Jedną z głównych osi publicystyki Aleksandra Bocheńskiego powstałej w okresie Polski Lu-dowej jest problem ocen polskich powstań narodowych, przyczyn klęsk Polski w przeszłości oraz przedstawiania tych kwestii w historiografi i. Za najdobitniejszy przykład jego poglądów w tej materii uznać należy sprawę oceny powstania warszawskiego, którą sformułował najpełniej w swej prasowej publicystyce w drugiej połowie lat pięćdziesiątych i w latach sześćdziesiątych. Bo-cheński za słuszny uważał kult heroizmu walczących w powstaniu, ale zdecydowanie krytyko-wał decyzję o rozpoczęciu zrywu. Wskazykrytyko-wał, że była ona podjęta z pominięciem racjonalnej oceny sytuacji politycznej i wojskowej, a przez to skazana na niepowodzenie. Jej obrona miała być tym bardziej szkodliwa, że utrzymywała w narodzie przekonanie o słuszności pozbawionych realistycznej refl eksji działań opartych jedynie na podbudowie etycznej i emocjonalnej. To tym istotniejsze, ponieważ zachowania takie mogły być wybitnie szkodliwe w okresie sowieckiej do-minacji nad Polską. Poglądy publicysty stanowiły w istocie twórcze rozwinięcie przekonań wyra-żonych przezeń w publikacji Dzieje głupoty w Polsce.
Słowa kluczowe
Aleksander Bocheński, powstanie warszawskie, publicystyka, prasa, realizm polityczny
Powstania narodowe były wydarzeniami mającymi kolosalne skutki politycz-ne. Ich ocena jest zatem jedną z kwestii determinujących ojczyste spory dotyczą-ce przeszłości. Ostatnie z wielkich zrywów – powstanie warszawskie – przyniosło wyjątkowo dotkliwe straty ludzkie i materialne oraz konsekwencje polityczne w postaci faktycznego rozbicia kierownictwa Państwa i Armii Podziemnej, co miało niebagatelne znaczenie wobec zajmowania ziem polskich przez Armię Czerwoną i tworzenia komunistycznej państwowości. Odpowiedź na pytanie: czy decyzja, którą podjął Komendant Główny AK i z jego inicjatywy Delegat Rządu na Kraj u schyłku lipca 1944 r., była błędna? stanowi wdzięczne pole dla historycznej publi-cystyki, również tej utrzymanej w nurcie kontrfaktycznym i alternatywnym1. Nie
1 Która zazwyczaj stanowi obszar działania dla osób krytykujących decyzję o rozpoczęciu powstania. Por.
P. Wieczorkiewicz, Inna Polska. Co by było, gdyby nie doszło do Powstania Warszawskiego?, [w:] idem,
M. Urbań-Ariel Orzełek 154
sposób bowiem uciec od refl eksji na temat decyzji o tak brzemiennych dla narodu skutkach2.
Problem z oceną powstania warszawskiego jest tym bardziej skomplikowany, że krytyka z jaką się ono spotykało, formułowana była najsilniej w okresie Polski Ludowej przez historyków i publicystów związanych z rządzącą formacją komuni-styczną. Warto jednak bliżej przyjrzeć się głosom tych, którzy nie będąc członka-mi PZPR i starając się zachować światopoglądową autonoczłonka-mię, z przyczyn zasad-niczych krytykowali decyzję podjęto u schyłku lipca 1944 r. przez władze Polski Podziemnej. Jednym z nich był Aleksander Bocheński, który swoje opinie na ten temat łączył z szeroko umotywowanym zespołem poglądów na przeszłość Polski.
Refl eksje na temat narodowej historii zostały zgromadzone w Dziejach głupoty w Polsce – jego najgłośniejszej publikacji, powstałej – jak sam wspominał – „jako wy-nik obserwacji tej strony tragicznej i niepotrzebnej hekatomby, jaką ponieśliśmy w czasie II wojny światowej”3. Jednakże lektura nie zawierała w zasadzie rozważań dotyczących historii najnowszej. Wynikało to przede wszystkim z faktu, że po-wstawała ona w latach okupacji, a jej zamysłem było ukazanie negatywnego wpły-wu historiografi i na politykę narodową.
