Włączenie KP do Cesarstwa Rosyjskiego (po 1864 r.) Wymiar formalny i kulturowyWymiar formalny i kulturowy

Królestwo Polskie przez długi czas pełniło funkcję swego rodzaju poligonu doświadczalnego dla reform społecznych i ekonomicznych, które władze ro-syjskie, przed wdrażaniem ich w centrum państwa, testowały najpierw na jego rubieżach. Powstanie listopadowe, a tym bardziej styczniowe potraktowano w Petersburgu jak lekcję, a widmo secesji jako nauczyciela imperialnych władz. „Polska rebelia” umocniła przekonanie rosyjskich najwyższych urzędników pań-stwowych, że tylko ujednolicenie i centralizacja cesarstwa są w stanie trwale zabezpieczyć jego istnienie. Dlatego też w połowie lat 60. XIX wieku upowszech-nił się wśród nich pogląd, że do czasu zupełnego ujednolicenia zarządu cywil-nego Królestwa z ustrojem administracyjnym cesarstwa nie można oczekiwać ostatecznego rozwiązania „kwestii polskiej”46. Na takim stanowisku stanął car Aleksander II, zatem droga do zupełnej unifikacji ziem polskich z cesarstwem była otwarta. Przeprowadzenie uwłaszczenia chłopów (szerzej o tym w Rozdzia-le V pracy) i ustanowienie na nowych zasadach samorządu gminnego stanowiły tylko część zmian, jakich planowano dokonać w Królestwie w reakcji na powsta-nie. Kara dla „niewdzięcznych Polaków” nie miała się kończyć na dotkliwych popowstańczych represjach47. Od wiosny 1865 r. rozpoczęto przygotowania

45 T. Demidowicz, Statut Organiczny z 1832 r. [w:] Konstytucje Polski, red. M. Kal-las, t. 1, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990, s. 299–308.

46 M. Rolf, Rządy imperialne w Kraju Nadwiślańskim. Królestwo Polskie i cesarstwo rosyjskie (1864–1915), Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016, s. 426–427; S. Krzemiński, Dwadzieścia pięć lat Rosyi w Polsce (1863–1888), Redakcja „Ekonomisty Polskiego”, Lwów 1892, s. 123; K. Groniowski, Walka Milutina z Bergiem. Spór o reorganizację Królestwa Polskiego po 1863, „Kwartalnik Historyczny” 1962, r. 69, nr 4, s. 892–893.

47 Szerzej o represjach popowstaniowych zob.: S. Wiech, Królestwo i zabór rosyjski w latach 1856–1914 [w:] Historie Polski w XIX wieku, red. A. Nowak, t. 3, Historie poli-tyczne, cz. II, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2013, s. 97–170.

do reorganizacji administracji terytorialnej Królestwa, tym samym przystępując do procesu inkorporacji48.

Ukazem z 2 marca 1864 r. car powołał Komitet Urządzający w Królestwie Polskim z siedzibą w Warszawie. Powierzono mu zadanie szybkiego przepro-wadzenia reformy uwłaszczeniowej i wproprzepro-wadzenia nowej organizacji gmin wiejskich. W rzeczywistości kompetencje tego organu znacznie wykraczały poza obszar stosunków agrarnych, władze powierzyły mu bowiem bezpośred-ni nadzór nad realizacją reform ubezpośred-nifikacyjnych, tj. zbezpośred-niesiebezpośred-niem odrębności ad-ministracyjnej Królestwa. Komitet Urządzający, poza uwłaszczeniem, wpro-wadzał reformy przygotowane przez Komitet do Spraw Królestwa Polskiego i Kancelarię Własną Jego Cesarskiej Mości do Spraw Królestwa Polskiego w Pe-tersburgu. Zmiany te zmierzały w pierwszym rzędzie do zniesienia wyższych władz administracyjnych Królestwa, a następnie do wprowadzenia zunifiko-wanych organów rosyjskich, podległych bezpośrednio naczelnym władzom re-sortowym w Petersburgu. Komitet wyposażony został w tym celu w szczególne uprawnienia prawodawcze. Przysługiwało mu prawo samodzielnego wydawania postanowień wykonawczych, będących rozwinięciem carskich ukazów. Jak pi-sze Grzegorz Smyk, w miarę stopniowej likwidacji poszczególnych naczelnych władz administracyjnych Królestwa ich funkcje przejmował przejściowo Ko-mitet Urządzający. W ten sposób stał się on szybko najważniejszym organem zarządu cywilnego w Królestwie w okresie poprzedzającym podporządko-wanie kolejnych gałęzi administracji. Jego kompetencje w zasadzie były toż-same z tymi przynależnymi Radzie Administracyjnej KP, dlatego ukaz carski z 15 czerwca 1867 r. likwidował istnienie tejże. Wraz z zakończeniem prac zwią-zanych z uwłaszczeniem chłopów oraz wskutek zespolenia większości struktur administracyjnych KP z organami cesarstwa, a zatem po wypełnianiu swojej misji, Komitet Urządzający został rozwiązany ukazem carskim z 13 kwietnia 1871 r.49

