System prawa ochrony środowiska

Jak przedstawiłem to w poprzednim punkcie tego rozdziału, przepisy praw-ne chroniącego środowisko pojawiły się w systemie prawa polskiego pod koniec lat sześćdziesiątych i na początku lat siedemdziesiątych XX w. Kontynuowanie dalszych rozważań dotyczących tego systemu chciałbym poprzedzić uwagami natury ogólnej, ujmującymi to zagadnienie od strony teoretycznej. Klasyczne metody analizy naukowej sprowadzają się często do rozkładania całości zagad-nień na elementy składowe systemu prawa ochrony środowiska. Interdyscypli-narność struktury prawa ochrony środowiska wymusza niejako ujęcie systemo-we. Forma ta w odróżnieniu od metody cząstkowych badań nie „gubi” istotnych cech całości systemu prawa ochrony środowiska. W ujęciu takim pojawia się w szczególny sposób potrzeba wskazania na ogólne zasady prawa ochrony środowiska.

Pojęcie systemu prawa ochrony środowiska jest tym elementem, który w całej analizie zagadnienia zasad ogólnych prawa ochrony środowiska odgrywa kluczową rolę. W zależności od tych ustaleń początkowych będzie możliwe prowadzenie dalszych rozważań natury szczegółowej, odnoszących się do poszczególnych zasad prawa ochrony środowiska oraz instrumentów ich realizacji. Wyjaśnienie ogólnego pojęcia systemu ma także istotne znaczenie dla prowadzenia wtórnej analizy na temat samodzielności dyscypliny prawa ochrony środowiska. Termin „system” w nauce nie jest sporny, ale są formuło-wane różne jego definicje. W ogólnym ujęciu teoretycznym system obejmuje co najmniej dwa elementy powiązane ze sobą wzajemnymi relacjami i tworzące łącznie całość. System tworzy zbiór elementów, które posiadają kompleksową strukturę. Zjawisko zawierania się systemów powoduje powstawanie podsys-temu i nadsyspodsys-temu. Według T. Kotarbińskiego, system jest przedmiotem

44 F. Longchamps, Problemy pogranicza prawa administracyjnego, SP 1967/16, s. 19–20.

nym, który ma przynajmniej jedną część różną od siebie samego⁴⁵. W filozofii przez system rozumie się jedność różnorodnych elementów poznawczych podpo-rządkowanych pewnej zasadzie. Zasadą tą jest pojęcie rozumowe będące formą całości⁴⁶. System jest zbiorem elementów posiadających określone cechy ułożo-nych kompleksowo, w sposób statyczny lub dynamiczny pozostających wobec siebie we wzajemnych relacjach. Uwzględniając strukturę wewnętrzną systemów, możemy wyróżnić systemy proste, złożone oraz bardzo złożone. Biorąc pod uwa-gę możliwość przewidywania stanów przyszłych, wyodrębniamy systemy deter-ministyczne i probabilistyczne. W literaturze anglosaskiej poświęconej ogólnej teorii systemów wyszczególnia się systemy funkcjonujące (acting systems) oraz systemy „wzorce–formy–zasady” (pattern systems). Przykładem drugiego rodzaju systemu może być system prawa⁴⁷. W nauce amerykańskiej, w ramach obszernej literatury poświęconej różnorodnym aspektom ujęcia systemowego możemy odnaleźć liczne definicje przybliżające nam znaczenie tego pojęcia⁴⁸.

Charakterystyczne jest w nich jednak to, że badania podejmowane w ra-mach ujęcia systemowego stawiają sobie za cel poznanie specyficznych własno-ści obiektów rozbudowanych systemów. Należy tu zwrócić uwagę na fakt, że analiza systemu posiadająca rozwiniętą postać metodologiczną najwcześniej została zastosowana właśnie na gruncie biologii, a następnie z tej dziedziny została przeniesiona na grunt rozważań naukowych zwłaszcza w ramach psychologii i socjologii. Współcześnie podejmowane są udane próby przepro-wadzania analizy systemowej również w obszarze innych dyscyplin naukowych.