Jednakże rozważania Bocheńskiego dotyczące powstania warszawskiego wpi-sywały się w ogólną, antyinsurekcyjną tendencję zaprezentowaną w „Dziejach głu-poty”. Toteż można je określić mianem swoistego suplementu do tej pracy. Łączyły się one także z ogólnymi rozważaniami Bocheńskiego dotyczącymi konieczności rozgraniczenia kultu heroizmu oraz krytyki błędnych decyzji, zamieszczonymi na łamach „Tygodnika Powszechnego” na przełomie 1946 i 1947 r. 4.
ski, A. Ekiert, Dylematy historii. Nos Kleopatry czyli co by było, gdyby..., Warszawa 2004, s. 248–253; P. Zychowicz, Obłęd’44 czyli jak Polacy zrobili prezent Stalinowi wywołując Powstanie Warszawskie, Poznań 2014.Tomasz Łu-bieński dał wyraz swej krytyce decyzji o rozpoczęciu powstania warszawskiego w utrzymanym także częściowo w alternatywnej narracji eseju. Zob. T. Łubieński, Ani tryumf, ani zgon... Szkice o Powstaniu Warszawskim, Warsza-wa 2009. Interesujący zabieg zastosoWarsza-wał Włodzimierz Borodziej rozWarsza-ważając alternatywny scenariusz dziejów Pol-ski w przypadku wygranej powstania warszawPol-skiego, którego jednak warunkiem uczynił powodzenie zamachu na Hitlera 20 VII 1944 r. Zob. W. Borodziej, Co by było, gdyby Polacy wygrali Powstanie Warszawskie w 1944 roku?, [w:] Gdyby... Całkiem inna historia Polski, Warszawa 2008, s. 129–144. O wartości rozważań alternatywnych w historiografii zob.: A. Demandt, Historia niebyła. Co by było, gdyby...?, Warszawa 1999. Możliwości uprawiania hi-storii kontrfaktycznej i alternatywnej w sposób naukowy dowiódł Witold Orłowski, Stulecie chaosu. Alternatywne dzieje XX wieku, Warszawa 2007. Osobliwą wizję dziejów Polski, w której powstanie warszawskie nie wybuchło z przyczyn nadprzyrodzonych, stworzył w utrzymanej w fantastycznej konwencji powieści Ł. Orbitowski, Widma, Kraków 2012.
2 Przykładem publicystyki wysoce alternatywnej utrzymanej w nurcie „honorowej ofiary” a przy tym snują-cej zupełnie fantastyczne wizje jest praca Sz. Nowaka, Warszawa 1944. Alternatywna historia Powstania Warszaw-skiego, Warszawa 2014.
3 Nie widzę wzrostu racjonalnych postaw. Z Aleksandrem Bocheńskim w 85-lecie urodzin rozmawia Karol Pastuszewski, K, nr 33 (1714), 13 VIII 1989, s. 7.
4 A. Bocheński, O dyskusji nad Monte Cassino, „Tygodnik Powszechny” [dalej: TP], nr 45 (86), 10 XI 1946, s. 1, 4; idem, Odpowiadam oponentom, TP, nr 7 (100), 16 II 1947, s. 6-7. Koncepcje A. Bocheńskiego wywołały wówczas burzliwą dyskusję. Zob. T. Cyprian, J. Sawicki, Polityka zagraniczna dwudziestolecia, TP, nr 49 (90), 8 XII 1946, s. 7; W. Kirchmayer, Bohaterstwo i rozdział kompetencji, TP, nr 49 (90), 8 XII 1946, s. 7-8; Ks. M. Lewicki, Co jest prawdą, a co chimerą, TP, nr 7 (100), 16 II 1947, s. 6; M. W. Lis, O realizmie i polityce, TP, nr 7 (100), 16 II 1947, s. 7-8; H. Malewska, Realizm?, TP, nr 49 (90), 8 XII 1946, s. 6; A.S., Spór o ideę, TP, nr 7 (100), 16 II 1947, s. 8; M. Straszewski, Błędy polityki przedwrześniowej, TP, nr 49 (90), 8 XII 1946, s. 7; K. Syrewicz, Problem źle postawiony, TP, nr 49 (90), 8 XII 1946, s. 7; F. Wydra, Głos żołnierza, TP, nr 7 (100), 16 II 1947, s. 8.
