 5 0 - 6 0 tys. 2 107 076 3,2 2 107 076 3,8 - - -9. 6 0 - 7 0 tys. 1 60 550 1,8 1 60 550 2,2 - • — -10. 7 0 - 8 0 tys. 1 71 586 2,1 - - - 1 71 586 11,8 11. 8 0 - 9 0 tys. 1 89 557 2,6 1 89 557 3,2 - — -12. 9 0 - 1 0 0 tys. - — - - — - -Razem 50 — 100 tys. 5 328 769 9,7 4 257 183 9,2 1 71 586 11,8 13. 1 0 0 - 5 0 0 tys. 14. 500 t y s . -1 140 000 4,1 1 140 000 5,0 — — — — 1 m in 1 600 000 17,6 1 600 000 21,4 - - — 15. 1 m in i więcej 1 1 000 000 29,4 1 1 000 000 35,8 - - -Ogółem 119 3 403 000 100,0 67 2 798 000 100,0 52 604 600 100,0
1 Poszczególne klasy oznaczają wielkość w granicach od pierwszej liczby do drugiej m inus jeden. Uwagi: zob. tab. 6 i aneks 6.
Źródła: zob. aneks 6.
L udność m iast śred n ich stan o w iła w k o lejn y c h la ta c h p rze k ro jo w ych 18,8%, 28,7% i około 27% ogółu ludności m iast.
W idoczne są też przesu n ięcia w e w n ą trz przed ziałów z k lasy do klasy. W 1897 r. było ju ż 10 m iast z ludnością 20 do 30 tys., w śró d nich 6 g u b e rn ia ln y c h . W k lasie niższej pozostały n a d a l t y l ko Łom ża i S u w ałk i, L u b lin o siągnął ju ż 46 tys. i znalazł się w k lasie m ia st 40 do 50 ty s. w ra z z C zęstochow ą i Sosnowcem . W 1913 r. n astąp iło dalsze p rzesu n ięcie n a sk ali w ty m sam ym k ie ru n k u (por. tab. 18 oraz an ek s 6).
W końcu stu lecia K ró lestw o nie m iało ani jed neg o m iasta z ludnością 50 do 100 tys. P o p rzed n io n a p o czątk u tego przed ziału zn ajd o w ała się Łódź, k tó ra je d n a k dzięki sw em u niezw yk le szyb k iem u rozw ojow i przeszła ju ż do m ia st w ielkich. W 1913 r. m iast d użych m iało K ró lestw o pięć, a m ianow icie: Częstochow ę, K alisz, B ędzin i W łocław ek w stre fie lew obrzeżnej oraz L u b lin w p r a w obrzeżnej. Sosnow iec w początkach X X w. p rze su n ą ł się z g ru py m iast śred n ich do w ielkich. T ak w ięc w 1872 r. K rólestw o m iało ty lk o jed n o w ielkie m iasto — W arszaw ę (25,8% ogółu
Tabela 19. Miasta według kategorii wielkości w latach 1872,1897 i 1913 (wg grup guberni) — relacje wewnątrz poszczególnych klas
K lasy wielkości1 K rólestw o Polskie
Liczba miast Liczba ludności
1872 r. 1897 r. 1913 r. 1872 r. 1897 r. 1913 r. gubernie połudn. -zach. gubernie półn.--wsch. gubernie p ołudn.- -zach. gubernie półn.--wsch. gubernie połudn.- -zach. gubernie półn.--wsch. gubernie połudn.- -zach. gubernie półn.--wsch. gubernie połudn. -zach. gubernie półn.--wsch. gubernie po łu d n .- -zach. gubernie półn.--wsch. 1. D o 3 tys. 100 77,8 22,2 50,0 50,0 — — 74,4 25,6 53,7 46,3 — _ 2. 3 - 5 tys. 100 50,0 50,0 50,0 50,0 41,7 58,3 52,4 ' 47,6 48,6 51,4 42,6 57,4 3. 