Przykładem może być coraz szersze stosowanie pojęcia „system prawa ochrony środowiska” z kompleksowym opisem jego konstrukcji i zasad prawa⁴⁹. Popu-larność ujęć systemowych w opisie instrumentów prawnych występujących na gruncie danej dziedziny prawa będzie niewątpliwie wzrastała, razem z dyna-miczną rozbudową materii normatywnej chroniącej środowisko. Znaczenie analizy systemowej jako rozwiniętej metody badawczej od dawna zostało zaakceptowane w teorii. Analiza systemowa zastosowana do badań nad prawem

45 T. Kotarbiński, Zagadnienia metodologii nauk praktycznych, „Zagadnienia Naukoznawstwa”

1969/3 (19), s. 9.

46 E. Kant, Krytyka czystego rozumu, Warszawa 1957, s. 577.

47 T. Parsons, Social systems, [w:] O. Grusky, G. A. Miller (eds), The sociology of organiza-tions, New York 1970, s. 80–81.

48 T. Langer, Amerykańska wersja analizy systemowej w nauce o państwie, Warszawa 1977, s. 19–24.

49 Tak m.in. R. Paczuski, System prawno-organizacyjny ochrony środowiska w PRL, Toruń 1977, s. 12.; J. Filipek, Miejsce prawa ochrony naturalnego środowiska człowieka w systemie praw-nym PRL, KSP, R. 16, 1983, s. 11; M. Górski, W kwestii koncepcji systemu aktów prawnych z dziedziny ochrony środowiska, AUL 1992, Folia Iuridica 52, s. 160; J. Sommer, Prawo ochrony środowiska w systemie prawa polskiego, SP 2001/3–4, s. 283–296; W. Radecki, Prawo ochrony przyrody w systemie prawnym ochrony środowiska, SP 2001/3–4, s. 228–230.

realizuje swoje cele, przyjmując za podstawę pojęcie systemu łącznie z kom-pleksem związanych z nim relacji i twierdzeń. L. von Bartalanffy uważa, że system jest zespołem elementów pozostających ze sobą we wzajemnych interakcjach⁵⁰. A. Hall i R. Fagen przedstawiają system jako „zespół obiektów wraz z relacjami pomiędzy nimi i pomiędzy przysługującymi im atrybutami”⁵¹.

W teorii prawa spotykamy określenia: „system norm prawnych”, „system prawa” oraz „system porządku prawnego”, często dla określenia terminów tożsamych albo zbliżonych do siebie. Konieczność zachowania ścisłości termi-nologicznej wymaga bliższej analizy relacji, jakie zachodzą między tymi pojęciami, oraz przyczyn, które uzasadniają zamienne używanie tych wyrażeń.

W Rozważaniach nad podstawami teorii prawa na tle krytyki systemu Kelsena J. Lande twierdzi, że „pozytywność w dziedzinie obowiązywania daje w wyniku nie jeden system norm, lecz nieskończoną ilość systemów możliwych i pod względem obowiązywania jednakowo ważnych”⁵². System prawa obowiązują-cego w każdym państwie nie da się ująć jako jedność przez sprowadzenie do jednej podstawy ustalonej jako „norma podstawowa”⁵³. Jego zdaniem, prawo obowiązujące może dążyć do jedności systemu, lecz całkowicie tej jedności nie osiągnie. W ocenie tego autora prawo każdego państwa „ujawnia więc w sposób nieunikniony niejednolitość wewnętrzną. Wysiłki prawników-dogmatyków, aby je sprowadzić do jednego systemu, jakkolwiek godziwe i pożyteczne, a nawet stanowiące ze swej strony niepośledni czynnik realny procesu unifikacji – nigdy całkowicie powodzenia osiągnąć nie mogą”⁵⁴.