155
„Suplement” do „Dziejów głupoty”…
Autor stawia sobie zatem także zadanie umiejscowienia refl eksji Bocheńskiego o warszawskim zrywie w całości jego przemyśleń na temat politycznego położe-nia narodu polskiego w okresie Polski Ludowej. Ów zespół poglądów, który ze względu na funkcjonowaniu w myśli politycznej Bocheńskiego jego kilku innych odpowiedników, określić można mianem „modelu realizmu politycznego”. Przyję-to zasadniczo konstrukcję problemową z zaznaczeniem jednakże kluczowych dla myśli politycznej Bocheńskiego cezur chronologicznych, związanych zarówno z ewolucją jego poglądów, jak też jego politycznym życiorysem.
Artykuł został oparty przede wszystkim na publikacjach A. Bocheńskiego za-mieszczanych w tygodniku „Kierunki” i innych periodykach związanych ze Sto-warzyszeniem „PAX”. Autor cytując fragmenty wypowiedzi publicysty zachował oryginalne, typowe dla bohatera rozważań sformułowania znajdujące odzwiercie-dlenie w pisowni.
Kwerenda prasowa dowiodła, że Bocheński wypowiadał się na temat zrywu warszawskiego do lat sześćdziesiątych XX w. Jego późniejsze refl eksje dotyczące tematyki insturekcyjnej skupiały się zazwyczaj na kwestii powstania styczniowe-go. Zasygnalizowano jednak w niniejszym tekście tendencje, jakie istniały w jego publicystyce w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, wiążące się z oceną wydarzeń z lata 1944 r.
Przed zaprezentowaniem refl eksji publicysty na temat powstania warszawskie-go, którą podjął po zakończeniu zrywu, warto scharakteryzować jego polityczną drogę do przełomu 1944 i 1945 r. oraz ówczesne koncepcje na temat idei walki zbrojnej.
Bocheński zaangażowany do 1939 r. w środowisko związane z redagowanymi przez Jerzego Giedroycia periodykami „Bunt Młodych” oraz „Polityka”, wyznając wówczas ideę Polski mocarstwowej, w latach II wojny światowej za pomocą dzia-łalności w Radzie Głównej Opiekuńczej, szukał możliwości porozumienia z Niem-cami w celu zahamowania polityki represji. W prywatnej korespondencji z jesieni 1943 r. dawał wyraz swoim negatywnym refl eksjom na temat lekkomyślności pa-nującej w Warszawie, gdzie miały być przekraczane wszelkie granice dyktowane przez ostrożność5. Podczas samego powstania, przebywając w Krakowie, działał z Adamem Ronikierem prowadząc (nie bez sukcesów) pertraktacje w wysokim ofi cerem SS – Hansem Schindhelmem, na rzecz ograniczenia jego katastrofalnych skutków6.
Wówczas już na podstawie obserwacji sytuacji politycznej oraz rozmów, jakie prowadził, przekonany był, że w wyniku wojny Polska znajdzie się w sowieckiej strefi e wpływów z oczywistymi konsekwencjami ustrojowymi. Potwierdzają to zarówno relacje osób dobrze go znających7, jak też późniejsze wspomnieniowe
5 Archiwum Państwowe w Lublinie, Archiwum Łosiów z Niemiec, sygn. 463, k. 10, List Aleksandra Bocheń-skiego, 20.10.1943, Ponikwa.
6 A. Ronikier, Pamiętniki 1939–1945, Kraków 2013, s. 354, 362–363, 375.
7 M. Pruszyński, W dziewięćdziesiątą rocznicę urodzin Aleksandra Bocheńskiego, „Zeszyty Historyczne”
2000, z. 134, s. 171; J. Mackiewicz, Ludzie z głębszego podziemia, [w:] idem, Fakty, przyroda i ludzie, Londyn 1993, s. 117; idem, Nie trzeba głośno mówić, Londyn 2011, s. 531–533.
Ariel Orzełek 156
wypowiedzi Bocheńskiego8. W pierwszej połowie 1945 r. na czele grupy kilkuna-stu intelektualistów podjął rozmowy z Jerzym Borejszą, mające na celu powołanie środowiska katolików współpracujących z władzami komunistycznymi. Równo-legła inicjatywa Bolesława Piaseckiego doprowadziła do włączenia części kręgu Bocheńskiego wraz z nim samym w ruch katolików społecznie postępowych. Po-zostając aż do 1962 r. poza jego strukturami organizacyjnymi, niejednokrotnie się z nim nie zgadzając, wiosną 1945 r. wytyczył w istocie w „Memoriale o polityce polskiej” jego podstawowe zasady, pisząc, iż celem narodu powinno być „prze-trwanie tego okresu z jak najmniejszymi stratami dla teraźniejszości i przyszłości, z zachowaniem jak największych sił materialnych i duchowych”9.
