Regiony odgrywają ważną rolę w rozwoju krajów Unii Europejskiej. Ich znaczenie wzrosło szczególnie pod koniec XX wieku, kiedy europejska polityka regionalna, jej instrumenty i programy stały się w znacznej części zarządzane w sposób zdecentrali-zowany przez zainteresowane władze krajowe i regionalne453. Także w Polsce, w obli-czu akcesji do struktur Unii Europejskiej, dokonano reform administracyjnych i insty-tucjonalnych, ukierunkowanych na wydzielenie regionów454. Zakładano, iż dokonany podział wyłonił silne i zdolne do autonomicznego funkcjonowania regiony, które umie-jętnie będą zarządzać zasobami, jednocześnie kreując rozwój społeczno-gospodarczy na swoim obszarze. O ile na poziomie kraju dysproporcje regionalne nie były zbytnio zauważalne (zacierane poprzez wartości obrazujące średnią dla kraju), o tyle na ziomie poszczególnych regionów jednoznacznie uwidoczniało się, które regiony po-trzebują znacznego wsparcia w procesie wyrównywania szans społecznych i wzrostu gospodarczego. W kontekście znacznych różnic kształtujących się pomiędzy regio-nami wśród strategicznych wyzwań, odnoszących się do rozwoju regionalnego w Pol-sce, wskazywano między innymi budowanie społecznych postaw polityki rozwoju regionalnego, tworzenie nowoczesnych instytucji i instrumentów wsparcia rozwoju oraz wzrostu konkurencyjności regionów455. Wzrost znaczenia regionów spowodował, iż władze regionalne poszukiwały skutecznych narzędzi wspomagania zarządzania w jednostkach terytorialnych. Były one pożądane zarówno z punktu widzenia władz krajowych w celu wyrównywania dysproporcji miedzy regionami, jak również regionów w celu osiągnięcia przewagi konkurencyjnej.
Wobec wciąż rosnącego znaczenia regionów w Europie podjęto próby przeniesie-nia doświadczeń foresightu narodowego na poziom regionalny. Informacje płynące z implementacji wyników procesu foresightu na poziomie narodowym dowodzą, że należy zwiększać zdolności jego wdrażania na niższych poziomach (regionalnych, lokalnych, w przedsiębiorstwach). Na niższych poziomach multidyscyplinarny
453 Praca na rzecz regionów. Polityka regionalna Unii Europejskiej na lata 2007–2013, Unia Europejska, Polityka Regionalna, styczeń 2008, s. 6, http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/presenta/
working2008/work_pl.pdf [25.05.2013].
454 1 stycznia 1999 roku w związku z reformą podziału administracyjnego Polski zmniejszono liczbę województw z 49 do 16.
455 B. Woś, Rozwój regionów i polityka regionalna w Unii Europejskiej oraz w Polsce, Oficyna Wydawni-cza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2005, s. 5.
ter foresightu sprawdza się lepiej, gdyż szybkość i elastyczność działania zwiększa skuteczność mechanizmów wdrażania wyników, a tym samym pozwala na lepsze wykorzystanie potencjału rozwojowego w danym obszarze456. Do powszechnego sto-sowania foresightu na poziomie regionalnym w krajach europejskich przyczynił się Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, z którego finansowane były programy ukierunkowane na rozwój regionów, zmiany gospodarcze, poprawę konkurencyjności i współpracy terytorialnej w całej Unii Europejskiej457.
Rysunek 3.5. Obszary wpływające na powstanie i rozwój foresightu regionalnego
Źródło: A Practical Guide to Regional Foresight, Report EUR 20128 EN, Foresight for Regional Development Network (FOREN), European Communities 2001, p. 5.
Ukształtowanie charakteru foresightu regionalnego nastąpiło w wyniku zetknięcia się trzech obszarów istotnych z punktu widzenia rozwoju regionów: planowania stra-tegicznego w regionach, rozwoju polityki regionalnej oraz rozwoju studiów nad przy-szłością (rys. 3.5)458. O ile w początkowej fazie foresight powstawał wskutek oddzia-ływania trzech obszarów, o tyle w ostatnich latach można jednoznacznie stwierdzić,
456 A.M.J. Skulimowski, E. Okoń-Horodyńska, Podstawy metodologiczne foresightu technologicznego.
Możliwości zastosowania rezultatów badawczych foresightu w przedsiębiorstwach sektora chemii nieorga-nicznej, [w:] A.M.J. Skulimowski (red.), Metodyka foresightu strumieni odpadów nieorganicznych przemysłu chemicznego, Fundacja „Progress and Business”, Raport Techniczny nr RT-PBF/2011-3, Kraków 2011, s. 12.