K. Opałek i J. Wróblewski, posługując się określeniem „system norm praw-nych”, mają na myśli prawo jako kompleks norm, który jest hierarchicznie zróżnicowany i w dostatecznym stopniu niesprzeczny⁵⁵. Analizując system prawa i system nauk prawnych, K. Opałek uważa, że problem systemu prawa

„kryje w sobie szereg niejasności”⁵⁶. Jego zdaniem, jest to spowodowane częściowo wieloznacznością samego słowa „system”. Autor ten dowodzi, że w prawie obowiązującym istnieją elementy systematyzacji. Zalicza do nich:

„1) dążenie do pełnego wyczerpania regulacją prawną całej sfery stosunków społecznych, mających żywotne znaczenie [...], 2) dążenie do zsyntetyzowania, do pojęciowego zgrupowania razem przypadków podobnych, czyli ustanowienia norm ogólnych, pod które podpadają całe kompleksy zbliżonych sytuacji i sto-sunków społecznych [...], 3) uporządkowanie regulacji prawnej [...]”⁵⁷. Według

50 L. von Bartalanffy, General System Theory, „General Systems” 1956/1, s. 3.

51 A. Hall, R. Fagen, Definition of a system, „General Systems” 1956/1, s. 18.

52 J. Lande, Studia z filozofii prawa, Warszawa 1959, s. 243.

53 Tamże, s. 247.

54 Tamże, s. 248.

55 K. Opałek, J. Wróblewski, Zagadnienia teorii prawa, Warszawa 1978, s. 78.

56 K. Opałek, Problemy metodologiczne nauki prawa, Warszawa 1962, s. 159.

57 Tamże, s. 165–166.

jego poglądów, elementy systematyzacji, które zostały wypracowane przez naukę prawa, mogą posiadać z jednej strony charakter zasad związanych ściśle z prawem obowiązującym w konkretnym państwie i w konkretnym czasie.

Ponadto wśród nich istnieją takie zasady, które posiadają „trwały dorobek”

nauki prawa na polu systematyzacji⁵⁸. Zasady tego rodzaju nie mają stałej pozycji, ale migrują w ramach systemu prawa. Istotną rolą nauki prawa, zdaniem cytowanego autora, jest praca systematyzacyjna polegająca na tworzeniu zasad systematyzacji. Zasady te są wyznaczone przez właściwości danego materiału normatywnego. Ponadto działalność systematyzacyjna nauki prawa posiada ele-menty twórcze i wyznaczające tok dalszego ukształtowania prawa obowiązują-cego⁵⁹. Zasady, które powstają w toku prawotwórczej działalności systematyza-cyjnej oraz postulowane w nauce prawa, wpływają na treść prawa. K. Opałek w badaniach nad systemem prawa podkreśla zwłaszcza szczególne znaczenie porządkującej roli nauki prawa⁶⁰. W systematycznym porządku treściowym ustawodawstwa widzi on „ułatwienie stosowania prawa, rozeznanie w przepi-sach różnych jego dziedzin, ułatwienie wykładni prawa, a także możność zorientowania się o miejscu danej normy w obrębie ogółu norm, czy też w obrę-bie danej gałęzi prawa”. Tworzenie się systemu prawa upatruje natomiast we wspólności cech zespołu norm prawnych, stanowiących odbicie normowanych przez nie stosunków społecznych, układających się w czasie, a zarazem ich rozdzielności. „System prawa” jest określeniem, którym nauka prawa posługuje się często.

H. Rot system prawa postrzega jako całość będącą jednością norm praw-nych, między którymi „zachodzą określone oddziaływania korelatywne”⁶¹. J. Romul uważa, że „system prawa [to] zbiór w pewien sposób powiązanych i uporządkowanych generalnych i abstrakcyjnych norm prawnych, wysłowio-nych w tekście normatywnym, oraz generalwysłowio-nych i abstrakcyjwysłowio-nych norm, będą-cych konsekwencją norm prawnych, wysłowionych w tekście, obowiązująbędą-cych w określonym państwie, w określonym odcinku czasu i zrekonstruowanych w oparciu o powszechnie przyjęte i stosowane reguły inferencyjne i kolizyjne reguły wyboru oraz dyrektywy interpretacyjne obowiązujące na gruncie akcep-towanej koncepcji źródeł prawa”⁶². Analizując pojęcie systemu prawa, J. Wrób-lewski wskazuje na trzy rodzaje jednolitości norm systemu prawa; są to: 1) jed-nolitość socjologiczna polegająca na tym, że „prawo jest wytworem działalności tworzenia prawa przez organy danego państwa jako organizacji społeczeństwa