5 - 1 0 tys. 100 55,4 44,6 52,7 47,3 49,0 51,0 57,0 43,0 53,0 47,0 48,6 51,4 Razem do 10 tys. 100 55,4 44,6 51,7 48,3 47,5 52,5 56,4 43,6 52,1 47,9 47,9 52,1 4. 1 0 - 2 0 tys. 100 50,0 50,0 58,8 41,2 57,6 42,4 50,0 50,0 60,0 40,0 54,8 45,2 5. 2 0 - 3 0 tys. 100 - 100,0 80,0 20,0 55,6 44,4 - 100,0 82,1 17,9 52,6 47,4 6. 3 0 —40 tys. 100 - - - - 83,3 16,7 - - — - 85,0 15,0 7. 4 0 - 50 tys. 100 - 66,7 33,3 100,0 - - - 65,2 34,8 100,0 -Razem 10 — 50 tys. 100 46,2 53,8 66,7 33,3 62,0 38,0 42,9 57,1 69,9 30,1 65,3 34,7 8. 50 —60 tys. 100 100,0 - - 100,0 - 100,0 - - 100,0 -9. 60 - 7 0 tys. 100 - - — - 100,0 - — - - — 100,0 — 10. 7 0 - 8 0 tys. 100 - - - - — . 100,0 - — - - — 100,0 11. 8 0 - 9 0 tys. 100 - - - - 100,0 - — - — - 100,0 -12. 9 0 - 1 0 0 tys. 100 - - - — — — — — — — — — R azem 50 — 100 tys. 100 100,0 - - 80,0 20,0 100,0 - - 78,2 21,8 13. 1 0 0 -5 0 0 tys. 100 100,0 - 100,0 - 100,0 - 100,0 - 100,0 - 100,0 -14. 500 tys. — 1 min. 100 - - 100,0 - 100,0 - - - 100,0 - 100,0 -15. 1 m in i więcej 100 - - - 100,0 — — — - — 100,0 — Ogółem 100 55,2 44,8 56,3 43,7 56,3 43,7 67,2 32,8 79,8 20,2 82,2 17,8
1 Poszczególne klasy oznaczają wielkości w granicach o d pierwszej liczby do drugiej m inus jeden. U w agi: zob. tab . 6 i aneks 6.
Ź ró d ło : zob. aneks 6.
% 100 ■ 9 0 8 0 7 0 6 0 5 0 4 0 3 0 20 10 1 8 7 2 r. 1 8 9 7 r. 1 8 7 2 r. 1 9 1 3 r. r z 1 8 9 7 r. 1 9 1 3 r. 1 8 7 2 r. 1 8 9 7 r. 1 9 1 3 r.
Królestwo Polskie gubernie południowo-zachodnie półn^-^s^hodnie
Miasta o liczbie ludności: | I do 10 tys. \///A 5 0 -1 0 0 tys. 5 0 0 ty s .- 1 min f c = l 1 0 -5 0 tys. h ^ 3 1 0 0 -5 0 0 tys. 1 min i więcej
% 100 80 60 40 20 % 100 80 60 40 20 6. a.b.c
a.b.c. a.b.c. a.b.c. a.b.c.
8. 9.
a.b.c a.b.c. a.b.c.
5 a.b.c. 10. a.b.c. a. 1872 r. b. 1897 r. c. 1913 r. 1. gub. 2. gub. 3. gub. 4. gub. 5. gub. 6. gub. 7. gub 8. gub. 9. gub. 10. gub. warszawska piotrkowska KaiisKa kielecka radomska lubelska siedlecka płocka łomżyńska suwalska Miasta: I I do 10 tys. 10-50 tys. | 50 -100 tys. 1100-500 tys. | 500 tys.-1 min 11 min i więcej
Wykres 4B. Struktura w ielk ości m iast w K rólestw ie Polskim (ludność) w g guberni. (Wykres n ie uwzględnia proporcji m iędzy guberniam i i zm ian w czasie ogólnego zaludnienia m iast poszczególnych guberni. Każdy słupek
ozinacza 100% ludności m iast określonej ¡guberni w danym roku).
m ieszkańców m iast), w 1897 r. dw a — W arszaw ę i Łódź (razem 47,3% ), w 1913 r. trz y — z Sosnow cem (około 50%). P rz e d p ie rw szą w o jn ą św iatow ą W arszaw a z przed m ieściam i przek ro czy ła m i lion m ieszkańców .
Pow szechnie n o to w a n y m zjaw isk iem je s t szybsze tem po w zro s tu m iast w iększych. T ak też b yło w K ró lestw ie. W tab . 20 ze staw ione zostały w sk aźn ik i c h a ra k te ry z u ją c e w zro st ludności m ia st głów nych k a te g o rii w ielkości dla całego obszaru k ra ju . B a r dziej szczegółow a analiza (w edług poszczególnych klas) je s t u tr u d niona ze w zględu na konieczność przep ro w ad zen ia szacunku dla cezury końcow ej. Zgodnie z p rz y ję ty m p oprzednio założeniem , za p o p raw n e u z n an e zostało ty lk o zalu d n ienie trz e ch n ajw ięk szy ch skupisk , stą d w p rzed ziale o sta tn im w sk aźn ik i o p a rte n a dan y ch urzęd o w y ch i szacu n ku nie ró żn ią się. S zacu n ek przep ro w ad ziłam odnośnie do całych przedziałów , nie u w zg lęd n iając e w e n tu aln y c h 176
* Tabela 20. Wzrost ludności miast według kategorii wielkości
Klasy wielkości1 W skaźniki wzrostu: 1 8 7 2-1897 1 8 9 7 - 1913 1872--1913 wg danych urzędowych wg szacunku 2 2 wg danych urzędowych wg szacunku 2 2 D o 10 tys. 93,7 79,2 75,3 74,2 70,5 1 0 - 5 0 tys. 301,1 153,4 146,2 461,8 440,3 5 0 - 1 0 0 tys.? X X X X X 100 tys. i więcej 362,3 174,0 174,0 630,4 630,4
średni roczny przyrost (w tys.):
D o 10 tys. — 1,4 - 6 , 6 - 7 , 9 - 3 , 4 - 3 , 9
10—50 tys. 16,2 20,3 17,5 17,8 16,7
5 0 - 1 0 0 ty s.3 X X X X X
100 tys. i więcej 29,0 46,3 46,3 35,7 35,7
1 Poszczególne klasy oznaczają wielkości w granicach od pierwszej liczby d o drugiej minus jeden.
2 Szacunek ja k w tab. 8.
3 Ze względu na wartości liczbowe i zm iany w tym przedziale, obliczanie wskaźników jest niecelowe. Źródło: liczby w tab. 18 oraz obliczenia szacunkowe.
p rzesunięć z p rze d z ia łu do p rzed ziału . M ogłyby one dotyczyć k ilk u zaledw ie m iast z n a jd u ją c y c h się n a p o czątku p rzed ziału m iast śre d n ic h oraz W łocław ka, k tó ry w ed łu g źródeł u rzędow ych nieznacznie p rzekroczy ł 50 tys. w 1913 r. P ew n ej zm ianie u le g ły b y przed e w szystkim w skaźnik i odnoszące się do m iast z lu d nością do 10 tys. oraz 50 do 100 tys., ich uszeregow anie je d n a k i zasadnicze te n d e n c je p ozostały b y bez zm ian.
Z alu d n ien ie m ały ch m iast obniżyło się w la ta c h 1 8 7 2 -1 9 1 3 do około 70% s ta n u z p o czątku okresu. J a k b y ła o ty m m ow a, znaczna liczba ty ch m iast przeszła do g ru p y m ia st śred n ich ; ty l ko B ędzin znalazł się w g ru p ie m ia st dużych. S p ad ek zaznaczył się w e w szy stk ich trz e ch k lasa c h tw o rzący ch p rzed ział pierw szy, z ty m , że w k lasie m ia st 5 do 10 ty s. n a stą p ił w końcu X IX w. pew ien w zro st, a n a stę p n ie sp ad ek poniżej poziom u z 1872 r. W p ozostałych p rzed ziałach n a stą p ił pow ażn y w zrost: przeszło c z te ro k ro tn y m ia st śre d n ic h i przeszło sześcio k ro tn y w ielkich (tab. 20). Z m iany, k tó re zachodziły w g ru p ie m ia st dużych, sp ra w ia ją, że obliczenie w sk aźn ik a b yłoby m ożliw e ty lk o dla la t 1872 - 1897. W yd aje się to je d n a k niecelow e, gdyż p o ró w n y w ało b y się Łódź z 1872 r. z pięciom a in n y m i m iastam i w k o ń c u o k resu — a w ięc op e ra c ja czysto sta ty sty c z n a.