Jak wspomniano w opublikowanych w 1947 r. „Dziejach głupoty”, dokonał on rozrachunku z romantycznymi tendencjami polskiej historiografi i, dając jednak czytelne, choć zawoalowane, odniesienia do przeszłości z pewnością wynikające także z okupacyjnych doświadczeń narodu polskiego, których kulminacją był war-szawski zryw. Pisał, że z polityką bezrozumną i emocjonalną oraz jej apologią na-leży radykalnie skończyć „jeśli nie mamy ze szczętem wyginąć”10.
Po raz pierwszy na łamach prasy refl eksję na temat powstania warszawskiego publicysta podjął przy okazji szerszej dyskusji na temat zasadności kultu hero-izmu. Warszawski zryw miał – jego zdaniem – dowodzić, że Polacy potrafi ą wy-konać rozkaz w każdych warunkach. Powstańcy zaświadczyli, że „kierownictwo narodowe może zawsze liczyć na maksymalny wysiłek, gdy uzna, że zaszła tego potrzeba”, toteż „winniśmy im za tę determinację wieczną wdzięczność i uwielbie-nie”. Jednakże owo kierownictwo miało latem 1944 r. – zdaniem publicysty – pod-jąć decyzję katastrofalną. W momencie formułowania tych opinii przekonany był, że pion wojskowy narzucił swoje koncepcje władzy cywilnej. Już wówczas starał się dowieść, że żołnierze Podziemia byli wyjątkowo karni i zdyscyplinowani, toteż za absurdalną uznawał tezę, że walki mogły wybuchnąć samoczynnie11. Gen. Bór--Komorowski miał kierować się oceną sytuacji zagranicznej, w której to dziedzinie nie był kompetentny. Jak przy tym zauważał: „nawet dowódca wojskowy winien być na tyle obywatelem i patriotą, by zawahać się wobec perspektywy totalnego zniszczenia stolicy”12. Rada Jedności Narodowej miała wykazać się podobną igno-rancją wobec położenia międzynarodowego oraz groźby strat ludzkich i material-nych. Decydenci posiadać mieli – zdaniem Bocheńskiego – podstawy do realnej oceny sytuacji, znajomość uwarunkowań, jednakże znajdowali się pod wpływem frazesów historycznych i literackich13.
Decyzja podjęta przez KG AK i polityków podziemnych miała być zgubną dla-tego, że jej przyczynę stanowiła chęć utworzenia w stolicy ośrodka politycznego
8 Motywy i postawy [wypowiedź Aleksandra Bocheńskiego], „Kierunki” [dalej: K], nr 49 (755), 6 XII 1970, s. 8.
9 Cyt. za: A. Dudek, G. Pytel, Bolesław Piasecki. Próba biografii politycznej, Londyn 1990, s. 159–160; vide:
J. Engelgard, Wielka gra Bolesława Piaseckiego, Warszawa 2008, s. 94–95.
10 A. Bocheński, Dzieje głupoty w Polsce. Pamflety dziejopisarskie, Warszawa 1947, s. 41.
11 Por. W. Kętrzyński, Warszawa 1944, TP, nr 21, 12 VIII 1945, s. 1; idem, Historyczne perspektywy, TP, R. I, nr 28, 30 IX 1945, s. 1–2.
12 A. Bocheński, O dyskusji nad..., s. 4.
13 Ibidem.
157
„Suplement” do „Dziejów głupoty”…
nastawionego antagonistycznie wobec Sowietów w momencie, gdy jedyna realna pomoc powstańcom mogła być udzielona przez Armię Czerwoną. Stąd też bój rozpoczęty 1 sierpnia 1944 r. był od początku – zdaniem Bocheńskiego – skazany na klęskę jako polityczne wyzwanie rzucone planom Stalina. Według publicysty, jedynym realnym rozwiązaniem, jakie powinni podjąć politycy podziemni, było narzucenie wojskowym dążenia do szukania porozumienia z Sowietami. Odrzu-cał on także argument o groźbie zniszczenia miasta przez Niemców w przypadku braku inicjatywy zbrojnej ze strony Polaków. Dobitnie podsumowywał swoje ów-czesne refl eksje na ten temat: „tylko wielkość skutków, jakie błąd przyniósł – utrata stolicy, przewyższyła kolosalność jego teoretycznej nonsensowności”14.
Jednakże aż do 1956 r. Bocheński publikował niewiele. Początkowo skupiał się na sprawowaniu mandatu posła na Sejm Ustawodawczy, potem na pracy dyrek-tora Browarów Okocimskich. W przeciwieństwie do wielu swych kolegów z ru-chu katolików społecznie postępowych nie angażował się w ideologiczne kampa-nie. W latach 1952–1956 niemalże całkowicie zamilkł jako publicysta. Jeszcze w 1955 r. – według Jerzego Giedroycia – mimo tendencji odwilżowych, znajdował się w wewnętrznej opozycji15. Dopiero rok 1956 oraz otwarcie tygodnika „Kierunki”
w miejsce potępionego przez Stolicę Apostolską „Dziś i Jutro” i skompromitowa-nego, zawłaszczonego przez „PAX” „Tygodnika Powszechnego”, pozwoliło mu na powrót do pracy dziennikarskiej16. Stał się jednym z najciekawszych publicystów doby odwilży, łącząc przekonanie o trwałości geopolitycznych i ustrojowych pryn-cypiów z wezwaniem do gruntownej reformy wewnętrznej17.
Jak już wspomniano, zasadniczy trzon refl eksji Bocheńskiego o powstaniu war-szawskim ukształtował się w drugiej połowie lat pięćdziesiątych i pierwszej poło-wie lat sześćdziesiątych XX w., będąc następnie epizodycznie rozwijanym zazwy-czaj w pobocznych wątkach jego publicystyki.
Jej podstawą była ocena kultu heroizmu jako wartości nadrzędnej i bezdysku-syjnej. Wychodził z założenia, że bohaterska śmierć za Ojczyznę i poświęcenie mają zawsze taką samą wartość, bez jej relatywizowania ze względu na możliwość powodzenia samej walki. Toteż komentując inicjatywę budowy pomnika powstań-ców warszawskich pisał: „kult bohaterstwa a nie ratowania swego życia podczas wojny jest obowiązkiem tych, którzy naród wychowują”18. Charakterystyczne, że ten przeciwnik tworzenia historycznych mitów nie sprzeciwiał się mityzacji boha-terstwa żołnierzy i ofi cerów Armii Krajowej w powstańczej stolicy. Zaprzeczenie oportunizmu i tchórzostwa, jakie wyrazili, było warunkiem prowadzenia jakiej-kolwiek polityki narodowej. Tymczasem – jak zauważał – obecne były tendencje, które krytykując samą decyzję o rozpoczęciu powstania, jednocześnie wykpiwały
14 Ibidem. Por. P. Jasienica, Wrzesień i sierpień, TP, nr 19 (217), 15 V 1949, s. 1–3.
15 J. Giedroyć, K. A. Jeleński, Listy 1950–1987, Warszawa 1995, s. 223.
16 Powrót do pióra miał mu, według własnej relacji złożonej Stanisławowi Catowi-Mackiewiczowi, ułatwić Jerzy Putrament. Zob. K. Tarka, Mackiewicz i inni. Wywiad PRL wobec emigrantów, Łomianki 2007, s. 20.
17 A. Bocheński, Parę myśli na Nowy Rok, „WTK – Tygodnik Katolików”, nr 1 (432), 1 I 1962, s. 1, 3. Por.
idem, Wojna – pokój – człowiek. Przed Ogólnopolskim Kongresem Pokoju, K, nr 20 (309), 20 V 1962, s. 2; idem, Wycinki prasowe, K, nr 43 (73), 27 X 1957, s. 2; Wycinki gospodarcze, K, nr 49 (131), 7 XII 1958, s. 2.
18 Idem, Rozmyślania krytyczne. Błąd Zbigniewa Florczaka, K, nr 2, 27 V 1956,s. 12.
Ariel Orzełek 158
heroizm walczących. Przykładem tego był fi lm „Eroica”, określający zaprzeczenia bohaterstwa powstańców warszawskich. Domagał się w tym kontekście stworze-nia obrazu fi lmowego przedstawiającego w rzeczywistym świetle powstańczą War-szawę. Czynił to zaś – jak pisał, w imię „Rozsądku”, jako autor Dziejów głupoty.
Powstanie warszawskie było – zdaniem Bocheńskiego – wydarzeniem, które w umysłach Polaków tkwić miało wyjątkowo głęboko, oddziałując silnie na nastro-je społeczne. Przyczynę stanowi natura ludzką, która naśladunastro-je wzory godne sza-cunku i czci, odrzucając podświadomie budzące pogardę. Żołnierze spełnili swój obowiązek, nie mając prawa kwestionować rozkazu. Posłuszeństwo żołnierskie było nieodzowne dla prowadzenia jakiejkolwiek polityki narodowej. Stąd też sza-cunek dla takich postaw stanowił niezbędny element wychowania narodowego.
Czym innym jednak był szacunek dla heroizmu, a czym innym krytyka wyboru.
Tej zaś nie dało się obronić argumentami racjonalnymi. Owe rozważania łączyły się u publicysty z krytyką decyzji o rozpoczęciu walki zbrojnej w Warszawie la-tem 1944 r. Chociaż bowiem świadomość błędności tej decyzji miała być wówczas czymś rzadkim i niepodobieństwem było jej wymagać od zobligowanych wszak posłuszeństwem żołnierzy ofi cerów, to zatrważającą była ignorancja cywilów wo-bec uwarunkowań politycznych i wojskowych, oraz podobna postawa kierownic-twa AK. Decyzja owa – jak pisał – „[…] była jedną z najbardziej szaleńczych, jaką Polak kiedykolwiek przeciwko własnemu społeczeństwu podjął”19. Zapadła ona pomimo braku należytego przygotowania i rozeznania informacyjnego, na sku-tek niechęci do Związku Sowieckiego. Miła być skazana na niepowodzenie wo-bec braku ścisłej współpracy sztabowej z Armią Czerwoną i lekceważenia jej nie-zbędności. Zdaniem Bocheńskiego, polskich przywódców nie usprawiedliwiały realia epoki, historyczne i psychiczne uwarunkowania. Pisał on bowiem: „Albo nie przyjmuje się kierowniczego stanowiska, albo kiedy się go przyjęło, trzeba się rządzić rachunkiem, a nie uczuciem”20.
Kwestią zasługującą na krytykę był także wybór miejsca walki zbrojnej. Roz-ważając bowiem zasadność powstania warszawskiego kierowano się jedynie oce-ną jego szans na zwycięstwo, negliżując fakt, że odbywała się ona w stolicy, ze wszystkimi jej zasobami demografi cznymi, materialnymi i kulturalnymi. Problem zniszczenia stolicy uważał publicysta za co najmniej równorzędny z oceną jego politycznego celu. Ofi cerowie i politycy podejmujący brzemienną w skutki decyzję wykazali się zatem niebywałą lekkomyślnością21.
Innym argumentem w obronie lipcowej decyzji przywódców Podziemia była teza, że ze względu na niezwykle silne nastroje antyniemieckie i insurekcyjne, walki w Warszawie wybuchłyby oddolnie, gdyby nie został wydany odpowied-ni rozkaz. Publicysta zaciekle polemizował z owym twierdzeodpowied-niem. O ile możliwe było zrozumienie chęci odwetu u młodych, kierujących się emocjami żołnierzy, to dowódcy i politycy powinni opierać się w swych decyzjach na chłodnej logice.
19 Idem, Wycinki prasowe, K, nr 13 (43), 31 III 1957, s. 2; idem, Pochwała laureatów, K, nr 5 (87), 2 II 1958, s.1; idem, Wycinki prasowe, K, R. III, nr 5 (87), 2 II 1958, s. 2; idem, W rocznicę Powstania, „Słowo Powszechne”, nr 184 (4369), 2 VIII 1960, s. 3.
20 Idem, Pochwała laureatów..., s. 1.
21 Idem, Wycinki prasowe, K, nr 19 (49), 12 V 1957, s. 2.
159
„Suplement” do „Dziejów głupoty”…
Niebezpieczeństwo oddolnego rozpoczęcia walk KG AK łatwo mogła zlikwidować dzięki umiejętnej propagandzie i dyslokacji wojsk22. Kierowanie się prostą zasadą odwetu, jako motyw polskich powstań narodowych, Bocheński oceniał bardzo su-rowo: „[…] to taka reakcja, jakby wam ktoś uciął rękę, a wy z tego powodu posta-nowiliście sobie uciąć głowy. W polityce nie należy rozumować li tylko w katego-riach winy czy odwetu, lecz trzeba patrzeć na skuteczność tych działań”23.
Refl eksja o powstaniu warszawskim w omawianym okresie stanowiła przykład całościowego spojrzenia publicysty na problematykę polskich powstań narodo-wych. W tym kontekście należy rozpatrywać jego krytykę bardziej ogólnej argu-mentacji zwolenników decyzji o rozpoczęciu walk w stolicy latem 1944 r. Zatem tezę o jego poparciu przez większość społeczeństwa uznawał za próbę zdejmowa-nia odpowiedzialności za decydentów. Zaufanie jakim cieszyło się kierownictwo Państwa i Armii Podziemnej było tym większym oskarżeniem ich błędnych decy-zji. Innym argumentem obronnym stała się teza, że powstanie to największy tego rodzaju zryw okupowany w Europie. Odpowiedź Bocheńskiego na tego rodzaju wywody warta jest dosłownego zacytowania: „wielkość czynu zbrojnego, o ile był tak idealnie niepotrzebny oraz o ile skończył się tak nieprawdopodobną klęską na-rodową, jaką jest zawsze zniszczenie stolicy, nigdy i nigdzie nie był powodem do zazdrości czy uznania, ale zawsze przykładem w najwyższym stopniu odstraszają-cym. Jak można myśleć inaczej? Jak można ogłupiać do tego stopnia swoich czy-telników, by zamiast ścisłego, doprowadzonego do końca myślenia, mydlić im oczy jakimś oderwanym, abstrakcyjnym kryterium: czynu zbrojnego o tak wielkim na-tężeniu”24. Innym argumentem mającym przedstawić decyzję o rozpoczęciu po-wstania w pozytywnym świetle stało się podkreślenie uznania walczących przez stroną niemiecką. Miało być to w istocie dowodem narodowym kompleksów. Raz jeszcze podkreślał przy okazji tego rodzaju refl eksji, że AK dysponowała wystar-czającymi środkami do zahamowania powstańczych przygotowań bez ryzyka sa-morzutnego wybuchu walk. Szczególnie ciekawym argumentem w dyskusji nad samym powstaniem była wyrażanie uznania dla Komendanta Głównego AK za to, że nie kapitulował wkrótce po rozpoczęciu walki. Broniono go argumentem „i tak by nic się nie zmieniło”, wskazując, że Niemcy tak czy inaczej dokonaliby ekstermi-nacji mieszkańców miasta i zburzenia stolicy. Bocheński tymczasem wskazywał, że przypuszczenie, iż tragedia nastąpi, nie może upoważniać do działań mogą-cych ją tylko przyspieszyć czy uprawdopodobnić, nie zaś odwrócić25. Abstrahując od tego, uznawał za wysoce wątpliwą perspektywę zniszczenia stolicy i masowych mordów bez powstańczego zrywu. Innym przykładem bezrefl eksyjnego spojrze-nia na przeszłość było zresztą wyrażanie uznaspojrze-nia wobec postawy Warszawiaków podczas całej okupacji, która często graniczyła z lekkomyślną nonszalancją26.
22 Idem, W rocznicę Powstania…, s. 3.
23 Bić się czy nie bić? Dyskusja redakcyjna wokół Powstania Styczniowego, „Za i przeciw”, nr 4 (1342), 23 I 1983, s. 3.
24 Idem, Komentarze i wycinki, K, nr 32 (425), 9 VIII 1964, s. 8.
25 Ibidem.
26 Idem, Komentarze i wycinki, K, nr 34 (479), 22 VII 1965, s. 8.
Ariel Orzełek 160
Bocheński jasno stwierdzał, że Polska nie potrzebowała kolejnych gorzkich do-świadczeń w okresie wojny. Już przed 1939 r. posiadała ich bowiem więcej niż ja-kikolwiek inny kraj w Europie. Publicysta przyznawał, że bohaterstwo i pogarda
Bocheński jasno stwierdzał, że Polska nie potrzebowała kolejnych gorzkich do-świadczeń w okresie wojny. Już przed 1939 r. posiadała ich bowiem więcej niż ja-kikolwiek inny kraj w Europie. Publicysta przyznawał, że bohaterstwo i pogarda