58 Tamże, s. 171.

59 Tamże.

60 K. Opałek, System prawa, [w:] S. Ehrlich (red.), Teoria państwa i prawa, Warszawa 1960, s. 6.

61 Por. H. Rot, Jedność i podziały systemów prawa socjalistycznego, AUW 1971/145, Prawo 35, s. 7–9, 12–17.

62 J. Romul, Pojęcie typu i systemu prawa w nauce marksistowskiej. (Z rozważań nad systemem socjalistycznego prawa), PiP 1974/1, s. 68.

globalnego”; 2) jednolitość teologiczna oznaczająca to, że „cele norm są zbieżne, a co najmniej niesprzeczne, służące realizacji kierunków działania wyznaczonych przez władzę polityczną”; 3) jednolitość aksjologiczna „rozu-miana jako wspólność podstawowych założeń aksjologicznych, dzięki czemu prawo wyraża jakąś ideologię społeczno-polityczną”⁶³.

System prawa jest zespołem norm obowiązujących w określonym państwie, w danym czasie. Cechuje go hierarchia norm prawnych oraz ich niesprzeczność.

Zupełność systemu prawa zwraca uwagę na uporządkowanie prawa. W ramach systemu prawa możemy wyróżnić zasady systemu prawa rozumiane jako normy prawne o szczególnie doniosłym znaczeniu dla tego systemu oraz jako podsta-wowe idee prawne, które są właściwe dla danego systemu, bez względu na to, czy zostały wyraźnie sformułowane w normach należących do danego systemu prawa. Zasady systemu prawa mają podstawowe znaczenia przy dokonywaniu wykładni systemowej. System prawa możemy podzielić na gałęzie prawa, biorąc za podstawę właściwości stosunków, które są regulowane za pomocą norm danej dziedziny oraz metody regulacji prawnej⁶⁴. System porządku prawnego jest zbiorem przepisów jednocześnie obowiązujących lub tych, które będą obowią-zywały w najbliższej przyszłości, uporządkowany według określonych z góry kryteriów odpowiadających celom regulacji prawnych. W ramach tak wyodręb-nionego systemu porządku prawnego istnieją jeszcze szczegółowe systemy prawa obejmujące pewną część zakresu regulacji prawnych w wąskiej dziedzinie zagadnień, np. system przepisów szczegółowych dotyczących gospodarki odpadami lub gospodarki wodnej w ramach systemu przepisów prawa ochrony środowiska. Szczegółowe systemy prawa mają swoją podstawę w ogólnej systematyce porządku prawnego danej gałęzi prawa. Uporządkowanie zespołu przepisów prawa sprowadza się do podziału na elementy składowe oraz do przeprowadzenia właściwej klasyfikacji materiału normatywnego. Wymagania formalno-logiczne podziału całej materii prawnej powinny spełniać kryteria podziału wyczerpującego, jak również dzielącego⁶⁵.

W definicjach systemu prawa przeważa pogląd, że mamy do czynienia z pewnym układem całościowym (kompleksowym), który składa się z elemen-tów w postaci norm posiadających swoją wewnętrzną strukturę uwzględniającą takie cechy systemu, jak: hierarchia, niesprzeczność i uporządkowanie oraz zinterpretowanie wewnętrzne. W budowaniu systemu przepisów prawnych z zakresu ochrony środowiska istotnego znaczenia nabiera pojęcie systematyza-cji, które oznacza działanie zmierzające do utworzenia systemu. W ramach procesu systematyzacji następuje układanie elementów w określonym porządku,

63 W. Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki, Teoria państwa i prawa, Warszawa 1979, s. 389–390.

64 J. Leszczyński, Pojęcie – system polityczny, [w:] E. Smoktunowicz (red.), Wielka encyklopedia prawa, Białystok, Warszawa 2000, s. 989.

65 Zob. np. T. Kotarbiński, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Wrocław, Warszawa, Kraków 1961, s. 356.

ustalanie hierarchii ważności, wyznaczanie kolejności oraz wydzielanie podsys-temów w procesie ich klasyfikacji.