-stów , w ra z ze zw iększeniem tem p a w zro stu m iast w iększych zm niejszyło się zalu d n ien ie m ały ch — do 10 tys. Do g ru p y m iast śre d n ic h „przeszło” 14 m ia st w p ierw szy m podokresie i 26 w d ru gim.
Różnice w s tru k tu rz e w ielkości m iast w dw u jed n ak o w y ch pod w zględem obszaru stre fa c h K ró lestw a są w y ra ź n ie w idoczne (tab. 18 i w y k re s 4A). W szystkie ośrodki w ielkie i w szystkie, z w y ją tk ie m L u b lin a, duże ro zw in ęły się w części południow o- -zachodniej; w śró d ludności pięciu dużych m iast w 1913 r . p ro p o rcje liczby m ieszkańców k sz ta łto w ały się w stre fa c h lew o- i praw o b rzeżn ej w p rzy b liże n iu ja k 4 do 1 (tab. 19). N ajw iększe m ia sto w s tre fie północno-w schodniej — L u b lin , m iał w ko ń cu okresu ludność przeszło d w u k ro tn ie liczn iejszą od n astęp neg o z kolei P łock a (około 30 tys.); żadne in n e m iasto te j stre fy nie osiągnęło 30 tys. m ieszkańców . W 1913 r. blisko 80% ludności m iast w g u b e rn ia ch północno-w schodnich sk upiało się w ośrod k ach trz e c h k a te g o rii w ielkości: 5 do 10 ty s. — około 30% (w s tr e fie południow o-zachodniej około 6% ), 10 do 20 ty s. — około 31% (około 8% ) i 20 do 30 tys. — około 17% (około 4,0% ). M ieszkań cy L u b lin a stan ow ili około 12% ludności m ia st w stre fie p raw o brzeżnej, w lew obrzeżnej zaś m iasta w ielkie i duże sk u p ia ły po n a d 70% m ieszkańców m iast. W tej części K ró lestw a rozw inęły się ośrodki różnej w ielkości, tak , że w p rze d e d n iu w o jn y n a p rz y ję te j w zestaw ien iach sk ali m iast n iem al w szy stkie k lasy były rep rezen to w an e.
D y sp rop orcja m iędzy dw iem a częściam i K ró le stw a n a ra s ta ła w om aw ianym okresie zarów no pod w zględem ogólnego zalu d n ie nia, ja k i liczebności ludności m iast. Je śli chodzi o liczbę m iast i ich ludność, p ro p o rcje b ard ziej w y ró w n a n e niż dla całego K ró lestw a w y stęp o w ały w g ru p ie m ia st m ały ch, w k tó ry c h — n a co w a rto zw rócić uw agę — w p rze d e d n iu w o jn y u k sz ta łto w ały się od w rotn ie niż p ro p o rcje ogólne dla K ró lestw a (tab. 19), to znaczy w stre fie p raw o b rzeżn ej w ięcej było w ów czas m ały ch m iast i z liczn iejszą ludnością niż w stre fie lew obrzeżnej.
N ato m iast w g ru p ie m iast śred n ich p ro p o rcje od w ro tn e niż ogólne dla K ró lestw a o b serw u je się w ro k u 1872 ta k odnośnie do liczby m iast, ja k i ich m ieszkańców . W obu częściach k r a ju z n a j dow ało się w ów czas po 6 m iast z ludnością 10 do 20 tys., z n ie-178
m ai id en ty c zn y m łączn y m zalu d n ieniem . O p rzew adze stre fy p ra w obrzeżnej decydow ał blisko 3 0-tysięczny L u b lin . W 1897 r. w s tre fie tej leżało ju ż ty lk o 10 m ia st śred n ich n a ogólną liczbą 30, a p ro p o rc ja zalu d n ien ia b y ła jeszcze m niej k o rzy stn a (3 do 7). W początku X X w. sto su n ek te n uległ n iew ielkiem u złagodze niu.