457 Praca na rzecz regionów..., op. cit., s. 2.
458 A Practical..., op. cit., p. 5.
planowanie strategiczne w regionach
rozwój polityki regionalnej rozwój
studiów nad przyszłością
FORESIGHT
że to foresight ma bardzo silny wpływ na kształtowanie się procesów planowania strategicznego459.
Foresight regionalny jako narzędzie budowania przewagi konkurencyjnej regionów nie znalazł dotychczas powszechnego zastosowania w sektorze turystyki w polskich regionach. Tylko w nielicznych województwach pojawiły się próby realizacji badań foresightowych w sferze turystyki, w kontekście wyznaczania priorytetowych techno-logii regionu. W regionach w Polsce dominują bowiem projekty foresightu technolo-gicznego i branżowego.
W kształtującej się polityce rozwoju regionalnego nadrzędne znaczenie przypisuje się „Strategii Europa 2020”, kładącej nacisk na tworzenie strategii rozwoju inteligent-nych specjalizacji regionów (smart specialisation strategy), które zakładają podnosze-nie innowacyjności i konkurencyjności na bazie potencjału endogenicznego regionów w branżach już w nich obecnych, przy czym mogą to być zarówno specjalizacje w ramach jednego sektora, jak i działania międzysektorowe. W proces tworzenia stra-tegii należy angażować interesariuszy regionalnych, którzy przy wykorzystaniu swoich doświadczeń i wiedzy wypracują założenia i priorytety rozwojowe460. Inteligentną spe-cjalizacją regionów może stać się również turystyka, w szczególności w regionach posiadających wybitne walory turystyczne lub kulturowe, a jednocześnie posiadają-cych infrastrukturę turystyczną o wysokim poziomie.
Na użyteczność foresightu w procesie tworzenia strategii rozwoju inteligentnych specjalizacji regionów wskazuje Komisja Europejska w poradniku „Guide to Research and Innovation Strategies for Smart Specialisation”, dostarczającym wskazówek w zakresie tworzenia strategii na potrzeby inteligentnej specjalizacji. Foresight jest w nim prezentowany jako instrument charakteryzujący się multidyscyplinarnością, partycypacyjnym podejściem, jak również orientacją na działanie i otwartością na niesztampowe myślenie. Uznawany jest za narzędzie niezwykle pomocne w proce-sie budowania strategii ze względu na to, iż umożliwia tworzenie wizji przyszłości regionu i podejmowanie debaty nad wyborem optymalnej ścieżki jego rozwoju461.
459 K. Borodako, Geneza oraz istota foresightu regionalnego w kontekście rozwoju gospodarki tury-stycznej, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie” 2010, nr 825, s. 55.
460 W.M. Gaczek, M. Matusiak, Innowacyjność gospodarek województw Polski Wschodniej – ocena, znaczenie, perspektywy, Poznań 2011, http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/Polityka_regionalna/Strategia_
rozwoju_polski_wschodniej_do_2020/Dokumenty/Documents/Innowacyjnosc_gospodarek.pdf [25.05.2013].
461 Guide to Research and Innovation Strategies for Smart Specialisation (RIS 3), European Union, Regional Policy, 2012, p. 33, http://s3platform.jrc.ec.europa.eu/en/c/document_library/get_file?uuid=e50397e3-f2b1-4086-8608-7b86e69e8553 [25.05.2013].
Zastosowanie foresightu w procesie zarządzania strategicznego turystyką w re-gionie może przynieść wiele korzyści, przy czym należy zaznaczyć, iż nie tylko w wy-padku, gdy turystyka zostanie zidentyfikowana jako inteligentna specjalizacja regionu, co notabene zdarza się niezbyt często462, ale głównie w sytuacji, kiedy region dąży do osiągnięcia przewagi konkurencyjnej w sektorze turystyki jako uzupełniającej gałęzi gospodarki regionu. Może również zostać wykorzystany w wypadku konkretnej branży związanej z sektorem turystyki, na przykład hotelarskiej, gastronomicznej, organizatorów i pośredników turystyki, w celu określania nowych rynków i segmentów turystycznych, przyszłościowego popytu oraz innowacyjnych produktów i usług turystycznych.
Włączenie badań foresightowych do procesu zarządzania strategicznego turysty-ką w regionie przede wszystkim umożliwia podejmowanie działań planistycznych, wyznaczanie priorytetów rozwojowych, a także budowanie polityki rozwoju tego sek-tora w regionie463. Umożliwia wypracowywanie perspektywicznych, charakteryzują-cych się długim horyzontem czasowym scenariuszy wizji rozwojowych turystyki w regionie z uwzględnieniem szerokiego spektrum uwarunkowań społecznych, eko-nomicznych, technologicznych, politycznych, prawnych oraz ekologicznych464. Poma-ga także w ocenie konsekwencji obecnych działań i wykrywaniu problemów, zanim się pojawią, co pozwala na ich uniknięcie465. Należy jednak nadmienić, że wyniki badań foresightowych uzyskane w jednym regionie nie mogą być wykorzystane w innych regionach, w szczególności ze względu na odmienność ich uwarunkowań, potencjału oraz swoistość celów strategicznych.
Przy wykorzystaniu odpowiedniego zestawu metod foresightowych, zarówno ści-śle naukowych, jak i heurystycznych, opierających się na intuicji eksperckiej466, możli-we jest antycypowanie długoterminowych zjawisk, często charakteryzujących się wysokim stopniem niepewności, oraz wypracowanie wyników, które mogą istotnie
462 W 50 regionach Unii Europejskiej zidentyfikowano inteligentne specjalizacje w zakresie turystyki i branż z nią związanych, z czego w Polsce w 4 regionach – województwach pomorskim, zachodniopo-morskim, świętokrzyskim i warmińsko-mazurskim. Na podstawie: Smart Specialisation Platform – S3, http://s3platform.jrc.ec.europa.eu/map [30.09.2015].
463 Por. Foresight Technologiczny... op. cit., s. 8; J.F. Coates, Foresight..., op. cit., p. 30; J. Kuciński, A. Gryzik, K.B. Matusiak, J. Guliński, A. Kozieł, T. Kulisiewicz, J. Brzóska, Budowa scenariuszy..., op. cit., s. 79.
464 R. Popper, Mapping Foresight... op. cit., p. 32.
465 R.A. Slaughter, The Foresight Principle..., op. cit., p. 48; E. Major, D. Asch, M. Cordey-Hayes, Fore-sight... op. cit., p. 93.
466 A. Magruk, E. Jańczuk, Typologia i klasyfikacja... op. cit., s. 382.
oddziaływać na kreowanie przyszłości467 tego specyficznego sektora gospodarki.
Powodzenie procesu bowiem nie zależy tylko i wyłącznie od prawidłowo zaprojekto-wanej sekwencji działań badawczych, ale przede wszystkim od zaangażowania wyso-kiej jakości ekspertów i interesariuszy rozwoju turystyki w regionie, dzięki których wiedzy i doświadczeniom możliwe będzie uzyskanie wyników o wysokim poziomie jakości merytorycznej468.
Jednym z czynników napędzających rozwój społeczno-gospodarczy regionów, również w sektorze turystyki, jest ich endogeniczny potencjał469. Rozwój ten postrze-gany jest wówczas jako działanie podejmowane z woli lokalnych aktorów (samorzą-dów, podmiotów gospodarczych, stowarzyszeń oraz instytucji) na podstawie oceny dotyczącej waloryzacji miejscowych zasobów, uwzględniającej specyfikę terytorialną.
Rozwój ten oznacza „oddolne” generowanie działań opartych na zasobach endoge-nicznych i wykorzystujący cały wewnętrzny potencjał rozwojowy470. Foresight jest procesem, którego jednym z nieodzownych elementów jest partycypacja społeczna.
Ideą inicjatyw foresightowych jest więc angażowanie szerokiego grona interesariuszy w proces tworzenia wizji rozwoju turystyki w regionach. Proces ten burzy stereotypo-we podejście do kształtowania polityki rozwoju sektora, w którym to rządostereotypo-we i regio-nalne organy władzy mają najszerszą wiedzę o jego potrzebach i problemach. Angażu-je on szerokie grono ekspertów i interesariuszy z różnych sfer powiązanych z sekto-rem turystycznym (przedsiębiorców, naukowców, przedstawicieli administracji, orga-nizacji pozarządowych, mediów) posiadających wiedzę i doświadczenia w zakresie turystyki, którzy dzięki swojemu oddolnemu spojrzeniu na problem badawczy mogą znacznie urealnić formułowanie wizji rozwojowych.
467 J.P. Gavigan, F. Scapolo, M. Keenan, I. Miles, F. Farhi, D. Lecoq, M. Capriati, T. Di Bartolomeo, A Practical Guide..., op. cit., p. 4.
468 L. Szczebiot-Knoblauch, Instrumenty wykorzystywane... op. cit., s. 65; J. Kuciński, A. Gryzik, K.B. Matusiak, J. Guliński, A. Kozieł, T. Kulisiewicz, J. Brzóska, Budowa scenariuszy... op. cit., s. 79.
469 Należy nadmienić, iż istnieją dwie teorie wzrostu gospodarczego: egzogeniczna i endogeniczna.
Teoria endogeniczna wskazuje, iż wzrost gospodarczy jest wywołany przez czynniki znajdujące się we-wnątrz badanego obiektu (regionu, państwa). Teoria egzogeniczna wskazuje zaś, iż wzrost gospodarczy wywołany jest przez czynniki zlokalizowane poza badanym obiektem. Szersza dyskusja na temat teorii wzrostu gospodarczego zawarta została w: A. Świadek, M. Tomaszewski, Endogeniczny potencjał rozwoju innowacji na poziomie regionalnym na przykładzie województwa świętokrzyskiego, „Studia i Materiały.
Miscellanea Oeconomicae” 2013, nr 1 (17), s. 11. Por. J. Nazarko, Kształtowanie polityki proinnowacyjnej regionu np. foresightu technologicznego «NT FOR Podlaskie 2020», „Optimum – Studia Ekonomiczne”
2011, nr 2, s. 242.
470 B. Woś, Rozwój regionów..., op. cit., s. 27.
Inicjatywy foresightowe umożliwiają także nawiązanie dialogu pomiędzy uczest-nikami badań i tworzą ramy komunikacji oraz dzielenia się spostrzeżeniami na temat możliwych przyszłościowych ścieżek rozwoju sektora turystyki w regionie. Stosowa-nie foresightu jako procesu umożliwiającego określeStosowa-nie przyszłych zdarzeń i uświa-damiającego jego uczestnikom, że dzięki aktywnej postawie mogą oni wpłynąć na zmiany zachodzące w sektorze turystyki, ma w praktyce większą użyteczność niż dotychczas stosowane działania mające na celu przewidywanie i prognozowanie przy-szłości. Foresight bowiem nie zakłada istnienia jednej, ściśle określonej przyprzy-szłości.
W zależności od poziomu aktywności interesariuszy procesu i zakresu działań, jakie zostaną przez nich podjęte w teraźniejszości, wiele wersji przyszłości jest możliwych, przy czym należy pamiętać, że tylko jedna z nich zaistnieje. Stąd też płynie szeroka aprobata dla podejmowania działań foresightowych w turystyce, które umożliwiają szerokie zaangażowanie uczestników, ich wzajemne uczenie się oraz w efekcie wielu dyskusji uzyskiwanie akceptacji społecznej dla wyznaczonych kierunków rozwoju sektora turystycznego w regionie.
Zaangażowanie szerokiego grona interesariuszy stanowi również kluczowy ele-ment w procesie zmierzającym do impleele-mentacji otrzymanych wyników oraz prak-tycznego wykorzystania wygenerowanej wiedzy. Udział interesariuszy w badaniach foresightowych stanowi nie tylko element dostarczający realnej wiedzy o uwarunko-waniach funkcjonowania sektora. Poprzez zaangażowanie w każdy etap uzyskiwania wyników wykształca się w nich świadomość bycia ich współtwórcą, poprzez co uru-chamia się też mechanizm poczucia odpowiedzialności za ich wdrożenie do codzien-nej działalności zawodowej.
Takie podejście stanowi znacznie korzystniejsze rozwiązanie aniżeli dotychczas stosowane w procesie zarządzania strategicznego turystyką w regionie. Na etapie planowania w proces tworzenia strategii rozwoju turystyki oczywiście byli włączani eksperci, ale zazwyczaj byli to pracownicy firm, dla których decydenci regionalni zle-cali opracowanie dokumentu strategicznego. Polskie doświadczenia wskazują, że bardzo często pochodzili oni z innych regionów i posiadali niewielką wiedzę o spe-cyfice funkcjonowania sektora turystyki na danym obszarze. Opracowane przez nich założenia i priorytety działań rozwojowych, często powielane z innych regionów, w większości wypadków były konsultowane z interesariuszami regionalnymi, przy czym należy nadmienić, iż w spotkaniach uczestniczyło niewielkie grono, składające się głównie z przedstawicieli sfery administracji i nauki. Skutkowało to nieznajomo-ścią priorytetów rozwojowych przez szerokie grono interesariuszy, na przykład ze sfery biznesu, administracji, nauki, organizacji pozarządowych, mediów, a co za tym
idzie, z nieuwzględnianiem ich w swojej pracy zawodowej i prowadzonej działalności gospodarczej i społecznej.
Aby badania foresightowe w sektorze turystyki mogły przynieść wymierne korzyści, muszą być realizowane systematycznie. Powinny się one charakteryzować cykliczno-ścią, bez względu na kadencyjność władz regionalnych, czy też na zmiany zachodzące w kraju. Jednorazowe badania nie dostarczą bowiem zakładanych efektów. Jedynie iteracyjne okresy otwartej dyskusji, konsultacji, tworzenia sieci mogą doprowadzić do osiągnięcia wymiernych rezultatów. Sukcesywne powtarzanie badań tego typu pozwala na aktualizowanie wypracowanych priorytetów i wizji przyszłości wobec za-chodzących zmian, a także monitoring efektów uzyskanych dzięki wdrożeniu, między innymi przez decydentów i interesariuszy, wypracowanych rezultatów foresightu.
Powtarzalność procesu spowoduje, iż będzie on traktowany jako stałe podejście w myśleniu o przyszłości sektora turystyki i użyteczne narzędzie zarządzania nim.
Zastosowanie badań foresightowych w zarządzaniu strategicznym turystyką w regionie stwarza również warunki do tworzenie partnerskich sieci współpracy, na bazie których mogą być podejmowane wspólne inicjatywy, formowane struktury klastrowe oraz zakładane izby i stowarzyszenia branżowe. Dzięki temu kształtuje się także kultura myślenia ukierunkowana na konkurowanie przez współpracę.
Wiedza zebrana w wyniku badań foresightowych w postaci raportów, publikacji, ekspertyz, dostarczana z wykorzystaniem tradycyjnych, jak i elektronicznych nośni-ków, racjonalnie wykorzystana może być użyteczna również w procesach przygoto-wywania strategii rozwoju przedsiębiorstw i instytucji działających w sektorze tury-styki. Badania foresightowe dostarczają wiedzy o przyszłych zjawiskach, trendach, wyzwaniach, powinny je zatem uwzględniać w toku realizacji swoich zadań.
Katalog argumentów, które przemawiają za zastosowaniem foresightu w zarzą-dzaniu strategicznym turystyką w regionie w celu doskonalenia tego procesu, jest dość szeroki:
łączy teraźniejszość, przeszłość i przyszłość regionalnego sektora turystyki;
pozwala ocenić konsekwencje obecnych działań i decyzji;
pomaga wykryć problemy, zanim się one pojawią, i podjąć działania zapobie-gawcze;
koncentruje się na budowaniu długookresowej perspektywy rozwoju turystyki w regionie;
wspiera wypracowanie wizji przyszłości i priorytetów rozwojowych realnych do wdrożenia;
umożliwia szeroko rozumiane kreowanie turystyki, antycypowanie przyszłości i dokonywanie najbardziej efektywnego wyboru;
angażuje szerokie grono ekspertów i interesariuszy rozwoju turystyki w regionie;
daje pole do dyskusji nad przyszłością rozwoju turystyki w regionie;
umożliwia osiągnięcie konsensusu w wypadku pojawienia się rozbieżności opinii i oczekiwań wśród uczestników badania;
dzięki zastosowanym metodom umożliwia konfrontację poglądów wielu eks-pertów i interesariuszy regionalnych;
stwarza warunki do nawiązywania współpracy pomiędzy ekspertami i intere-sariuszami regionalnymi;
dąży do ukształtowania w uczestnikach potrzeby i poczucia odpowiedzialno-ści za wdrażanie wypracowanych wyników;
dostarcza wysokiej jakości wyników uzyskanych przy wykorzystaniu różno-rodnych metod, zarówno jakościowych, jak i ilościowych, o charakterze na-ukowych, jak i heurystycznym;
umożliwia upowszechnianie wyników badań poprzez organizację warsztatów, seminariów lub konferencji, a po zakończeniu procesu poprzez udostępnienie raportów, publikacji, ekspertyz interesariuszom regionalnym;
poprzez cykliczne realizowanie badań umożliwia monitorowanie osiągniętych rezultatów oraz aktualizowanie wypracowanych priorytetów i wizji przyszłości wobec zachodzących zmian.
Przytoczone powody skłaniają do podjęcia próby zastosowania badań foresighto-wych w procesie tworzenia regionalnych strategii rozwoju turystyki. Należy pamiętać jednak, że kluczowym jest, aby kolejne działania po uzyskaniu formalnych wyników prowadziły do realnego ich wdrożenia, gdyż bez niego staną się jedynie kolejnym zre-alizowanym badaniem przyszłości.