Zainteresowanie teorii systemem prawa wzrosło po przystąpieniu naszego kraju do UE. Nauka prawa służy doskonaleniu systemu prawa, ponieważ rozpatrywanie w teorii prawa problemów tworzenia prawa następuje w sposób kompleksowy i całościowy. Zdaniem P. Winczorka, elementami systemu prawa są tylko te zasady prawa, które są równocześnie normami prawnymi. Jego zdaniem, nie są elementami systemu zasady prawa w znaczeniu opisowym oraz zasady związane z konstrukcją systemu prawa, „chyba że są one jednocześnie zawarte w przepisach prawa lub dają się z nich wyprowadzić w wyniku wniosko-wania z norm o normach”⁶⁶. Poza systemem prawa, w ujęciu tego autora, znajdują się reguły inferencyjne, interpretacyjne, kolizyjne oraz inne zasady dotyczące konstrukcji systemu prawa, wynikające z poglądów doktryny prawa. Uważa on, że błędem byłoby uznanie tego rodzaju zasad za elementy systemu prawa⁶⁷.

Konkretny system prawa jest zbiorem norm prawnych tworzonych zgodnie z obowiązującą procedurą. Najwyższym elementem systemu prawa jest ustawa.

Hierarchiczne uporządkowanie norm jest pierwszą z podstawowych cech systemu prawa. Drugą cechą systemu prawa jest uszeregowanie rzeczowe. Jest ono, w zależności od treści regulowanych stosunków społecznych i metody oddziaływania na zachowanie się adresatów, podstawą dla wyodrębnienia gałęzi prawa wchodzących w skład systemu prawa. Zasady, które tworzą merytoryczne dyrektywy postępowania wyodrębniane spośród innych norm prawnych, ze względu na ich doniosłość i nadrzędność treściową w odniesieniu do innych norm mają istotne znaczenie dla podziału całości prawa na gałęzie⁶⁸. Przez system prawa rozumiem zbiór norm prawnych obowiązujących w określonym państwie, oparty na wspólnych zasadach, przy czym jego części są ze sobą powiązane szeregiem zależności.

Do systemu prawa należą również konsekwencje prawne występujące w po-staci zasad ogólnych, powstałych w drodze interpretacji obowiązujących norm generalnych i abstrakcyjnych należących do systemu prawa. Elementami sys-temu prawa są tylko normy abstrakcyjne i generalne. Zasady ogólne odgrywają ponadto istotną rolę w całym kompleksowym procesie systematyzacji prawa jako jedności bądź przy podziale systemu na poszczególne gałęzie. W prawie stanowionym można wyodrębnić też określone elementy systematyzacji, takie jak: 1) ukierunkowanie na pełne zabudowanie regulacją prawną całej płaszczy-zny stosunków społecpłaszczy-znych, które mają istotne znaczenie; 2) dążenie do grupo-wania łącznego sytuacji o podobnym charakterze, oraz 3) uporządkowanie

66 J. Kowalski, W. Lamentowicz, P. Winczorek, Teoria państwa i prawa, Warszawa 1983, s. 127.

67 Tamże.

68 Por. J. Wróblewski, Prawo obowiązujące a „ogólne zasady prawa”, ZNUŁ 1965/42, s. 25.

lacji prawnej. Prawo stanowione jest systemem regulacji stosunków społecznych oraz układem zasad⁶⁹. „Całokształt norm prawnych w ramach danej dziedziny prawa nie jest mechanicznym połączeniem czy też nagromadzeniem niepowią-zanych między sobą zasad postępowania, lecz jest pewną jednością i uporząd-kowaną całością. Wszystkie części takiej całości są ze sobą wzajemnie połączo-ne, tzn. tworzą system”⁷⁰. Czy jednak każdy uporządkowany w określony sposób zestaw elementów możemy nazwać mianem systemu prawa? Na pewno nie wszystkie zespoły elementów można traktować jako system. System jest zbiorem elementów posiadających pewne cechy szczególne, o których wyżej wspomniałem. Zbiór norm prawnych można nazywać „systemem prawa” tyko wtedy, gdy udaje się wykazać, że posiada on właśnie te cechy szczególne.

System prawa charakteryzują trzy podstawowe właściwości: 1) zamiar pełnego wyczerpania regulacją prawną całej sfery stosunków społecznych; 2) dążenie do pojęciowego zgrupowania przypadków podobnych oraz 3) równoległe zmierza-nie do oddzielenia i do zróżnicowania grup stosunków odmiennych⁷¹.