S tru k tu r ę w ielkości m iast w poszczególnych g u b e rn ia ch i za chodzące zm ian y ilu s tru je w y k re s 4B. P rz ed e w szy stk im trz e b a stw ierd zić w y ra ź n ą zbieżność w niosków w y n ik a ją c y c h z analizy w z ro stu lud no ści m ia st w poszczególnych g u b e rn ia ch oraz s tr u k t u r y w ielkości i jej zm ian. R osnące zróżnicow anie skali w ielkości m ia st w stre fie lew obrzeżnej w y stęp o w ało nie n a całym jej ob szarze, lecz ty lk o w dw óch g u b e rn ia ch — w arszaw skiej i p io tr kow skiej. W w arszaw sk iej w idoczna je s t dom inacja W arszaw y, w p io trk o w skiej zaś — Łodzi, lecz nie ta k siln a ja k W arszaw y, i k ształto w an ie się b ardziej złożonej s tr u k tu ry w ielkości m iast niż w g u b e rn i stołecznej. N a pozostałym obszarze w ystęp o w ały m ia sta dw óch k a te g o rii w ielkości: do 10 tys. i 1 0 - 5 0 ty s. m ieszk ań ców. D opiero w p o czątkach X X w. w g u b e rn ia ch lu b elsk iej i k a liskiej po jaw iła się trz e cia k a te g o ria w ielkości — m iasta duże (50 - 100 tys.), dzięki w zrostow i m iast g u b ern ialn y ch . P o n adto trz e b a zw rócić uw agę na upośledzenie g u b ern i kieleckiej w p o czątk u okresu i bardzo zbliżoną s tr u k tu rę w całym rejo n ie k ie- leck o -rad o m sk im od przeło m u stu leci poczynając. W idoczny je s t też i z om aw ianego p u n k tu w idzenia reg re s S u w alszczyzny w k o ń cu m inionego w ieku.
W szystkie m iasta g u b e rn ia ln e z w y ją tk ie m P io trk o w a były n ajw ięk szy m i m iastam i g u b ern i. P io trk ó w zn ajd ow ał się w g u b e r ni p io trk o w sk iej n a d ru g im m iejscu w 1872 r. (po Łodzi), na cz w a rty m w 1897 r. (po Łodzi, Sosnow cu i Częstochow ie) i szó sty m w 1913 x. (po Łodzi, Sosnowcu, Częstochow ie, B ędzinie i P a bianicach). Tab. 21 u k a z u je , ja k i odsetek m ieszkańców m iast oraz ludności m iejskiej (m iast i osad łącznie) p rzy p a d a ł w poszczegól n y c h g u b e rn ia ch na m iasto g u b ern ialn e; w y ją tk o w o — obok P io tr k o w a — um ieszczono Łódź, jak o n ajw ięk sze m iasto g u b ern i.
W sto su n k u do ogółu ludn o ści m ia st g u b e rn i m iasta g u b e rn ia l- <ne sk u p ia ły znaczny odsetek, w 1872 r. od 12,2% (Piotrków ) do 33,6% (Płock); znacznie w iększy m skupien iem odznaczała się ty lk o
Tabela 21. Miasta gubernialne w latach 1872 1897, 1913 — odsetki ogółu ludności miast oraz ludności miejskiej (miast i osad) w poszczególnych guberniach
Miasto
m/ 0 ogółu ludności m iast guberni % ogółu ludności miejskiej guberni
1872 r. 1897 r. 1913 r. 1872 r. 1897 r. 1913 r. 1. Warszawa 69,7 79,6 79,8 59,9 72,2 72,3 2. Piotrków 12,2 4,8 3,5 7,7 4,1 3,1 (Łódź) (36,9) (56,7) (51,6) (23,4) (49,2) (46,0) 3. K alisz ' 18,4 20,9 31,1 10,7 12,6 19,5 4. Kielce 28,0 38,1 44,7 9.8 15,0 17,9 5. R adom 19,5 32,3 31,0 8,6 16,2 14,0 6. Lublin 28,9 34,3 35,4 15,3 19,0 19,0 7. Siedlce 16,8 20,8 19,9 9,6 12,4 11,8 8. Płock 33,6 30,0 31,1 22,6 20,7 20,9 9. Łom ża 29,1 32,9 33,5 14,8 15,8 16,8 10. Suwałki 26,6 28,8 30,4 17,4 18,9 19,7
Ź ródło: jak do tab. 6 o raz liczby w tab. 6 i 13.
