MIAST I OSAD
Z najom ość stosunków w yznaniow ych i zm ian zachodzących w tej dziedzinie jest niezb ęd na do zrozum ienia dziejów m iast w X IX w. W śród problem ów p oruszonych w n in iejszej p rac y szczególnie dw a z y sk u ją n a u w zg lęd nien iu k w e stii w yznaniow ych, a m ianow icie dem ograficzne czyn nik i w zro stu m iast, odm ienne w różnych o k re sach tego stulecia, w różnych reg io n ach k ra ju i ty p ac h ośrodków m iejskich, oraz ich c h a ra k te ry s ty k a fun k cjo n aln a. Istn iał bow iem w y ra ź n y zw iązek m iędzy fu n k cja m i p ełn io ny m i przez dan y ośro dek a sk ładem w yznaniow o-narodow ościow ym jego m ieszkańców , gdyż poszczególne g ru p y w yznaniow e m iały odrębne cechy spo łeczno-zaw odow e.
Społeczeństw o K ró lestw a Polskiego było zróżnicow ane w yzna- niow o i narodow ościow o, odm iennie jed n ak k ształto w ały się te p ro p o rc je w śród m ieszkańców w si oraz osiedli m iejskich (m iast i osad) 1. W iązało się to p rzede w szystkim z całkow itą n iem al u rb a nizacją ludności żydow skiej. N iem cy, znacznie m n iej liczni, to w p rzew ażającej części rolnicy. N iem iecka ludność m iejsk a sk u pion a b y ła w poszczególnych ośrodkach w sposób o w iele b ardziej 1 I s t n i e j e d o ś ć o b s z e r n a l i t e r a t u r a n a t e m a t s t o s u n k ó w w y z n a n i o w o - n a r o d o w o - ś c i o w y c h w K r ó l e s t w i e P o l s k i m , p r z e w a ż n i e s ą t o p o z y c j e s p r z e d l a t k i l k u d z i e s i ę c i u . z n o w s z y c h n a j p e ł n i e j s z e u j ę c i e s t a n o w i s t u d i u m W . P r u s s a ( u w z g l ę d n i a j ą c e i n t e r e s u j ą c ą n a s p r o b l e m a t y k ę m i e j s k ą ) : S p o ł e c z e ń s t w o K r ó l e s t w a P o l s k i e g o w X I X l p o c z ą t k a c h X X w i e k u , c z . I : N a r o d o w o ś c i , w y z n a n i a , s e k t y , o r g a n i z a c j e k o ś c i e l n e , „ P r z e g l ą d H i s t o r y c z n y ” , L X V I I I , 1977, z. 2, s . 259 - 288; c z . I I : N a r o d o w o ś c i , w y z n a n ia , i c h r o z m i e s z c z e n i e , s t r u k t u r a d e m o g r a f i c z n a i z a w o d c w o - s p o ł e c z n a , „ P r z e g l ą d H i s t o r y c z n y ” , L X V I I I , 1977, z. 3, s . 487 - 512.
n ieró w n o m iern y niż żydow ska; pow ażniejsze sk u p isk a tw o rzy ła zw łaszcza w m iastach i osadach przem y sło w ych w o k ręgu łódz
kim . R osjanie, k tó rz y liczniej n a p ły n ę li do K ró lestw a po p o w sta n iu styczniow ym , ze w zględu n a rolę polityczną, jak ą zgodnie z za m ysłem w ładz carsk ich odgryw ać m ieli w ad m in istra c ji, sądow ni ctw ie i szkolnictw ie K ró lestw a, zw iązani b yli przed e w szystkim z m iastam i, głów nie g u b ern ialn y m i. O d ręb n ą g ru p ę (na ogół nie w liczaną do s ta ty s ty k ludności) stanow iło w ojsko.
Ź ródła dziew iętnastow ieczne d o starczają o bfitszych i — w edług opinii badaczy — b ard ziej w iaryg o d n ych in fo rm a c ji o w yznaniach niż o narodow ościach. A by określić liczebność poszczególnych n a rodow ości konieczne jest w nioskow anie po średnie na p od staw ie dan y ch o w y zn an iu oraz jęz y k u ojczystym . S k o jarzenie ty ch dw óch in fo rm acji odnośnie do jed n e j p o p u lacji pozw ala też okreś lić zależność m iędzy w y znan iem a narodow ością. „K atolicyzm po k ry w a ł się z narodow ością polską, choć m am y do czynienia z L it w in am i k a to lik a m i w g u b e rn i su w alsk iej oraz praw o sław n y m i P o lak am i (daw niej u n itam i) w L ub elsk iem . W yznanie ew angelickie p o k ryw ało się z niem czyzną; w y ją tk ie m b y ła W arszaw a, gdzie ok. 48% ew angelików to P olacy. W okolicach Łodzi część ew angeli ków (reform ow anych) b yła narodow ości czeskiej. Je d n a k w skali K ró lestw a te g ru p y nie m iały sta ty sty c z n ie w iększego znaczenia. P ra w ie w szyscy w y znaw cy ju d aizm u b y li Żydam i. Nieco w y ra ź n iej proces polonizacji te j ludności ry so w ał się ty lk o w W arsza wie: ok. 13% osób w y zn an ia m ojżeszow ego uw ażała się, w edle d a n y c h spisu z 1897 r., za Polaków . P raw o sław n i poza częścią a u to ch to n ó w — ja k ą , tru d n o określić — w g u b e rn i lu b elsk ie j, to rd ze n n i R osjanie” 2.
W m iastach i osadach K ró lestw a dw ie podstaw ow e g ru p y m ie szkańców to P olacy i Żydzi, k tó ry c h bez obaw y b łęd u sta ty sty c z nego m ożna określić w ed ług k ry te riu m w yznaniow ego; tym że k r y te riu m o p eru je w iększość o pracow ań dotyczących ludności żydow skiej.
U uw agi n a liczebność Żydów , szczególne cechy społeczno- -zaw odow e te j g ru p y , odrębność ję z y k a i obyczaju, uw zględ nien ie sk ład u w yznaniow o-narodow ościow ego ludności m iejsk iej jest n ie
2 W . P r u s s , S p o ł e c z e ń s t w o K r ó l e s t w a P o l s k i e g o , c z . I I , s. 487.
196 \
zbędne do pełniejszego w y jaśn ien ia te n d e n c ji ro zw oju m iast, cha ra k te ry s ty k i ich życia społecznego i gospodarczego, k u ltu r y i oby czaju, a tak że ich fizjonom ii.
Rozm ieszczenie Ż ydów n a obszarze K ró lestw a i w różnych ty p ach osiedli uległo w ciągu X IX w. znacznym zm ianom . Z agad nieniom ty m , w odniesieniu do p ierw szej połow y stulecia (do la t sześćdziesiątych), obszerne stu d iu m pośw ięcił A. E isenbach 3. P ie r w sza połow a la t sześćdziesiątych stanow i isto tn ą cezurę w ru ch ach m ig ra cy jn y c h ludności żydow skiej zarów no ze w zględu na w agę przepro w ad zo nych w ów czas refo rm dla ogólnego k ie ru n k u p rz e m ian społecznych i gospodarczych, jak i — p rzede w szy stkim — zniesienie licznych ograniczeń sw obody osiedlania się te j ludności. N iek tó re z n ich m iały daw ną m etry k ę, w yw odziły się z czasów R zeczypospolitej p rzedrozbiorow ej. W iększość jed n ak , podobnie jak ograniczenia o in n y m c h a ra k te rz e, b y ła n astę p stw e m pozbaw ienia Ż ydów p ra w polity czny ch i o b y w atelsk ich w 1808 r., w b rew p o sta n ow ieniom k o n sty tu c ji K sięstw a W arszaw skiego. „P ozbaw ienie Ż ydów p ra w po lity cznych i o b yw atelsk ich m iało dalsze k o n sek w encje. W krótce w ładze w y d a ły in n e zarządzenia ograniczające działalność gospodarczą ludności żydow skiej oraz jej m obilność te ry to ria ln ą i społeczną; w ty m sam y m czasie obciążono ją do d at kow ym i sp ecjaln y m i p o d a tk a m i” 4. P o lity k ę z ok resu K sięstw a W arszaw skiego w sto su n k u do Ż ydów k o n ty n u o w a ły w ładze K ró lestw a Polskiego.
Z jaw isk iem n a jb a rd z ie j c h a ra k te ry sty c z n y m w ty m czasie było szybkie tem po u rb an iz ac ji Żydów , u w aru n k o w a n e p rzem ianam i gospodarczym i n a w si, ogólnym rozw ojem gospodarczym k ra ju i w zro stem m iast oraz — w sposób d ecy d u jący — p o lity k ą r e s try k c y jn ą w ładz zm ierzającą do u su n ięcia Ż ydów ze w si 5. W e dług obliczeń E isenbacha o p a rty c h n a d an y ch urzędow ych uw zglę d n iający ch ty lk o ludność sta łą , w 1827 r. już 80,4% Żydów m ie szkało w m iastach. Do początk u la t sześćdziesiątych odsetek te n
3 A . E i s e n b a c h , M o b il n o ś ć t e r y t o r i a l n a l u d n o ś c i ż y d o w s k i e j w K r ó l e s t w i e P o l s k i m , [w :] S p o ł e c z e ń s t w o K r ó l e s t w a P o l s k i e g o , t . I I , W a r s z a w a 1966, s . 177 - 316. Z o b . t e ż : t e n ż e , K w e s t i a r ó w n o u p r a w n i e n i a , R . I. 4 T e n ż e , P r a w a o b y w a t e l s k i e i h o n o r o w e Ż y d ó w (1790 - 1861), [w :] S p o ł e c z e ń s t w o K r ó l e s t w a P o l s k i e g o , T . 1, W a r s z a w a 1965, s. 247. 6 B liż e j n a t e n t e m a t : A . E i s e n b a c h , M o b il n o ś ć t e r y t o r i a l n a , s. 185 n n .
w zrósł do 85,9 w 1861 r., 86,3 w 1863 r. i 91,5 w 1865 r. 6 Szybki w zrost w ty ch o sta tn ic h lata ch b y ł z pew nością przede w szy stk im w y n ik iem zm ian m etod re je s tra c ji ludności, w prow ad zan y ch od 1861 r. D ane z la t poprzedn ich są więc n iew ątp liw ie zaniżone, ale i o statn ie uw ażać trz e b a za jeszcze niek o m p letn e (por. w cześniej sze uw agi dotyczące liczb z a w a rty c h w S b o rn ik u za 1865 r.). N ie p ełn e m a te ria ły z 1808 r. i 1816 r. w sk azu ją n a sk upienie w m ia stach odpow iednio 63,7% oraz 67,7% ogółu Żydów . B ardzo znacz ne przesu nięcie ze w si do m iast dokonało się więc w p ierw szym dziesięcioleciu istn ien ia K ró lestw a 7.
E isenbach zw rócił uw agę n a w ażne zjaw isko, raczej nie do strzeg an e dotychczas przez badaczy. Otóż w lata ch 1827 - 1863 ludność żydow ska w m iastach w z rastała cztero k ro tn ie szybciej niż chrześcijań sk a, odsetek Ż ydów w m iastach zw iększył się w ty m czasie z 35,3 do 46,1. U w zględniając b ilan s ru c h u n atu ra ln e g o , stw ierd za b ardzo słaby n a p ły w ludności ch rześcijań sk iej do m iast; w zro st z 860,2 tys. do 1224,4 tys. liczby ludności m iast b y ł w ięc głów nie w y n ik iem in ten sy w n eg o n a p ły w u Żydów 8. W okresie po- uw łaszczeniow ym s y tu a c ja ta u legnie zm ianie.
P rz ed om ów ieniem rozm ieszczenia Ż ydów n a obszarze K ró le stw a w lata ch bezpośrednio poprzed zający ch ok res pouw łaszcze- niow y w spom nieć trzeb a o p raw n y c h ograniczeniach sw obody osie dlania, k tó re w y w a rły w y ra ź n y w p ły w n a ru c h y m igracyjne. P o daję tu n a jb a rd z ie j ogólną c h a ra k te ry sty k ę n a po dstaw ie w spom n ian e j p ra c y E isenbacha 9. O graniczenia te w iązały się z posiad a niem przez znaczną g ru p ę m iast p rzy w ile jó w „de non to leran d is J u d a e is ” , w prow adzeniem w części m iast rew irów , poza k tó ry m i nie w olno było Ż ydom m ieszkać oraz zakazem osiedlania się Ż y dów w pasie g raniczn y m szerokości 21 w io rst (22,4 km).
W edług dany ch z połow y X IX w. m iast posiadający ch p rzy w i leje „de non to le ra n d is” było w K ró lestw ie 90, to jest p raw ie 20% ogólnej liczby; „78 m iast i m iasteczek o trzym ało te p rzy w ileje od królów , k siążąt lu b biskupów , a więc z o k resu przedrozbiorow ego.
6 T a m ż e , s. 273 o r a z : t e n ż e , K w e s t i a r ó w n o u p r a w n i e n i a , s. 69. 7 A . E i s e n b a c h , M o b il n o ś ć t e r y t o r i a l n a , s . 275 - 276. 8 T e n ż e , M o b il n o ś ć t e r y t o r i a l n a , s . 273 - 276; o r a z K w e s t i a r ó w n o u p r a w n i e n i a , s . 70. D a n e u r z ę d o w e u w z g l ę d n i a ł y t y l k o l u d n o ś ć s t a ł ą , t o t e ż s ą n i e w ą t p l i w i e z a n iż o n e . 9 A . E i s e n b a c h , M o b il n o ś ć t e r y t o r i a l n a , s. 207 - 262. 198
Tylko 11 m iast założonych po 1816 r. m iało w a k ta c h e rśk c y jn y ch odpow iednią klauzulę, zaś jedno m iasto (Sierpc) uzyskało to praw o od K R SW ” .
N ajw ięcej m iast u p rzyw ilejo w any ch , zarów no w liczbach bez w zględnych, jak i w sto su n k u do ogólnej liczby m iast, było w ów czesnej g u b ern i rad om sk iej (późniejszy obszar g u b ern i rad o m skiej i kieleckiej, łącznie z pow . b ędziń sk im i sk raw k iem często chowskiego), m ianow icie 42, to jest 36,8% . N a d ru g im m iejscu zn ajd o w ała się g u b e rn ia w arszaw sk a (pozostała część lew obrzeż nego obszaru K rólestw a) — 31 m iast (20,9%). Dalsze m iejsca z a j m ow ały kolejno, w edłu g w skaźników p rocentow ych, g ub ern ie: pło cka (później płocka i część łom żyńskiej) — 6 m iast (13,9%), l u belska (później lu b elsk a i siedlecka) — 10 m ia st (9,6%) i au g u sto w ska (później su w alsk a i część łom żyńskiej) — 1 m iasto (2,3%). P rz y w ile je „de n on to le ra n d is” m iały p rzede w szystkim m iasta rządow e (40) oraz poduchow ne (30); n a jm n ie j było w śró d nich m iast p ry w a tn y c h (2 0 )10.
D ane te sprow adzić m ożna n iem a l dokładnie do dw óch g ru p g u b ern i południow o-zachodnich i północno-w schodnich w y o d ręb n ian y ch w n in iejszy m opracow aniu; różnica dotyczy ty lk o pow. p ułtu sk ieg o i płońskiego z o k resu po 1867 r., k tó re przed refo rm ą a d m in istra c y jn ą zn ajd o w ały się w g ran icach g u b e rn i płockiej. Otóż aż 73 m iasta u przy w ilejo w an e n a 90 z n ajd o w ały się na obszarze lew obrzeżnym , to znaczy blisko 28% ogólnej liczby m iast. 17 pozostałych stanow iło zaledw ie niecałe 9% m iast stre fy p ra w o brzeżnej.
P osiadanie p rzy w ilejó w nie oznaczało b y n a jm n ie j nieobecności Ż ydów w ty c h m iastach . W edług d an y ch z 1855 r. w m iastach om aw ianej k ategorii, m ający ch łącznie n iesp ełn a 206 tys. m iesz kańców , przeszło jed n ą trz e cią stan ow ili Żydzi. Część z n ich osie dliła się za zezw oleniem w ładz c e n tra ln y c h lub m iejskich, część znalazła się w m iastach te j g ru p y w okresie rządów p ru sk ich , k tó re zniosły feu d a ln e p rzy w ile je m iast, p rzy w ró cone później w K się stw ie W arszaw skim ; Żydzi s ta ra li się osiedlać w m iastach u p rz y w ilejow any ch także z pom inięciem obow iązujących zakazów , m im o iż w m iastach ty c h „nie m ogli oni tak że zajm ow ać się rzem iosłem ,
h a n d le m lu b tru d n ić się w y tw a rz an ie m lu b w y szynkiem tru n k ó w . O bow iązyw ał ta m rów n ież zakaz dzierżaw ien ia przez Ż ydów d o chodów skarbow ych, w reszcie w m iastach te j k a te g o rii nie mogli oni nab y w ać nieruchom ości” . P rz ep isy te, fo rm aln ie obow iązujące do la t sześćdziesiątych, nie zaw sze b y ły p rzestrzeg an e, zresztą od m ienne stano w iska w ty c h k w estiach zajm o w ały różne in sta n c je w ładz K ró lestw a. O u san k cjo no w an y m zam ieszkiw aniu Ż ydów w części m ia st u p rzy w ilejo w an y ch św iadczy istn ien ie w nich tzw . „obrębów ” p rzeznaczonych dla ludności żydow skiej. M iast takich b yło ogółem 24, w ty m 15 rządow ych, 8 p ry w a tn y c h i ty lk o jedno poduchow ne; zdecydow ana w iększość zn ajd o w ała się w stre fie le w obrzeżnej — 13 w g u b e rn i w arszaw sk iej i 6 w rad o m sk iej, pozo sta łe zaś w półn o cn ym pasie K ró lestw a 11.
W po n ad 30 m iastach n ieu p rzy w ilejo w an y ch tw orzono od 1809 r. (W arszaw a) do la t trz y d z ie sty c h re w iry — dzielnice p rz e znaczone d la Żydów , k tó ry m ty lk o w y jątk o w o , po spełnieniu określo n y ch w aru n k ó w , w ładze zezw alały n a zam ieszkanie w in n ej części m iasta. Znów n ajw ięcej m ia st z rew ira m i p rzy p ad ało n a gu b ern ię w arszaw ską (21). W 1855 r. w 31 m iastach te j g ru p y m ieszkało blisko 84 ty s. Żydów , n a ogólną liczbę p raw ie 290 tys. osób (29%)
Z akaz osiedlania się w pasie p rzy g ra n ic z n y m dotyczy ł zarów no wsi, jak i m iast. W cześniej w pro w ad zon y odnośnie do w si, n a m ia sta rozciąg nięty został w 1836 r. „U chw ałą z 1/13 V 1836 R ada A d m in istra c y jn a zab ro n iła ludności żydow skiej, pod jakim kolw iek pozorem , przesiedlać się z głębi k r a ju do m iast położonych w o k
rę-“ T a m ż e , s . 211, 218 - 221. 12 T a m ż e , s . 207 - 215. N i e j a s n a j e s t d o k ł a d n a l i c z b a m i a s t , w k t ó r y c h z a ł o ż o n o r e w i r y . W e d ł u g t a b . 2 (s. 211) b y ł o I c h 31 ( t ę s a m ą l i c z b ę p o d a j e t a b . 6 n a s. 252), n a t o m i a s t w y k a z r e w i r ó w n a s . 212 w y m i e n i a 36 m i a s t , w t y m t a k ż e W s c h o w ę z r e w i r e m z a ł o ż o n y m w 1810 r . w o k r e s i e K s i ę s t w a W a r s z a w s k i e g o , k t ó r a z n a l a z ł a s i ę p o z a g r a n i c a m i K r ó l e s t w a . P o z o s t a ł o b y w i ę c 35 m i a s t w K r ó l e s t w i e , w t y m R a d o m — w e d ł u g d w ó c h w s p o m n i a n y c h t a b e l w g u b e r n i r a d o m s k i e j n i e b y ł o w o g ó le m i a s t z r e w i r a m i ż y d o w s k i m i . P o n a d t o E i s e n b a c h w y m i e n i a j e s z c z e 9 m i a s t , w k t ó r y c h b y ł y l u b m i a ł y b y ć z a p r o w a d z o n e r e w i r y . Ź r ó d ł o n i e ś c i s ł o ś c i u p a t r u j e a u t o r w t y m , ż e n i e k t ó r e „ o b r ę b y " w m i a s t a c h u p r z y w i l e j o w a n y c h t r a k t o w a n o n i e k i e d y j a k o r e w i r y . K o r e s p o n d e n c j a o f i c j a l n a p o d a w a ł a z a m i e s z c z o n ą w t a b e l a c h li c z b ę 31 r e w i r ó w . W ą t p l i w o ś c i c o d o R a d o m i a n i e w y j a ś n i a S . M a r c i n k o w s k i ( M ia s to K i e l e c c z y z n y . P r z e m i a n y s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z e 1815 - 1869, W a r s z a w a 1980, s . 136 - 137), k t ó r y p o d a j e z a E i s e n b a c h e m o g ó l n ą l i c z b ę 31 r e w i r ó w , a z a r a z e m p o t w i e r d z a b e z k o m e n t a r z a z a ł o ż e n i e r e w i r u w R a d o m i u . 2 0 0