Jak zwracałem już na to uwagę, w badaniach nad systemem prawa istotnego znaczenia nabiera metoda regulacji prawnej. Określa ona przedmiot badań.

Jedną z prawidłowości wyodrębnienia gałęzi systemu prawa może być jednoli-tość metody regulacji prawnej, która tam występuje. W analizie systemu prawa powinniśmy też wskazać obiektywnie istniejący jednolity przedmiot regulacji prawnej. System prawa jest pewną liczbą elementów powiązanych ze sobą i występujących na zewnątrz jako całość. W rozważaniach nad systemem prawa doktryna skupia swoją uwagę na wyznaczeniu jakościowych cech przedmiotów dziedzin, które łącznie tworzą system. Jedną z istotnych cech charakterystycz-nych systemu prawa jest jednolitość tworzących go elementów. Ponadto system prawa musi posiadać też wspólny przedmiot dziedzin prawa, które go tworzą.

W analizie dotyczącej systemu prawa istotne znaczenie ma także struktura jego budowy. J. Kowalski, W. Lamentowicz i P. Winczorek w strukturze systemu prawa widzą budowę systemu wyznaczaną przez związki między normami prawa oraz jego wewnętrzną dyferencjację⁷². O strukturze systemu prawa w dużej mierze decydują trzy rodzaje związków występujących między normami: 1) związki treściowe, 2) związki będące konsekwencją hierarchicznej budowy norm systemu prawa oraz 3) związki formalne. Zdaniem P. Winczorka,

„związki treściowe w systemie prawa polegają […] na tym, że poszczególne przepisy zawierają pojęcia, zwroty, terminy, nazwy instytucji prawnych, których znaczenie na gruncie danego języka prawnego ustalić można dopiero w kontek-ście innych przepisów lub ich zespołów. W ten sposób tworzy się sieć odesłań

69 K. Opałek, Problemy metodologiczne nauki prawa, Warszawa 1962, s. 165–166.

70 P. S. Romaszkin, M. S. Strogowicz, W. A. Tumanow, Teoria gosudarstwa i prawa, Moskwa 1962, s. 502.

71 K. Opałek, System prawa, Warszawa 1960, s. 6.

72 J. Kowalski, W. Lamentowicz, P. Winczorek, Teoria…, s. 131.

między przepisami należącymi niejednokrotnie do różnych aktów normatyw-nych i różnormatyw-nych gałęzi prawa”⁷³. Uważam, że powiązania przedmiotowe i treś-ciowe poszczególnych norm prawnych oraz zasad prawa w ramach zbioru przepisów prawa ochrony środowiska tworzą podstawy całościowego systemu przepisów o określonych cechach. Może on w ten sposób wykazywać cechy wyodrębniającej się samodzielnej dyscypliny prawa.

W strukturze systemu prawa podstawowym elementem jego budowy są za-sady systemu prawa. Są to normy prawne o szczególnie doniosłym znaczeniu, traktowane jako podstawowe idee prawne (tezy), które są właściwe dla danego systemu. Powinny one w jakiś sposób „płynąć z ustroju społeczno-politycznego oraz ze stosunków społecznych”⁷⁴. Zasady systemu prawa mają podstawowe znaczenia przy dokonywaniu wykładni systemowej. Na temat możliwości włączenia zasad prawnych do systemu prawnego wypowiadał się H. L. A. Hart.

Autor ten nie twierdzi, że zasad prawnych nie można włączyć do systemu prawnego. Wskazuje natomiast na przykłady reguł uznania, które element obowiązywania prawa kierują do kryterium ocennego, a nie do kryterium jego ustanowienia⁷⁵. Z tego wynika, że w skład systemu prawnego wchodzą, jako jego podstawa, zasady prawa. Przesłanką wprowadzenia zasad prawa do systemu prawnego jest ich odpowiedniość dotycząca całej materii normatywnej tworzącej system prawa. Odwołując się do celów zasad prawa, możemy również porządkować dany system prawa.

W systemie prawa ochrony środowiska przepisy, poprzez wyznaczenie ce-lów ogólnych i szczegółowych, uzyskują cechę „powiązania treściowego”

w jedną całość. Jedność systemu prawa ochrony środowiska wzmacnia i kształ-tuje ponadto treść zasad tego prawa.

Czy jedność systemu prawa ochrony środowiska oznacza, że nie możemy w nim wyodrębnić części składowych, z których ten system się składa? System prawa jest czymś całym (pewną całością), która przy rozkładzie na części traci swój charakter. Jedność środowiska jest podstawą zintegrowania systemu prawa ochrony środowiska. Granice systemu prawa ochrony środowiska powinny pokrywać się z granicami samego środowiska i jego ochrony. Czy jednak te ostatnie granice istnieją? Każdy szczegółowy obszar regulacji prawnej umożli-wia swoje poznanie dzięki tworzonym i obowiązującym w jego ramach zasa-dom. Przedstawiciele nauki zwracają uwagę, że podstawowe pojęcia i zasady w nauce pojawiają się w wyniku twórczej działalności. A. Einstein twierdził, że teoretyk potrzebuje jako podstawy pewnych ogólnych założeń, nazywanych zasadami, od których wychodząc, może wyprowadzić wnioski. W działalności

73 Tamże, s. 133.

74 J. Wróblewski, Zagadnienia teorii wykładni prawa ludowego, Warszawa 1959, s. 259.

75 Zob. szerzej na ten temat: M. Kordela, M. Smolak, Postscriptum H. L. A. Harta, PiP 1995/1, s. 53.

takiej dostrzega on dwa etapy; w pierwszym musimy znaleźć te zasady;

w drugim powinniśmy rozwijać wynikające z zasad wnioski. Jego zdaniem, badacz winien odnaleźć w przyrodzie precyzyjnie formułowane ogólne zasady odzwierciedlające ogólne cechy zbioru⁷⁶.

W zasadach prawa następuje określenie treści i funkcji przepisów. Zasadni-czą podstawą powiązania norm w systemie przepisów prawa ochrony środowi-ska są wspólne zasady prawa ochrony środowiśrodowi-ska. W doktrynie są reprezento-wane poglądy, według których jedność materialna systemu prawa przejawia się również w powiązaniach między przepisami prawnymi, należącymi do różnych aktów normatywnych i różnych działów prawa⁷⁷. Można wtedy mówić o wspól-ności materialnej (treściowej) głównych (podstawowych) zasad prawa, które zapewniają odpowiedni stopień zgodności między różnorodnymi normami praw-nymi systemu prawa. Związki treściowe występujące między normami systemu prawa ochrony środowiska pozwalają na wyodrębnianie całych zbiorów przepi-sów jako pewnych jedności podsystemów lub systemów szczegółowych.

Przykładem może być system przepisów prawa wodnego, system przepisów dotyczących odpadów lub system przepisów prawa ochrony przyrody.

Chciałbym zwrócić uwagę na dwa elementy (spoiwa) istotne dla jedności systemu prawa ochrony środowiska, które są moim zdaniem odpowiedzialne za przekształcenie danego zbioru norm w system prawa. Pierwszym podstawowym elementem są wspólne zasady ochrony prawnej środowiska; drugim – są zależności treściowe występujące na płaszczyźnie poziomej pomiędzy normami prawa ochrony środowiska. Nasuwa się wobec tego pytanie: w jaki sposób zasady łączą lub wiążą przepisy w całość, która dzięki nim tworzy jedność połączonych w ten sposób elementów składowych? W tak postawionym pytaniu chodzi o to również, czy grupa norm prawnych chroniących środowisko wykazuje cechy systemu, a także, czy jedność tego systemu, ze względu na jej właściwości treściowe oraz charakter elementów składowych, jest argumentem przesądzającym przyjęcie twierdzenia o istnieniu materialnej i formalnej samodzielności systemu prawa ochrony środowiska? Zdaniem J. Nowackiego, poprzez odwoływanie się tylko do zasad prawa w ogóle nie można uzasadnić twierdzenia, że zbiór norm prawnych tworzy jakąkolwiek jedność treściową, gdyż nie udowadnia się wówczas żadnych związków, relacji lub zależności treściowych występujących między normami należącymi do danego zbioru.