W arszaw a — 69,7% . W Ł adzi m ieszkało wówozais blisko 37% lu d ności m iast gub erni. Do k o ńca stu le c ia sk u p ia n ie się w m ieście cen tra ln y m w y k azy w ało w szędzie ten d e n c ję rosn ącą. W y jątk iem był P io trk ó w , k tó reg o zalu d n ien ie spadło do n iesp ełn a 5% m ieszk ań ców m ia st g u b e rn i i zm niejszało się re la ty w n ie n a d a l do pierw szej w o jn y św iato w ej, a tak że P ło ck , k tó reg o ud ział w y k azy w ał s p a dek , a n a stę p n ie n iew ielk i w zro st. W po czątk ach X X w. ten d e n c ja b y ła ju ż zróżnicow ana. U dział dw óch n ajw ięk szy ch ośrodków , m im o znacznego bezw zględnego w zro stu , bądź u stabilizow ał się (W arszaw a), bądź zm niejszy ł (Łódź). W p rzeciw ień stw ie do po p rzedniego okresu d u ży był w zro st u d ziału K alisza (o 10 p u n k tów ). U dział K ielc w zrósł tak że w y ra ź n ie (o 6,6 p u n k tu ), lecz m n iej niż w lata ch 1872 - 1897. W pozostałych gu b ern iach w a h an ia odsetków (w górę lu b w dół) b y ły niew ielkie.
A nalogiczne odsetki obliczone w sto su n k u do ogółu ludności m iejsk iej (m iast i osad) b y ły oczywiście niższe, ale w ró żn y m sto p niu , zależnie od p ro p o rc ji ludności m iast i osad w poszczególnych g u b ern iach . Im ud ział osad w śró d ludności m iejsk iej b y ł w iększy, ty m w iększa też różnica m iędzy o m aw ian y m i w skaźnikam i.
T ak w ięc w o sta tn im trzy d ziesto leciu X IX w., a w n iek tó ry ch g u b e rn ia ch do w o jn y św iato w ej, rosło znaczenie — jeśli chodzi o p o ten c jał ludnościow y — c e n tra ln y c h ośrodków w g u b ern iach , 180
tzn. m ia st g u b e rn ia ln y c h oraz w g u b e rn i p io trk o w skiej — Łodzi. W e w szy stk ich p raw ie g u b e rn ia ch ich stolice nie m iały k o n k u re n c ji w in n y ch m iastach, je d y n y m w y ją tk ie m b y ła g u b e rn ia pio trk ow ska.
O m ów ienie s tr u k tu r y w ielkości m iast u zu p ełn ić w y p ad a za pom ocą m ia r sta ty sty c z n y ch p rz y ję ty c h w tego ty p u b ad aniach , dobrze o d zw ierciedlający ch isto tn e cechy tej s tru k tu ry . W p r z y p a d k u m ia st n a jb a rd z ie j p rz y d a tn a je s t d o m in an ta, k tó ra w sk azu je, jak ie j w ielkości m iasto w y stę p u je n ajczęściej. Ś re d n ia a ry tm e ty cz n a je s t ty lk o m ia rą pom ocniczą. D uże rozbieżności m iędzy ty m i dw om a w sk aźn ik am i św iadczą o znacznej rozpiętości w za lu d n ie n iu m iast.