Tuż po powołaniu Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim ukazem carskim z 8 marca 1864 r. powołano główny organ przygotowujący prace uni-fikacyjne – Komitet do Spraw Królestwa Polskiego w Petersburgu. Choć w za-łożeniach komitet był organem doradczym monarchy, to w rzeczywistości stał się centrum koordynacyjnym wszystkich projektów reform ustrojowych prze-prowadzanych w Królestwie. Obradował pod prezydencją cara, a w przypadku jego nieobecności pod przewodnictwem wyznaczonego przez niego zastępcy. Komitet istniał najdłużej spośród wszystkich instytucji powołanych w celu przeprowadzenia unifikacji Królestwa z ustrojem cesarstwa. Po wprowadzeniu reformy sądowej (1876 r.) likwidacji uległy ostatnie różnice prawnoustrojowe.

48 L. Mażewski, op. cit., s. 179–181.

W związku z tym, że misja tego organu dobiegła końca, ukaz carski z 10 czerw-ca 1881 r. rozwiązywał go, przekazując jego kompetencje rosyjskiej Radzie Państwa oraz Komitetowi Ministrów. Jak stwierdza Grzegorz Smyk, wraz z li-kwidacją Komitetu do Spraw Królestwa Polskiego zniknęły ostatnie różnice w trybie opracowywania i publikacji aktów normatywnych dla Królestwa i Ce-sarstwa Rosyjskiego, a na obszarze Królestwa zaczęły obowiązywać przepisy ogólnorosyjskie50.

Osobiste zaangażowanie cara w proces inkorporacji Królestwa Polskiego wyrażało się m.in. w likwidacji urzędu Ministra Sekretarza Stanu i Sekretaria-tu Królestwa Polskiego w Petersburgu i powołaniu Własnej Jego Cesarskiej Mości Kancelarii do Spraw Królestwa Polskiego. Utrzymując dotychczasowe kompetencje Sekretariatu Stanu, zmieniło się stanowisko prawne nowego orga-nu państwowego – z instytucji reprezentującej odrębność Królestwa w urząd, którego zadaniem była unifikacja zarządu administracyjnego Królestwa z sys-temem władzy rosyjskiej. W jednostce tej koncentrowały się wszystkie prace prawodawcze dotyczące zarządu cywilnego Królestwa, prowadzone pod nad-zorem i według osobistych wskazówek monarchy. Powołanie tej instytucji przesądziło o likwidacji III Rady Stanu (ukaz carski z 22 marca 1867 r.). Jak stwierdza Grzegorz Smyk, działalność tego urzędu zmierzała z jednej strony do znoszenia odrębnych władz Królestwa i oddawania poszczególnych dziedzin zarządu administracyjnego odpowiednim resortom w Petersburgu, z drugiej zaś do wprowadzenia instytucji rosyjskich na terenie Królestwa. Przez dekadę istnienia urząd ten był jednym z wiodących ośrodków władzy, skoncentrowane były w nim prace zmierzające do pełnej unifikacji i rusyfikacji aparatu rządze-nia w Królestwie Polskim. W 1876 r., w ramach reformy sądowej, zlikwidowana została Komisja Rządowa Sprawiedliwości, będąca ostatnim organem admi-nistracji Królestwa świadczącym o odrębności jego zarządu cywilnego. W tej sytuacji, gdy cele Własnej Jego Cesarskiej Mości Kancelarii do Spraw Królestwa Polskiego zostały osiągnięte, dalsze jej istnienie nie było konieczne. Ukaz carski z 7 września 1876 r. rozwiązywał ją, a jej kompetencje przejmowała Własna Jego Cesarskiej Mości Kancelaria Cesarstwa51.

Proces zespolenia administracji cywilnej KP z systemem organów pań-stwowych Cesarstwa Rosyjskiego trwał 10 lat. W okresie tym wyróżniamy 3 etapy. Pierwszy z nich, obejmujący lata 1864–1865, charakteryzował się narzuceniem ściślejszej kontroli nad funkcjonowaniem władz cywilnych Królestwa, przeprowadzeniem częściowej reorganizacji wybranych or-ganów centralnych oraz obsadzeniem kluczowych stanowisk Rosjanami. W drugim okresie (1866–1869) dokonano intensywnych właściwych reform

50 Ibidem, s. 170–171.

unifikacyjnych. W 1866 r. zniesiono oddzielny skarb oraz budżet Królestwa Polskiego, włączając go do budżetu cesarstwa. Następnie w 1867 r. zlikwi-dowano większość naczelnych władz Królestwa (Radę Stanu, Radę Admini-stracyjną i komisje rządowe), a poszczególne dziedziny zarządu administra-cyjnego poddano zwierzchnictwu odpowiednich ministrów w Petersburgu. W ciągu kilku następnych lat utworzono, na wzór rosyjski, lokalne władze administracyjne, skarbowe, pocztowe, szkolne itd. Wprowadzono nowy po-dział terytorialny kraju i wzorowaną na rosyjskiej organizację władz teryto-rialnych. Zwiększono liczbę guberni z 5 do 10 oraz liczbę powiatów z 39 do 85. Końcowy etap unifikacji przypadał na lata 1870–1876, kiedy zniesieniu uległy ostatnie instytucje świadczące o odrębności Królestwa. Najpóźniej zreorgani-zowano sądownictwo (w 1874 r.), tworząc warszawski okręg sądowy podległy rosyjskiemu ministerstwu sprawiedliwości52. Wraz ze śmiercią namiestnika Fiodora Fiodorowicza Berga (1874 r.) tytuł ten zniknął z nomenklatury. Na-stępcy piastowali stanowisko generała-gubernatora, zachowując dowództwo warszawskiego okręgu wojskowego i skupiając władzę wojskową, policyjną i administracyjną. Zniesiono urzędowo nazwę Królestwo Polskie, zastępując ją Przywiślańskim Krajem53.

W ciągu dekady po powstaniu styczniowym likwidacji uległy zatem wszystkie centralne organy władz KP. Zreorganizowany został również apa-rat administracyjny, który włączono do systemu zarządu terytorialnego Ce-sarstwa Rosyjskiego. Zmiany te miały nadać ziemiom KP charakter jednej z prowincji imperium. Jednak, jak pisze Grzegorz Smyk, wbrew powszechnie panującej opinii inkorporacja zarządu cywilnego do systemu administracji carskiej nie oznaczała automatycznej i całkowitej recepcji rosyjskiego wzorca.