Według tego autora, takie rozumienie zasad jest więc zupełnie nieprzydatne dla celów poznawczych – czy normy tworzą materialną jedność ze względu na występujące pomiędzy nimi odpowiednie powiązania bądź zależności

76 A. Einstein, Fizyka a rzeczywistość, wybór S. Butryn, przeł. K. Napiórkowski, [w:] Pisma filozoficzne, Warszawa 1999, s. 123–125.

77 A. Rapoport, Ujęcia ogólnej teorii układów, przeł. P. Rotkiewicz, „Studia Filozoficzne” 1963/1 (32), s. 71.

we⁷⁸. Łączność tematyczna norm budujących system prawa polega – jego zdaniem – na tym, że zawartość tych norm opiera się na pewnych podstawach wynikających z określonych wartości moralnych, politycznych i prakseologicz-nych⁷⁹. Elementem wiążącym związki treściowe systemu prawa są zasady ogólne prawa w ujęciu opisowym. Zasady te jako określające generalne wzory normatywne mogą obowiązywać w całym systemie prawnym, w znacznej jego części lub też mogą występować w ramach poszczególnych jego gałęzi⁸⁰. Przykładem takiej zasady może być zasada zrównoważonego rozwoju.

W teorii prawa trwa dyskusja związana z ustaleniem pojęcia i rodzajów za-sad prawa oraz sposobów ich tworzenia i stosowania. Dociekania nauki obejmu-ją w szczególności ustalenie pojęcia i rodzajów zasad prawa. Podejmowane są równolegle próby rozstrzygnięcia kwestii, czy zasada prawa jest pewną normą, która wchodzi w skład danego systemu prawa i ze względu na określoną zawartość ma bardziej doniosłe znaczenie w porównaniu z innymi normami systemu. W innych rozważaniach szuka się odpowiedzi na pytanie: czy zasada stanowi jakąś ideę, postulat czy też wartość umieszczoną w koncepcji, którą powinien kierować się prawodawca w swojej działalności?⁸¹ Próby odpowiedzi na tak postawione pytania podjąłem w dalszej części rozprawy zwłaszcza poświęconej szczegółowym zasadom prawa ochrony środowiska. Związki treś-ciowe między normami przesądzają o tzw. socjologicznej oraz teologicznej jed-ności systemu prawa⁸². Poniżej chciałbym wskazać, w ujęciu chronologicznym, na przykłady regulacji prawnych dotyczących ochrony środowiska, które zapo-czątkowały tworzenie się fundamentów systemu prawa ochrony środowiska⁸³.

W początkowym okresie budowania podstaw dla przyszłego systemu prawa ochrony środowiska uchwalono w Polsce m.in. ustawę z dnia 31 stycznia 1961 r.

o ochronie wód przed zanieczyszczeniem⁸⁴. Ustawa ta została zastąpiona ustawą z dnia 30 maja 1962 r. – Prawo wodne⁸⁵. W 1966 r. uchwalono ustawę z dnia 21 kwietnia 1966 r. o ochronie powietrza atmosferycznego przed zanieczyszcza-niem⁸⁶ i na jej podstawie zostało wydane rozporządzenie RM z dnia 13 września

78 J. Nowacki, „Materialna” jedność systemu prawa, ZNUŁ 1976, Nauki Humanistyczno- -Społeczne 108, s. 100 i n.

79 Tamże.

80 Tamże.

81 J. Wróblewski, Zagadnienia…, s. 255; J. Bafia, Zasady tworzenia prawa, Warszawa 1980, s. 83.

82 Problematykę dotyczącą socjologicznej, teologicznej oraz materialnej jedności prawa analizuje H. Rot, Jedność i podziały systemu prawa socjalistycznego, Wrocław 1971, s. 39–54.

83 W przedstawieniu chronologii regulacji prawnych tworzących system prawa ochrony środowi-ska w Polsce oparłem się na schemacie rozwoju prawa ochrony środowiśrodowi-ska zaproponowanym przez J. Sommera, Prawo ochrony środowiska w systemie…, s. 283–296.

84 Dz.U. nr 5, poz. 33.

85 Dz.U. nr 34, poz. 158 z późn. zm.

86 Dz.U. nr 14, poz. 87.