W cały m b a d a n y m okresie n ajliczn iejsze b y ły m iasta m iesz czące się w p rzed ziale 5 do 10 ty s. (tab. 18), lecz w ielkość dom i n u jąc a w zrosła z 6,6 tys. w 1872 r. do 7,2 ty s. w 1897 r. i 8,5 ty s. w 1913 r. (tab. 22). D la g u b e rn i p o łu dniow o-zachodnich c h a ra k te ry sty czn e b y ły m iasta o nieco w iększym zalu d n ien iu niż d la pół nocno-w schodnich, siln iejsza też b yła te n d e n c ja w zro stu ; w 1913 r. m iasto n a jb a rd zie j typow e zbliżało się do g órnej g ran ic y p rz e działu.
Ś red n ie a ry tm e ty c z n e i d o m in a n ty dla całego K ró lestw a w y k a z u ją duże, rosnące w k o lejn y c h la ta c h rozbieżności, co zw iązane było ze zw iększającym się zróżnicow aniem sk ali w ielkości m iast. Z nam ien ne, że w sk aźnik i dotyczące s tre fy praw o b rzeżn ej b y ły dość słabo zróżnicow ane, znacznie silniej n ato m ia st te n d e n c ja za obserw ow ana dla K ró lestw a w y stą p iła w stre fie lew obrzeżnej. P rz ed sta w io n e śred n ie p o tw ierd z ają w ięc w pełn i w cześniejsze spostrzeżen ia n a te m a t w zro stu m iast i ro zw o ju ośrodków różnej Tabela 22. Struktura wielkości miast w Królestwie Polskim w latach 1872, 1897, 1913
— dominanta i średnia arytmetyczna
D om inanta (Dx) Średnia arytm etyczna (x) Obszar 1872 r. 1897 r. 1913 r. 1872 r. 1897 r. 1913 r. G ubernie południowo- zac h o d n ie 6,7 7,3 9,0 11,2 25,2 41,8 . G ubernie północno-wschodnie 6,4 7,0 8,1 6,8 8,2 11,6 K rólestw o Polskie 6,6 7,2 8,5 9,2 17,8 28,6
skali w ielkości oraz p rze strz e n n eg o zróżnicow ania tego zjaw iska na obszarze K ró lestw a.
J a k w y n ik a z poprzednio analizo w an y ch p ro p o rcji, ludność m iast K ró lestw a w y k azy w ała ro snący sto pień k o n c e n trac ji, tzn . coraz w iększy odsetek m ieszkańców sk u p iał się w niew ielkiej licz bie ośrodków . I to zjaw isko było bardzo zróżnicow ane te ry to ria l nie. Z ostało ono zilu stro w an e za pom ocą w spółczynnika koncen - tra c ii oraz w ykresów 3# dla ogółu m iast K ró lestw a i w y b ra n y c h
g u b erni w arszaw sk iej, p io trk o w sk iej, siedleckiej i suw alskiej. Tabela 23. Współczynnik koncentracji ludności miast w Królestwie Polskim i wybranych
guberniach w latach 1872, 1897, 1913 Obszar 1872 r. 1897 r. 1913 r. K rólestw o Polskie 0,48 0,67 0,71 G ubernia warszawska 0,76 0,87 0,88 G ubernia piotrkowska 0,46 0,66 0,67 G ubernia siedlecka 0,22 X 0,27 G ubernia suwalska 0,33 X 0,40
U w aga: dla guberni siedleckiej i suwalskiej w 1897 r. obliczenia niecelowe — różnice bardzo małe, trudne do uchwycenia.
Źródło: jak do tab . 6, zob. też aneks 6.
W ielkości w spółczynników (tab. 23) i p rzeb ieg k rzy w y c h (w y k res 5) w sk azu ją, że proces k o n c e n trac ji w K ró lestw ie dokonał się w o sta tn im trzy d ziesto leciu X IX w. i od p rzełom u stu leci p o stę
pow ał ju ż znacznie słabiej. N a początku ok resu ty lk o g u b ern ię w arszaw sk ą cechow ał w ysoki stopień k o n c e n tra c ji ludności w m ia stach. P o sun ął się on znacznie do 1897 r., po czym zm iana b y ła już niew ielka. G u b ern ia p io trk o w sk a w 1872 r., z d ru g im co do