52 S. Askenazy, op. cit., s. 69–81; S. Kieniewicz, op. cit., s. 292–295; L. Mażewski, op. cit., s. 179–188.

53 Generał-gubernator warszawski był odpowiedzialny bezpośrednio przed ca-rem i posiadał niezmiernie rozległe pełnomocnictwa – aż do prawa karania śmiercią bez sądu (w czasie stanu wojennego). Miał możliwość wydawania wszelkich zarządzeń według uznania bez względu na obowiązujące przepisy ustawowe. Wymagało to jedy-nie złożenia ex post raportu wyjaśniającego. Generał-gubernator wydawał tzw. „posta-nowienia obowiązujące” posiadające identyczną moc prawną, jak ustawy. Gubernator posiadał dwóch pomocników – jednego od spraw cywilnych, drugiego od spraw po-licyjnych. Jego kancelaria składała się z 49 urzędników, ogniskując wszystkie sprawy zarządu krajem, z czego corocznie zobowiązana była składać carowi poufne sprawoz-danie. Gubernator i skupiające się w ośrodku gubernialnym urzędy reprezentowały wszelkie instytucje centralne, mające siedziby w Petersburgu. Tym samym manife-stowały one na terenie Królestwa jedność państwa carów. Zob. Administracja rosyjska w Królestwie Polskim, Wydawnictwo Naczelnego Komitetu Narodowego, Wiedeń 1915, s. 10–11.

Na przeszkodzie pełnemu ujednoliceniu stanęły zasadnicze odmienności sto-sunków społeczno-ekonomicznych i prawnych panujących w KP oraz malejąca z upływem czasu determinacja Rosjan do realizacji tego zamierzenia54.

Widoczną oznaką odmiennego traktowania przez cara administracji w KP było utrzymanie urzędu namiestnika (przemianowanego w 1874 r. na war-szawskiego generał-gubernatora), choć w tym czasie instytucja ta stanowiła już wyjątek w praktyce administracji rosyjskiej (występowała jedynie na te-rytoriach etnicznie nierosyjskich). Generał-gubernator reprezentował interes monarchy, odpowiadał za utrzymanie porządku i bezpieczeństwa wewnętrz-nego oraz zajmował się kwestiami ochrony zdrowia i rozwoju gospodarczego. Kraj podzielony był na gubernie, w których najwyższym urzędem był guber-nator. W odróżnieniu od okresu przedpowstaniowego (kiedy był on jedynie przewodniczącym kolegium decyzyjnego pozbawionym samodzielnych kom-petencji) nowe rozwiązania sprawiły, że w jego gestii znalazły się wszystkie uprawnienia o charakterze polityczno-policyjnym, posiadł też kompetencje nadzorcze i kontrolne wobec kolegium rządu gubernialnego i niższych władz administracyjnych. Czyniło to z gubernatora centralną instytucję aparatu za-rządu cywilnego w guberni. Gubernatorzy byli zwierzchnikami naczelników żandarmerii i gubernialnej straży ziemskiej. Powierzono im także politycz-no-cenzorski nadzór nad bibliotekami, czytelniami i drukarniami oraz orga-nizacjami społecznymi. Mieli być przede wszystkim strażnikami porządku i spokoju wewnętrznego w podległych im guberniach, dlatego ich uprawnie-nia policyjne ulegały rozszerzaniu. Novum w stosunku do rozwiązań sprzed powstania styczniowego było wprowadzenie, wzorem rosyjskim, ale ze spo-rymi modyfikacjami, urzędu wicegubernatora. Jego podstawowym obowiąz-kiem było wspomaganie i zastępowanie gubernatora we wszystkich obsza-rach zarządu oprócz spraw policyjnych i politycznych. Pozycja i kompetencje

54 G. Smyk, Odrębności rosyjskiego modelu zarządu cywilnego w guberniach Króle-stwa Polskiego po powstaniu styczniowym [w:] Dzieje biurokracji, t. V, cz. II, red. A. Gaca, A. Górak, Z. Naworski, Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej we Włocławku, Lublin–Toruń–Włocławek 2013, s. 403–404. Szczegółowe porównanie ustroju i organizacji administracji terytorialnej Cesarstwa Rosyjskiego i KP po powsta-niu styczniowym znajduje się w: G. Smyk, Administracja publiczna…, passim. Dorota Malec, z uznaniem odnosząc się do monografii Grzegorza Smyka, zaznacza, że dla peł-niejszego obrazu funkcjonowania administracji w KP po powstaniu styczniowym war-to, by autor, oprócz solidnego opisu strony formalnej funkcjonowania aparatu władzy, poświęcił więcej miejsca praktyce jej działania w codziennym życiu. Zobacz: D. Malec, Artykuł recenzyjny monografii Grzegorza Smyka „Administracja publiczna Królestwa Pol-skiego w latach 1864–1925”, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2011, „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa” 2012; t. 5, z. 4, s. 375–379, DOI: 10.4467/20844131KS.12.028.0929.

wicegubernatora czyniły go trzecim, obok gubernatora i rządu gubernialnego, elementem władzy w guberniach KP. Kompetencje zarówno urzędu guber-natora, jak i wicegubernatora oraz organizacja podległych im struktur ad-ministracyjnych różniły się znacznie od rosyjskich pierwowzorów. Zarząd powiatowy w KP również został zorganizowany na odmiennych zasadach, niż przyjęte w Rosji. W cesarstwie miał on przede wszystkim charakter po-licyjno-sądowy, a po reformie z 1864 r., oddzielającej sądownictwo od ad-ministracji, wyłącznie policyjny. W KP urząd powiatowy był strukturą zde-cydowanie bardziej rozbudowaną organizacyjnie i kompetencyjnie, a jego genezy doszukiwać się należy bardziej w administracji KP sprzed powsta-nia listopadowego niż w tradycji rosyjskiej. Na czele urzędu powiatowego stał naczelnik jako najniższy przedstawiciel władz rządowych, który, reali-zując politykę rządu, miał przede wszystkim dbać o utrzymanie porządku i bezpieczeństwa w powiecie oraz czuwać nad zapewnieniem nietykalności praw własności prywatnej i rządowej. Prezydował on kolegium urzędu po-wiatowego, do kompetencji którego należały głównie sprawy o charakterze administracyjnym, gospodarczym i finansowym55. Należy dodać, że w KP istniała jeszcze tzw. administracja specjalna utożsamiana z administracją niezespoloną – organami, które nie podlegały organom administracji ogól-nej, tworząc osobne piony podporządkowane hierarchicznie poszczególnym ministrom56. Specyfiką ustroju KP po powstaniu styczniowym był całkowity brak, odmiennie niż w wewnętrznych guberniach cesarstwa, miejskich insty-tucji samorządowych57. Zarząd miejski w KP pochodził w całości z nominacji władz gubernialnych, stając się faktycznie najniższym ogniwem administracji rządowej. Władze carskie, pozbawiając KP samorządu, kierowały się moty-wami politycznymi – nie chciały szerszego udziału społeczeństwa polskiego

55 G. Smyk, Odrębności rosyjskiego modelu…, s. 406–417.

56 Zob. więcej: A. Górak, K. Latawiec, Rosyjska administracja specjalna w Kró-lestwie Polskim 1839–1918, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2015, passim.

57 Z wyjątkiem gmin wiejskich ludność Królestwa nie miała prawa wybiera-nia swoich przedstawicieli do żadnej instytucji administracyjnej. Obywatele Kraju Przywiślańskiego mogli być powołani przez władzę i zasiadać w niektórych urzędach (podatkowych, rekrutacyjnych, kwaterunkowych itp.) jedynie jako ich członkowie posiadający głos doradczy. Mieszkańcom KP przysługiwały ograniczone prawa po-lityczne. Do Dumy Państwowej wybierano 14 posłów z KP (12 posłów wybierała ludność, 2 posłów – Rosjanie), po dwóch z każdej guberni i po dwóch z Warszawy i Łodzi. Do rosyjskiej izby wyższej – Rady Państwa – delegowano z Królestwa sześciu przedstawicieli wybieranych przez instytucje przemysłowe i stowarzyszenia rolnicze. Zob.: Administracja rosyjska w Królestwie Polskim, Wydawnictwo Naczelnego Komite-tu Narodowego, Wiedeń 1915, s. 7–8.

w zarządzaniu sprawami publicznymi. Urzędników nominowano bez zacią-gania opinii, często powołując osoby nawet niemieszkające na stałe w mieście. Kompetencje zarządu miejskiego były bardzo wąskie. W wyniku rosyjskich zmian magistraty utraciły wpływ m.in. na sprawy oświatowe, szpitalnictwo, dobroczynność i policję. W pozostałych obszarach ich uchwały i tak musia-ły być zatwierdzane przez władze powiatowe lub gubernialne. Jedyną formą samorządu w KP po powstaniu styczniowym był samorząd wiejski. Wpro-wadzono go w konsekwencji wybuchu powstania i bynajmniej nie po to, aby angażować ludność wiejską w sprawy publiczne, lecz z zamiarem antagonizo-wania chłopów i właścicieli ziemskich. Ustrój gmin wiejskich w KP, pomimo analogii w nomenklaturze, różnił się od organizacji samorządu w cesarstwie. Jego podstawę stanowiły oryginalne polskie koncepcje samorządu przyję-te przez władze carskie jeszcze w 1859 r. i tylko zmodyfikowane w 1864 r. Przede wszystkim gmina wiejska nie miała, jak w Rosji, charakteru stanowe-go, gdyż jej skład stanowili równi wobec prawa włościanie i szlachta zaścian-kowa, niezajmujący się rolnictwem mieszkańcy małych miasteczek, rzemieśl-nicy, drobni kupcy, ludność żydowska. W 1864 r. zniesiono dotychczasową patrymonialną instytucję wójtów, powołując zamiast niej zbiorową gminę wiejską, w skład której wchodziły wsie, gromady, folwarki, obszary dworskie oraz osady – dawne miasta pozbawione przez władze carskie praw miejskich. Organami uchwałodawczymi były zebrania gminne i zebrania gromadzkie. Do kompetencji tych zebrań należały: wybór urzędników gminnych (wójtów, sołtysów i ławników), rozporządzanie majątkiem gminnym, sprawy gospo-darcze, utrzymanie szkół i szpitali, uchwalanie poboru i rozkładu opłat, kon-trola działalności urzędników gminnych. Uchwały zebrań gminnych, poza dotyczącymi sprzedaży nieruchomości, nie wymagały zatwierdzania przez administrację rządową. Organami wykonawczymi samorządu gminnego byli: wójt, ławnicy i pisarz, a w gromadzie sołtys. Warto zaznaczyć, że pomimo deklarowanej wybieralności urzędników samorządu wiejskiego ważny wpływ na obsadę personalną urzędów gminnych mieli naczelnicy powiatów, gdyż to oni powoływali jednego z dwóch kandydatów wybranych podczas zebrań gminnych.

G. Smyk, oceniając reformy ustrojowe w KP po powstaniu styczniowym, stwierdza, że pomimo naśladownictwa rosyjskiej nomenklatury, zarówno orga-nizacja, jak i kompetencje poszczególnych organów administracji KP różniły się znacznie od rosyjskich odpowiedników. Złożyło się na to wiele przyczyn: politycz-ne (kara za powstanie styczniowe, pozbawienie kraju samorządu – oprócz gmin-nego), prawne (w KP panowało inne prawo administracyjne), finansowe (koszty reformy), kadrowe (konieczność sprowadzania z cesarstwa rzeszy urzędników). Na końcu rosyjskiemu zaborcy zabrakło determinacji w doprowadzeniu pierwot-nych zamierzeń (pełnej unifikacji zarządu) do końca. Tym niemniej, pomimo różnic, administracja KP stanowiła integralną część rosyjskiego aparatu władzy

ze wszystkimi jej zaletami i wadami58. Szczególnymi cechami „zreformowanej” ad-ministracji KP było jej nadmierne upolitycznienie59, skoncentrowanie władzy w or-ganach jednoosobowych, a tym samym marginalizacja znaczenia organów kole-gialnych, centralizacja władzy umożliwiająca bezpośrednią ingerencję naczelnych organów w działalność i decyzje urzędów niższego szczebla, depolonizacja kadr urzędniczych60, separująca społeczeństwo od administracji oraz przede wszystkim nadrzędność interesu państwa rosyjskiego w stosunku do praw miejscowej ludno-ści. Dlatego też podstawowym zadaniem administracji stało się przeciwdziałanie emancypacji społeczeństwa oraz gospodarcza i fiskalna eksploatacja KP. Rzadko władza uwzględniała potrzeby i prawo rozwoju gospodarczego i kulturalnego lud-ności zaboru rosyjskiego61.

Dodatkowo, o czym warto pamiętać, w codziennym funkcjonowaniu ustro-ju samodzierżawia praktyka często była odmienna od formalnych reguł. Przede wszystkim w ciągu 80-letniej okupacji rosyjskiej (od upadku powstania listo-padowego do wybuchu I wojny światowej) Królestwo Polskie przez zaledwie

58 Wraz z radykalnym wzrostem liczby rosyjskich urzędników w administracji ziem zaboru rosyjskiego po powstaniu styczniowym dość powszechnie zagościły w niej rosyjskie zwyczaje, w tym korupcja. Zob.: A. Górak, Afera Ilczenki. Mechanizmy korupcji w administracji rosyjskiej Królestwa Polskiego [w:] Dzieje biurokracji na ziemiach polskich, red. A. Górak, D. Magier, Radzyńskie Stowarzyszenie Inicjatyw Lokalnych: Radzyń-skie Towarzystwo Naukowe (Libra), Lublin–Siedlce 2008, s. 381–415.

59 Upolitycznieniu administracji KP po powstaniu styczniowym towarzyszył brak niezawisłego od władzy wykonawczej sądownictwa administracyjnego. Stworzyło to warunki do nieskrępowanej samowoli miejscowej biurokracji carskiej, która odby-wała się kosztem praw i wolności miejscowych mieszkańców. Zob.: G. Smyk, Zasady funkcjonowania rosyjskiego modelu biurokratycznego w Królestwie Polskim po powstaniu styczniowym [w:] Studia z dziejów państwa i prawa polskiego, t. IX, cz. 2, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Lublin–Łódź 2006, s. 414.

60 W nowym aparacie urzędniczym stanowiska kluczowe i średniego szczebla zajęli Rosjanie. Pozostawieni w urzędach Polacy pełnili mniej istotne funkcje. Brzemię utrzy-mania ogromnej liczby rosyjskich urzędników spadło na miejscową ludność, do tego do-szły regularnie pobierane przez biurokratów łapówki. Jako język urzędowy w Królestwie został wprowadzany w 1867 r. rosyjski. Tylko tym językiem można było posługiwać się w administracji i korespondować z władzami, a w wielu prywatnych instytucjach prowadzić księgi i protokoły zebrań. Wszelkie szyldy i ogłoszenia publiczne musiały być podane po rosyjsku z prawem umieszczenia obok przekładu na inne języki. Według danych z pierwszego wszechrosyjskiego spisu ludności z 1897 r. na 21.589 urzędników państwowych w Królestwie Polskim było 10.084 Polaków. Zob.: Administracja rosyjska w Królestwie Polskim, op. cit., s. 7; por.: G. Smyk, Korpus urzędników cywilnych w guber-niach Królestwa Polskiego w latach 1867–1915, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie--Skłodowskiej, Lublin 2004, s. 125–210.

cztery miesiące (od połowy października 1862 r. do 24 stycznia 1863 r. oraz między 5 a 19 grudnia 1905 r.) nie było rządzone na mocy praw wyjątkowych. Poza tymi krótkimi okresami normalności obowiązywał stan wyjątkowy, ochro-ny nadzwyczajnej lub ochroochro-ny wzmocnionej. Ten ostatni, oddający całą władzę naczelnikowi wojsk, był niejako normalnym i powszednim stanem zarządu kra-jem. W ramach stanu wyjątkowego władze centralne w Petersburgu stale dążyły do zatarcia wszelkich cech odrębności ustroju Królestwa62. W KP – w stopniu nieporównywalnie większym niż na innych obszarach nadgranicznych – obec-ność państwa realizowała się jako obecobec-ność armii. Doświadczenia powstań, ale