Dalsze wiadomości o funduszach edukacyjnych.
W raporcie rady stanu cesarzowi A leksandrow i I dnia 14 w rześnia 1820 r. przez księcia Zajączka, n a m iestnika królewskiego, złożonym, czytam y: Komisya rządow a w yznań religijnych i oświecenia publicznego troskliw a o rozwój oświaty (w uszczuplonem Królestwie koronnem ), m iała zawsze n a uw adze dogodny rozkład szkół i od czasu do czasu komisya edukacyjna po rzą
dzie pruskim wiele ich przywróciła lub nowo założyła, ta k dalece, że biorąc szkoły wojewódzkie, wydziałowe i podwydziałow e, takow e najbliżej o 4, a najdalej o 12 mil są od siebie oddalone, co tym sposobem wielce ułatw iało kształcenie się publiczne; że w r. 1819 uczę szczało do szkół wyższych uczniów : . . . 7.251 w 351 szkołach elem entarnych miejskich było . 16.205 w 851 „ „ wiejskich „ . 21.091
R a z e m ... 44.547 urządzenie zaś szkół żydowskich ciągłej doznaje tru
dności; że n a cele naukowe, fundusze edukacyjne w r. 1819 w y n o siły :
z właściwych szkolnych funduszów złp. 368.029 z o p łat od s k a rb u ... złp. 1,302.372 Razem . . . . złp. 1,670.401 Oddzielna zaś składka ze szczupłych o płat od uczniów, które w wielu szkołach zm niejszone zostały, w yniosła w raz z rem anentem lat dawniejszych złp. 254.676 i takow ą użyto n a zbiory naukow e, instrum enta i bibliotekę.
Zaś w raporcie rady stanu w 1825 r. złożonym j e s t: U niw ersytet warszawski obok pow iększania się corocznie liczby uczących, powiększał stopniowo i środki utrzym ania.
Szkół wojew ódzkich było 12 naucz. 190 uczn. 4380 „ wydziałowych „ 17 „ 131 „ 2160 „ podwy działo wy cli „ 3 „ 13 „ 177 Go do szkół początkowych w kraju, te mimo starań, tylko w m iastach były utrzym ywane, a p a ra fialne w części naw et były zm niejszone dla braku fun duszów. Liczba szkółek elem entarnych w r. 1822 wy nosiła 711, uczniów 18.620.
F undusze edukacyjne czyniły: w roku 1820 złp. 1,731.336.
„ 1821 „ 1,858.914. „ 1822 „ 1,465.627. „ 1823 „ 1,474.657.
Sumy te obracane były n a budow le edukacyjne, instytutu agronomicznego, zbiory naukow e, książki do biblioteki publicznej, n a urządzenie ogrodu b otani
cznego, n a stypendystów w kraju i za granicą, oraz n a narzędzia i instrum enta gabinetów.
F undusz z op łat uczniów doszedł: w roku 1820 złp. 283.989. „ 1821 „ 209.676. „ 1822 „ 190.529. „ 1823 „ 292.585.
W reszcie w ostatnim raporcie rady stanu złożo nym w 1830 r. w idzim y:
że ogólna liczba uczniów w uniw ersytecie w ar szawskim 1828 r. wynosiła 653, biblioteka obejm ow ała tomów 122.631, gabinety razem 89.397; przy uniw er sytecie znajdow ał się instytut pedagogiczny, aby m ło dzież po ukończeniu nauk uniwersyteckich m iała za pew nioną sposobność uzupełnienia swych wiadomości i naw ykania sposobem praktycznym do gruntownego ich w ykładu; było tu 12 stypendystów. W celu otw o rzenia w W arszaw ie instytutu politechnicznego wysłano za granicę 12 wybranych i stosownem i instrukcyam i opatrzonych kandydatów , dla usposobienia się n a przy szłych tego instytutu profesorów ; dla usposobienia zaś uczniów przyszłego instytutu, urządzono od r. 1826 szkołę przygotow awczą, która z końcem 1828 r. liczyła 94 uczniów.
W roku 1828 b y ło :
Szkół wojewódzkich 15, naucz. 225, uczniów 6.142.
„ wydziałowych 16 „ 146 „ 2.917. „ podwydziałow ych 3 „ 17 „ 154. „ elem entarnych po m iastach 374 „ 18.830.
„ „ po w siach 340 „ 7.938.
„ cyrkułowych elem entarnych
w W a r s z a w i e ... 10 „ 732. „ pryw atnych w W arszaw ie . 5 2 „ 879. S tarozakonnych szkół w W arszaw ie 4 dla uczniów i je d n a żeńska; uczących się razem 298.
F undusze edukacyjne wynosiły: w roku 1824 złp. 2,096.170.
„ 1825 „ 2,247.215. r 1826 „ 2,262.674. „ 1827 „ 2,243.010. „ 1828 „ 2,144.887.
O płaty od uczniów czyniły:
w roku 1824 złp. 175.061. „ 1825 „ 173.307. „ . 1826 „ 174.800. „ 1827 „ 162.336. „ 1828 „ 163.280.
Obok tego zapisy edukacyjne obejm owały ogólną sum ę złp. 252.000 w roku 1828.
Dochodzeniem wszelkich funduszów edukacyjnych zajm ow ała się prokuratorya królestw a i w m iarę w
in-dykacyi składane były w listach zastaw nych lub w go- towiźnie n a lokacyę do banku polskiego.
N agrom adzone w ten sposób dobra i kapitały na edukacyę publiczną przeznaczone, rząd ówczesny regu lując, uznał koniecznem, aby dla dalszego zabezpie czenia nadać im właściw e przeznaczenie i w tym celu ra d a adm inistracyjna Królestw a Polskiego w d. 9 paź dziernika 1827 r. postanow iła: „W szelkie dobra i ka pitały stanow iące niegdyś uposażenie akadem ii k ra kowskiej i instytutów pod jej zarządem będących, a znajdujące się w granicach dzisiejszego Królestw a Polskiego, przepisane być m ają n a rzecz skarbu kró lestw a".
N astępnie dekret królewski z d. 4/16 lutego 1832 r. przepisuje środki względem zrealizowania przez komisyę rządow ą w yznań rei. i oświecenia publicznego sum po-jezuickich n a dobrach pryw atnych hypoteko- w anych i oddania tychże sum skarbow i w myśl d e kretu z d. 2/14 grudnia 1824 r.
W reszcie kom itet urządzający p od d. 6/18 w rze śnia 1866 r. zadecydował, aby kapitały i inne sumy po-galicyjskie, stanow iące źródła powyższe, przepisane były na imię skarbu.
Taki jest stan dóbr i kapitałów po-duchow nych na edukacyę publiczną oddanych, iż ostatecznie zo stały zajęte n a rzecz skarbu i stanow ią w łasność jego. W ymienić szczegółowo m ajątki, które zostały sprze dane lub nadane, po tylu upłynionych latach i zm ia
nie ich wartości samym czasem nastąpionej, niewieleby nas nauczyło, skoro sami rozumiemy, iż to, co sto lat tem u ceniono n a złote polskie, dzisiaj dziesięć razy i więcej je st w arte, i tak się też liczy. W ielka ich część stanow i zapew ne dzisiejsze donacye, m ajoraty, arendy, odpadki i t. p. nad an ia wieczyste, lub n a lata o znaczone; wiemy przytem , iż z dóbr w łasność skarbu stanowiących po roku 183'), w cztery lata nadano i utw orzono 128 m ajoratów , obejm ujących morgów 897.000; następnie zaś po r. 1864 nadano 124, czyli razem 252 m ajątków rozdano, które po uwłaszczeniu włościan obejm owały razem m orgów 828.000; w artość ich wówczas nom inalna przy najniższem obliczeniu wy nosiła rs. 8,254.000; że zaś dobra te w ciągu lat ubie głych przez delegowanych kimisarzy i asesorów eko nomicznych dokładnie i z całą potrzebą zachodzących stosunków były urządzone, grunta dom inialne od w ło ściańskich odseparow ane i serw ituty zaspokojone, w p o łożeniu niem al praw ie zawsze najdogodniejszem , przy ułatw ionej komunikacyi, wzbogaconych lasami, łąkam i i w o d ą : tym więc sposobem w m ajątkach tak p o sta wionych i od wszelkich zawisłości służebnych uwol nionych, m orgę gruntu łatw o liczyć m ożna rs. 150, zatem wyżej nadane dobra obejm ujące morgów 828.000 X 150 = w arte są dzisiaj rs. 124,200.000, w którejto sumie mieści się i szacunek dóbr eduka cyjnych, a лѵ to miejsce skarb corocznie asygnuje fun
dusze o ile uw aża za potrzebne n a uposażenie zakła dów naukowych.
W ażną tu jed n ak pom ocą są stypendya przez ofiarodawców czynione, jak również fundusze miejskie, które znakomicie zasilają w ydatki tego rodzaju, w re szcie dobrow olne zobow iązania i składki osób pryw a tnych, jakich nie szczędzi ogół corocznie na podtrzy m anie nauk i oświecenie narodu.
Fundusze stypendyalne.
Źródła tego rodzaju zapisów są najw ym ow niej szym dow odem troski ofiarodawców o wychowanie p u bliczne i szerzenie ośw iaty; kształcąc zaś umysł m ło dzi naszej świadomiem y ją zarazem o potrzebie utrzy m ania św iatła i miłości bratniej, aby tym sposobem dla następców nieśli pom oc chętną, ja k dla nich czy niono, skoro nau k ą przyszli do zasobów i bytu p o myślnego : tą bowiem drogą najpew niej spełniają się szlachetne zamiary, bogaci się wiedzę w kraju, p ro stują pojęcia, gruntuje się przyszłe szczęście rodziny i społeczeństw a; pod wpływem w ychow ania w ydoby w ają się n a jaw um ysłowe siły człowieka, budzi się samodzielność, szkoła przyświeca narodow i, który tam szuka duchowego pokarm u, i n a jej utrzym anie grosz zebrany składa.
K apitał zapisany w edle powziętych wiadom ości obecnie wynosi pow ażną sum ę blisko 2 miliony rubli sr.
lokowanych w banku polskim, a z procentów od te goż kapitału je st przeszło 250 stypendyów, z których korzysta młodzież pragnąca nauki.
Utrzym anie szkół elem entarnych pochodzi z dwóch źródeł, to je s t: 1) z zapomogi rządow ej, i 2) ze skła dek szkolnych opłacanych przez ogół mieszkańców n a podstaw ie wykazów corocznie sporządzanych przez za rząd m iast i gm in; sumy tych składek są zawsze ró żne, a poniżej wskażemy do jakiej one dochodzą wy sokości, które w razie niew ydatkow ania i pozyskania oszczędności, w myśl wydanego rozporządzenia z koń cem każdego roku do kasy państw a m ają być w no szone.
Czerpiąc dalej wiadom ości o w ychowaniu, publi- cznem ze źródeł urzędowych, m oże nie będzie zbyte- cznem, gdy takow e przytoczę z epoki, w której obec nie żyjemy.
W okręgu naukow ym warszawskim , obejm ującym całe dzisiejsze Królestwo Polskie, w roku 1870 było wszystkich zakładów naukow ych 2945, a uczących się
155.677, w tej liczbie:
K a to lik ó w ... 120.866. Praw osław nych . . . . 1.679. U n ia tó w ... 8.059. E w a n g elik ó w ... 15.957. Do przeniesienia . . 146.561.
Z przeniesienia . . . 146.561. Ż ydów ... 9.098. Innych w yznań . . . ______ 18. R a z e m ... 155.677.
Do zakładów pom ienionych n ależą:
1) U niw ersytet warszawski, pow stały w r. 1869 w miejsce dotychczasowej szkoły głównej, który z etatu tejże szkoły wynoszącego rs. 132.000 m iał na utrzy m anie swoje podniesiony w ydatek do rs. 211.780, m ia nowicie :
n a skład o s o b i s t y ...rs. 183.730. na w sparcia i inne potrzeby „ 28.050. C z y n i...rs. 211.780.
S tudentów zapisanych było 1021, wolnych słu chaczy 99. Do roku 1871 uniw ersytet nie posiadał w łasnej biblioteki, a korzystał tylko z biblioteki p u blicznej, zostającej po d oddzielnym zarządem . Od roku tegoż, n a zasadzie decyzyi rządow ej, biblioteka takow a w raz z gabinetam i i m uzeum oddaną została uniw er sytetowi z zastrzeżeniem p raw a dla publiczności i wy znaczeniem na utrzym anie rs. 11.486.
Biblioteka w r. 1870 obejm ow ała w artość rs t o m ó w ... 138.834
pism peryodycznych... 2.636 124.979. planów, atlasów i kart . . . . 6.615.
w artość rs. Z p rz e n ie s ie n ia ... 124.979. Gabinet num izm atyczny sztuk 10.407 . . . 4.253. „ fizyczny ... . . 12.067. „ m in e ra lo g ic z n y ... . . 11.814. „ b o ta n ic z n y ... . . 6.409. „ zoologiczny... . . 40.367. Muzea egzemplarzy 1489 ... . . 28.235. R a z e m ... rs. 228.124. Zakłady niższe.
Porów nanie takowych z innem i okręgami. Liczba uczących się w roku 1871. Okrąg naukowy Gimnazya Progim n. Praw osł. K atolik. Ewang. In n y ch w. warszaw ski 20 9 844 6421 493 730. wileński 13 3 1556 1835 206 588. kijowski 12 5 3033 1225 63 260.
Fundusze n a utrzym anie gimnazyów i progim nazyów : Rząd daje z o płat od uczniów z zapisów
Okr. warszaw ski 544.895 — —
„ wileński 403.087 34.083 63.297. „ kijowski 331.181 45.652 10.728.
Sem inarya dla przysposobienia nauczycieli do szkół początkowych.
n a utrzym anie dano rs. W okr. warszawskim było 8 semin. 80.069.
„ wileńskim „ 1 „ 15.498.
Szkoły ludow e początkowe i parafialne.
Dwuklasowych Jednoklasow ych Liczba uczących się m iejs. wiejs. m iejsk. wiejsk. chłopców dziewcząt W okr. w arszaw . 30 10 118 2004 85.539 45.309.
v wileńskim 24 7 99 1329 50.081 5.768. „ kijowskim 64 8 100 782 33.714 3.564.
Fundusze n a utrzym anie tychże szkół:
R ząd daje rs. ze sk ład ek od i z innych źródeł w łościan rs . rs. W okr. warszaw . 96.700 466.625 —
„ wileńskim 118.800 — 246.712. „ kijowskim 162.153 — 304.184.
Do roku 1870 w szkołach pryw atnych wykład nauk był w polskim języku, odtąd w języku rosyjskim.
Liczba uczących się w gimnazyach i progim nazyach: