Dopiero od niedawna fotografia służy wyższym celom poznawczym „nie tyl-ko jatyl-ko sposób zapisu danych czy metoda ilustracji tekstów, ale jatyl-ko medium, za pośrednictwem którego można osiągnąć nową wiedzę lub perspektywę krytyczną” (Pink, 2001, s. 11). Socjologia i fotografia narodziły się niemal równocześnie. Gdy w 1839 r. Auguste Comte kończył Kurs filozofii pozytywnej, pracę w której pierwszy raz został użyty termin „socjologia” dla oznaczenia nowej dyscypliny nauki, Louis Daguerre i Nicéphore Niepce opatentowali pierwsze procesy fotograficzne.
Zdaniem Howarda Beckera:
Fotografowie od samego początku uznali za swoje zadanie fotografowanie świata spo-łecznego, czy to ze względu na zainteresowanie dalekimi krajami i egzotycznymi ludami, czy z potrzeby przedstawiania egzotycznych zdarzeń i ludzi na ich własnym podwórku. Badacze społeczni od czasu do czasu fotografowali ludzi i miejsca, których dotyczyły ich badania, choć rzadko – z wyjątkiem antropologów – w sposób rutynowy. Fotografo-wie studiowali czasami antropologię i socjologię, badacze społeczni uczyli się fotografii” (Becker, 1981).
Fotografia w naukach społecznych pełniła funkcję dokumentów „udowadniają-cych” pewne tezy, jak i materiałów analitycznych. Z jednej strony fotografia z czasem stawała się coraz wrażliwsza na treść społeczną, z drugiej strony nauki społeczne wzbogacały swój warsztat o wykonywanie i interpretację obrazów fotograficznych. Fotografię zaczęto postrzegać jako „zwierciadło życia społecznego”.
Fotografia dokumentalna – pomiędzy sztuką a nauką [119] Fotografowanie osób, grup i sytuacji społecznych przez badacza jest strategią badawczą w socjologii jakościowej. Chodzi tutaj o określone, świadome i celowe działanie badacza, w danym projekcie badawczym, zazwyczaj w tzw. badaniach te-renowych. Tak widział zadanie fotografii dokumentalnej w socjologii jeden z twór-ców socjologii wizualnej o proweniencji symboliczno-interakcyjnej, Howard S. Bec-ker. W jego przekonaniu, socjologiczna wiedza i teoria dają kontekst dla wywołania i interpretacji wizualnych dokumentów życia społecznego. Teoria socjologiczna, czy to teoria wysoce abstrakcyjna, czy też dotycząca jakiegoś empirycznego zjawiska, jest zbiorem pojęć pozwalających zrozumieć fotografowane sytuacje. Teoria wska-zuje nam, czy obraz zawiera informację bądź jakąś wartość, czy komunikuje coś, co jest warte zakomunikowania. Teoria dostarcza kryteriów pozwalających oddzie-lić wartościowe dane i wypowiedzi od tych bezwartościowych, nieposzerzających naszej wiedzy o społeczeństwie (Becker, 1974). Praca terenowa badacza socjologa używającego fotografii, ma dać odpowiedzi na pytania stawiane przez teorie socjo-logiczne. Teoria poprzedza tutaj badanie i sugeruje wyraźnie, co mamy badać. Foto-grafie stanowią socjologiczną dokumentację odpowiedzi na określone pytania „teo-rii socjologicznej” (Harper, 1994). Także Roy Stryker, szef Wydziału Informacji Farm Security Administration (FSA) a zarazem inicjator i menedżer wielkiego projektu fotodokumentacyjnego w okresie wielkiej depresji w USA, przyjmował przekonanie Beckera o roli dokumentalisty jako tego, który ma wiedzieć wystarczająco dużo na temat danej rzeczy, żeby odnaleźć znaczenie jej samej, jak również relacji do otocze-nia, czasu i funkcji, jaką spełnia.
Fotoreporterzy czerpią bardzo wiele z antropologii i socjologii, obie dziedziny są dla nich polem do poszukiwania interesujących tematów, w których centrum sta-nowi człowiek. Wiele fotografii realizuje przede wszystkim funkcję artystyczno-eks-presywną lub estetyczną. Z kolei inne realizują funkcje informacyjne czy dokumen-talne. Jeszcze inne – komercyjne, reklamowe, perswazyjne czy propagandowe. Co najważniejsze, funkcje te nie wykluczają się nawzajem i mogą występować w dowol-nych kombinacjach. Za prekursora fotografii społecznej uważany jest wspomniany już Lewis Hine, socjolog z wykształcenia. Do wyjątkowych prac o charakterze socjo-logicznym należy również zaliczyć The Americans Roberta Franka. W Polsce dosko-nałych przykładów takich socjologicznych ambicji fotografii artystycznej dostarcza-ją m.in. fotografie Zofii Rydet składadostarcza-jące się na cykl Zapis socjologiczny lub stworzo-na przez Tomasza Tomaszewskiego w poł. lat 90. XX w. seria kolorowych fotografii
Cyganie (2001), która przestawia życie europejskich Romów, bądź monumentalny
cykl Rzut beretem (2007–2008) tego samego autora, dokumentujący polską wieś po-czątku XXI w., wraz z całym jej folklorem, biedą i postępującą modernizacją.
Podsumowanie
Uznanie fotografii dokumentalnej to kwestia w dużym stopniu arbitralna. Jed-nym z decydujących o tym czynników jest intencja autora pragnącego poprzez reje-strację danego wydarzenia, sytuacji lub miejsca świadczyć o tych wydarzeniach, sy-tuacjach i miejscach. Dziś miarą wartości dobrego dokumentu jest przede wszystkim zaangażowanie fotografa, które kiedyś budziło wiele wątpliwości, gdyż od tego typu zdjęć oczekiwano zwykle obiektywności. Pierwotna obiektywność została jednak
[120]
Kamila Zarembska-Szatan zakwestionowana, ponieważ to od autora zależy wybór fragmentu rzeczywistości, kadru i ekspozycji. Proces fotografowania jest dla dokumentalisty ciągłym mierze-niem się z własnym sposobem postrzegania świata oraz ze znaną nam tradycją es-tetyczną i artystyczną. Dokument to nie tylko świadectwo zaistnienia jakiegoś faktu, ale przede wszystkim ślad prywatnego doświadczenia jednostki. Takie spojrzenie na dokument podkreśla jego kreacyjne możliwości, wynikające z uznania „dobrego oka” fotografa oraz jego pomysłu na dokument fotograficzny. W myśl owej koncepcji twórca jest w stanie komponować materiał z elementów rzeczywistości, a powstają-ce zdjęcie to przede wszystkim obraz, którego odczytanie zależy – w dużej mierze – od indywidualnej interpretacji.Fotoreportaż jest niewątpliwie jedną z najtrudniejszych sztuk, a jego podstawy można odnaleźć pomiędzy nauką społeczną, sztuką a nowoczesną technologią. Od samego początku dzieje antropologii/socjologii i fotografii dokumentalnej przepla-tają się. Nauka jest inspiracją dla artystów, a prace wielu naukowców aspirują do dzieł sztuki. Jednak obecna fotografia dokumentalna jest również dzieckiem nauki, zwłaszcza rozwoju mechaniki i chemii, a obecnie cyfryzacji i miniaturyzacji.
Czy dzieło sztuki lub działanie artystyczne mogą stać się efektywnym narzę-dziem badania i poznawania rzeczywistości? Minęło 180 lat odkąd poznajemy świat za pomocą fotografii. Fotografia zmienia wszystko: sposób, w jaki przekazujemy in-formację, komunikujemy się, kształtuje naszą wiedzę i doświadczenie w świecie.
Bibliografia
Becker H. (1979). Do Photographs Tell the Truth? W: T.D. Cook, Ch.S. Reichardt (eds.),
Qualita-tive and QuantitaQualita-tive Methods in Evaluation Research. Beverly Hills: Sage.
Harper D. (1986). Meaning and Work. A Study in Photo Elicitation. Current Sociology, 34(3), p. 24–36.
Pink S. (2001). Doing Viusal Ethnography. London: Sage.
Rouillé A. (2007). Fotografia. Między dokumentem a sztuką współczesną, Oskar Hedemann (przeł.). Kraków: Universitas.
Sztompka P. (2012). Socjologia wizualna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Welsch W. (2005). Estetyka poza estetyką. O nową postać estetyki, Katarzyna Guczalska (przeł.) Kraków: Universitas.
Documentary Photography – Between Art and Science
Abstract
In the following article the author proposes a new approach to photo-document as a tech-nology and its location on the border between the two matchmakers – art and science. Photography is a research tool that really contributes to the increase of knowledge about the world, brings new knowledge in a par with other scientific disciplines. On the other hand, many professional photographers demand that their work is seen through the prism of ar-tistic criteria, a natural consider displaying their works in galleries and publishing them in albums.
Fotografia dokumentalna – pomiędzy sztuką a nauką [121] Nota o autorze
Kamila Zarembska-Szatan – socjolog, fotograf i fotoedytor. Absolwentka Instytutu Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, specjalność komunikowanie społeczne. Absolwentka stu-diów podyplomowych z zakresu grafiki prasowej i reklamowej. Obecnie doktorantka na Wydziale Sztuki Uniwersytetu Pedagogicznego oraz na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Specjalizuje się w tematyce szeroko rozumianej fotografii cyfrowej oraz so-cjologii wizualnej. Zajmuje się badaniem komunikacji wizualnej. Artystycznie realizuje się jako fotograf uliczny i dokumentalny. Członkini International Visual Sociology Assocation.
FOLIA 217
Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis
Studia de Arte et Educatione XI (2016)
ISSN 2081-3325
Krzysztof Siatka
Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie